کشف گورهای شگفت انگیز در خوزستان

دریافت های اولیه باستان شناسان نشان می دهد که سنت تدفین در تل چگاسفلی واقع در جنوب غربی ایران منحصر به فرد بوده و نظیر آن در هیچ مکان دیگری پیدا نشده است.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ، عباس مقدم سرپرست پروژه پیش از تاریخی دشت زهره (فصل نخست ، گورستان تل چگا سفلی ) "امروز شنبه" با بیان این مطلب گفت : این طرح در یک بازه زمانی پنج ساله قصد دارد تا مطالعات گسترده ای صورت دهد.

وی افزود : در این میان از بررسی های باستان شناسی با ره یافت لندسکیپ و دیرین اقلیم منطقه گرفته تا کاوش های هدفمند و روشمند در نقاطی که در حل مسائل پیچیده باستان شناسی پیش از تاریخ جنوب غربی ایران موثر است می توان نام برد.

این باستان شناس گفت: در مرحله اول، تلاش کردیم تا اقدامات حفاظتی همکاران( گروه بررسی باستان شناسی شهرستان بهبهان به سرپرستی کامیار عبدی) که در سال 1388 اقدام به ثبت ملی محوطه تل چگاسفلی کرده اند را تکمیل کنیم که این اقدام با انجام برنامه تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه با حمایت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان عملی شد.

به گفته وی ، در حال حاضر، محوطه کلیدی و عظیم تل چگاسفلی به شدت در معرض خطرات طبیعی و انسانی است.

او با بیان اینکه روستایی به همین نام از زمان تقسیمات اراضی در دهه 1340 بر روی ویرانه های باستانی تل چگاسفلی شکل گرفته افزود : مرحله دوم از فعالیت میدانی گروه نیز یک اقدام نجات بخشی و حفاظتی است. مطالعات گروه باستان شناس نشان داد که پیرامون محوطه تل چگا ناحیه ای قرار دارد که ساکنان باستانی محوطه مردگان خود را در آنجا به خاک سپرده اند.

این باستان شناس گفت : جریان های فصلی و سیلاب های گاه و بیگاه آبکند ها و دره هایی را پدید آورده که گورستان باستانی تل چگا را به شدت تهدید می کند ، از این رو دراین فصل تلاش هیأت باستان شناسی معطوف به کاوش در یکی از آبکند هایی شده که در دامنه جنوب غربی محوطه ایجاد شده است.

مقدم گفت :کاوش در گورستان تل چگا نشان داده که با گورستان منحصر به فردی مواجه ایم که تا کنون نظیرش در جنوب غربی ایران یا شوشان بزرگ شناسایی نشده است.

مکان آئینی بسیار مهم

به گفته وی ، این گورستان از نظر ساختمان و دوره متنوع است و تقریبا همه گورهای آن در یک جهت جغرافیایی و با ظرافت خاصی ساخته شده اند، این مسئله نشان می دهد که ما با یک مکان آیینی بسیار مهم که تاریخش به هزاره های کهن پیش از میلاد مسیح باز می گردد، مواجه هستیم.

این باستان شناس گفت: نمونه شوش به عینه نشان داده است که گورخفتگان شوشی پیرامون معبدی که از خشت و آجر و به صورت پله ای ساخته شده بود آرمیده بودند اما، هنوز معبد یا مکان آیینیِ چگاسفلی کاوش نشده و کیفیت و کمیت آن برما مجهول است.

او با اشاره به ساخته شدن گورستان تل چگاسفلی ، دقت و ظرافت ،افزود: مصالح بکار رفته در گورها متنوع است؛ گورهایی که با آجر ساخته شده اند و از نظر شکلی بسیار دقیق اند، گور هایی که از سنگ تراش خورده ساخته شده اند ، گورهایی که با خشت خام ساخته شده اند، گورهایی که دارای دیواره های جانبی چینه ای هستند و در نهایت گورهایی که ساختار معمارانه ندارند و چاله ای هستند.

او با بیان اینکه گورهای آجری و سنگی شناسایی شده گور هایی هستند که در زمان های مختلفی از آنها برای دفن درگذشتگان استفاده شده است تصریح کرد :برخی از گور ها دارای یک حجره مجزا برای انباشت استخوان های قدیمی تر یا به عبارت دیگر استخوان دان بوده اند.

خاکسپاری دوباره

مقدم افزود: بجز گور های چاله ای که محتوی گورخفتگان منفرد اند، گورهای سنگی و آجری از نوع گورهای دسته جمعی هستند و شواهد نشان می دهد که برخی اسکلت ها دوباره در گورها گذاشته شده اند و برخی نیز اولیه یا برجا هستند.

این باستان شناس گفت: به عبارت دیگر، برخی از اسکلت ها پس از فساد کامل جسد به داخل گور منتقل شده اند و به صورتی آیینی با چیدمان دایره ای دفن شده اند، جمجمه ها ی تغییر شکل یافته که حکایت از یک سنت مذهبی یا فرهنگی رایج دارد نیز در میان جمجمه ها دیده می شود.

او مقایسه در باره سنت تدفین و گورنهاده های گورستان تل چگاسفلی با دیگر مناطق را بسیار زود دانست و افزود : البته دریافت های اولیه ما نشان می دهد که سنت تدفین در تل چگاسفلی منحصر به فرد است و نظیر آن در هیچ مکان دیگری پیدا نشده است.

مقدم با اشاره به اینکه گورنهاده های این گورستان حکایت از خصوصیتی دارد که تنها در تل چگاسفلی دیده می شود گفت : نقوش و شکل ظروف سفالی این گورستان گرچه شباهت های نزدیکی با نمونه های سفالیِ بدست آمده از شوش و تل باکون فارس دارد ولی ویژه محوطه تل چگاسفلی است.

بررسی نسبت خانوادگی گورخفتگان یک گور

او در ادامه از نمونه برداری برای مطالعات پیچیده و آزمایشگاهی خبر داد و گفت : نمونه های دی .ان .ای جمع آوری شده از گورهای دسته جمعی کلید فهم بسیاری از مجهولات خواهد شد و شاید دراین صورت بتوانیم دریابیم که گور خفتگانی که به صورت دسته جمعی در یک گور آرمیده اند نسبتی خانوادگی باهم دارند یا نه.

وی تاریخگذاری دقیق گورستان باستانی تل چگاسفلی را یکی دیگر از اهداف پیش روی گروه باستان شناس در این محوطه اعلام کرد و گفت : بطور نسبی می دانیم که گورستان تل چگاسفلی در یک بازه زمانی دو هزار ساله شکل گرفته به نحوی که قدیمی ترین زمان، بطور نسبی مربوط به اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد و جدید ترین هم اواسط هزاره سوم پیش از میلاد است .

شگفتی دیگر

این باستان شناس گفت: آنچه که موجب حیرت ما شده است، گورنهاده های مربوط به اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد در یکی از گورهای آجری است، گوری که به نظر می رسد نیای گورهایی است که در چند هزار سال جدید تر در زمان عیلامیان به وفور ساخته و استفاده شده است.

وی گفت: پروژه پیش از تاریخی دشت زهره دریچه ای امیدوار کننده به روی پژوهش های جدی و دامنه دار در منطقه خلیج فارس را باز کرده است، مکانی آیینی بسیار کهن ( احتمالا یک معبد مهم) که هنوز کاوش در آن آغاز نشده است و گورستانی که حکایت از سنت های فرهنگی و مذهبی ریشه دار و با اصالت در جوار خلیج فارس دارد.

به گفته مقدم ، نقوش سفال های بدست آمده از گورها از سنتی حکایت دارد که ریشه در فرهنگ های کهن ساکن در دشت های جنوب و جنوب غربی ایران دارد.

این باستان شناس با بیان اینکه شروع پروژه پیش از تاریخی دشت زهره با یک شگفتی دیگر همراه بود گفت: درک بالا و حساسیت ویژه ساکنین مهربان این منطقه، خصوصا ساکنین روستای تل چگا سفلی در صیانت از مواریث فرهنگی منطقه مثال زدنی است،مردم این منطقه کم و بیش بر حفظ میراث فرهنگی و طبیعی خود واقفند و دوستداران مواریث فرهنگی خود هستند و تلاش دارند تا خدشه ای به میراث باستانی و حتی طبیعیِ شان وارد نشود.

وی افزود : این ویژگی را پاس می داریم و امیدواریم که پروژه پیش از تاریخی دشت زهره نقشی مهم در توسعه ی پایدار این منطقه ایفا کند.

به گفته مقدم ، نزدیک به شش هزار سال پیش، زمانی که جوامع انسانیِ جنوب و جنوب غربی ایران خود را برای ورود به مرحله ای پیچیده تر از رشد فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آماده می کردند، شهری در کنار رودخانه ی پرآب زهره در منطقه سردشت زیدون شکل گرفت که امروزه ویرانه هایش به نام تُلِ چِگاسُفلی مشهور است.

او افزود :دشت زهره در جنوب شرقی خوزستان و به فاصله اندکی از خلیج فارس قرار دارد. در شمال پشته آقاجری دشت زهره را از بلندی های زاگرس جدا می سازد و در جنوب، پشته کم ارتفاع رَگ سفید از زهره دره ای ایدآل برای زندگی ساخته است.

وی چشم انداز طبیعی دشت زهره را در جای خود میراثی گرانبها دانست ، جایی که تنوع زیست محیطیِ یکتای آن تردیدی برای مراقبت از آن برای نسل های پیش رو باقی نمی گذارد.

این باستان شناس با بیان اینکه تا پیش از دهه 1350 خورشیدی، از باستان شناسی دشت زهره اطلاعی در دست نبود افزود: گروهی از باستان شناسان ایرانی و خارجی به سرپرستی پروفسور هانس نیسن برای نخستین بار اطلاعات ارزشمندی از زیستگاه های انسانیِ هزاره های کهنِ دره زهره برای ما روایت کرده اند.

البته مطالعاتی که در سال های اخیر توسط گروه زمین باستان شناسی هرمن گش در دشت های جنوبی خوزستان صورت گرفته است نیز دگرگونی های محدوده جزر و مدی دریای پارس را به خوبی ارزیابی کرده است.

مقدم افزود: به گواه مطالعات اخیر، غربی ترین محدوده دشت زهره در 8000 سال پیش محدوده جزر و مدّی دریای پارس بوده است.

این باستان شناس درادامه اظهار داشت :نزدیک به یک دهه است که گزارش های منتشر شده گروه باستان شناسیِ پیش گفته، ما را برآن داشته تا برای شناخت بهترِ میراث باستانیِ دشت زهره تلاش کنیم و سرانجام تلاش های باستان شناسان منجر به ارائه برنامه ای بلند مدت به نام"پروژه ی پیش از تاریخی دشت زهره" به پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور شد.

به گفته مقدم همجواری دشت زهره با خلیج فارس و برپایی برنامه بلند مدت باستان شناسی در آن نوید آینده ای درخشان در زمینه ی پژوهش های باستان شناسی در منطقه خلیج فارس دارد، منطقه ای که به عنوان صاحبان اصلی آن همواره از فهم درست باستان شناسی آن غفلت شده و تنها با واکنش های احساسی در مقام پاسخ به کسانی برآمده ایم که باستان شناسی و تاریخ این خطه از سرزمین مان را به سود خود تحریف کرده اند.

اجرای پروژه های باستان شناسی در خوزستان به اعتبار نام خلیج فارس می افزاید

حمیده چوبک رییس پژوهشکده باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری هم گفت :با توجه به اینکه خطه خوزستان در کرانه و پس کرانه خلیج فارس واقع شده ، مطالعات این منطقه می تواند مشکلاتی را که به موجب جعل نام و تاریخ خلیج فارس با آن مواجه بوده ایم مرتفع ساخته و سند های مهمی بر شناسنامه خلیج فارس بیفزاید .

چوبک در گفت و گو با خبرنگار سایت پژوهشگاه ، افزود : انتشارات حاصل ازکاوش های هدفمند و بلند مدت در این منطقه می تواند نتایج نادرستی که توسط پژوهشگران خارجی با عنوان های جعلی به دست آمده را خنثی کند .

وی محوطه تل چگا سفلی واقع در مرز بوشهر و خوزستان را یکی از مهمترین محوطه های شاخص ایران اعلام کرد و گفت : با دانش و توانایی که در آقای مقدم سراغ دارم امیدوارم پروژه بلند مدتی که پیش رو است با نتایج ارزنده ای همراه باشد زیرا که این کاوش ها می تواند اطلاعات تازه ای از نظر تمدنی و تاریخ گذاری منطقه حاصل کند .

چوبک، اجرای پروژه های پژوهشی بلند مدت و هدفمند را از وظایف علمی پژوهشکده باستان شناسی اعلام و اظهار امیدواری کرد با همکاری مدیریت اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری ، استان کاوش در تل چگاسفلی تداوم یافته و این محوطه نیز همانند هفت تپه به یک سایت موزه ارزشمند تبدیل شود .

گفتنی است ، بیش از شش هزار سال پیش زیستگاهی جدید بر روی تپه ای به بلندای 9 متر در کنار رود شائور در دشت هموار شوش شکل گرفت.

ساکنان این محوطه در کنار خانه های مسکونی خود، سکوی خشتی کوچک و گورستانی که بیش از 1000 گورخفته در آن پیدا شده است بنا کردند. نسل های بعدی این مردم یک سکوی پلکانی عظیم برای برگزاری مراسم آیینی و فعالیت های اجتماعی ساختند.

بناهای روی این سازه در طی دو آتش سوزی ویرانگر از بین رفتند. بعدها، این سکوی بلند در مقیاس نسبتا بزرگتری بازسازی و سپس متروک شد و به این ترتیب ما به پایان مرحله ای از پیش از تاریخ دشت شوش می رسیم که در نزد باستان شناسان به شوش 1 مشهور است.

پس از گذشت چند قرن، دوباره سکوی بلند صحنه برگزاری فعالیت های آیینی شد که این بار به فرهنگ کاملا متفاوتی به نام شوش 2 یا اوروک تعلق داشت.

از قدیمی ترین دوره ای که در کاوش های بیش از 100 سال پیش آشکار شد، مجموعه ای غنی از سفال های متعلق به اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد (هفت هزار سال پیش) است که همگی از گورستانی که در آن بیش از 1000 گورخفته آرمیده بودند بدست آمده است.

کیفیت این سفال ها به آنها جایگاه ویژه ای در موزه های دنیا و نیز در کتاب های تاریخ هنر بخشیده است. اما، واقعیات مربوط به کشف این سفال ها به شیوه ای سرسری و ناشیانه ثبت شده اند چرا که کاوش های اولیه فرانسوی ها به ویژه دمرگان در شوش تاحدود زیادی خام و ابتدایی بود.

دمرگان با استخدام صدها کارگر، بدون نظارت دقیق،بخش وسیعی از اطلاعات مربوط به گورخفتگان را به باد داد. حتی در باره شمار گورخفتگان شوش روایت دقیقی از خود برجای نگذاشته است.

باستان شناسان طی سال های متمادی محوطه های متعددی را در جنوب غربی ایران، خصوصا دشت شوشان کاوش کرده اند.

این فعالیت ها البته تاآستانه انقلاب اسلامی شدت داشت. اما، بجز گورستان هایی که در کوههای استان ایلام به نام های هَکَلان و دُم گَر پَرچینه که به زعم کاوشگر آن گورستان ها، شادروان لوئی واندنبرگ و عده ای از پژوهشگران، مربوط به اقوام کوچ نشین بوده است، هیچیک از آن کاوش های باستان شناسی درمحوطه های باستانی دشت های جنوب غربی ایران به کشف گورستانی نظیر آنچه که گروه های اولیه اکتشاف در شوش با آن مواجه بودند منجر نشد.

پر بیراه نیست بگوییم که یافتن گورستانی نظیر شوش برای باستان شناسانِ نسل های بعد همواره یک آرزو بوده است. چرا که بی توجهی کاوش های اولیه و نابودی اطلاعات گرانبهایی که می شد از گورستان باستانی شوش بدست آورد همواره باستان شناسان را آزرده است.

امروزه کمتر باستان شناسی را می توان یافت که بدون بهره گیری از دانش های میان رشته ای دست به کاوش، آنهم در یک گورستان کهن بزند. دانش هایی چون ژنتیک باستان، انسان شناسی جسمانی، باستان ژئوفیزیک و نظام ثبت و ضبط دقیق فرایند کاوش به مددباستان شناسان آمده است. روش های امروزین کمک می کند تا بدانیم که گورخفتگان چه ویژگی های جسمانی داشتند، تغذیه ی آنها چه بوده است، نسبت آنها با انسان های امروزین ساکن در یک منطقه چه بوده و حتی با طبقه بندی و ثبت و ضبط دقیق یافته های هر گور می توان امیدوار بود که با استفاده از نرم افزار های توانمندچهره گورخفتگان را تاحدود بسیار نزدیکی به واقعیت بازسازی کرد.

مجوز کاوش گسترده در محوطه چگاسفلی دشت زیدون جنوب شرقی که از نیمه دی ماه شروع و همچنان ادامه دارد را رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری صادر کرده است .