شاعری که به تاریخ دروغ نگفت

هشتم آبان سالروز درگذشت شاعر 'در کوچه آفتاب' قیصر امین‌پور است، شاعری که روح عاشقانه در اشعارش دمید و تاریخ را عاشقانه سرود.

اگر از دیدگاه دیگر شاعران به شعرهای قیصر نگاه کنیم و نقدهای آن‌ها را مورد خوانش قرار دهیم قیصر را شاعری آگاه به زمانه خویش درمی‌یابیم شاعری که تاریخ را به تناسب زمان می‌سرود و حلقه وصل میان جریان‌های مستقل با جریان‌های ارزشی بود.

به گفته بسیاری از اساتید ادب پارسی قیصر شاعر تاریخ است ، شاعری که هیچ گاه به تاریخ دروغ نگفت بلکه حرف‌های خودش را با تاریخ درمیان گذاشت، تصویر آفرینی و اعتدال در عناصر شعری را از ویژگی‌های این شاعر خوزستانی می‌دانند او برای تصاویر شعری بیشتر از رهگذر استعاره بهره می‌جست.

امین‌پور به دنبال راهی برای خروج از هزار توی معضلات انسان امروزی بود و به سان دیگر شاعران در جستجوی حقیقت در جهان مکاشفه می‌کرد که همین موجب می شد تا در خط سیر تحول شعریش فراز و فرودهایی دیده شود اما این که در چه زمان‌هایی این شاعر انقلابی در آرمانگرایی در شعر به اوج می رسید و کی دراین عرصه به گوشه‌ای از انزوا می‌رفت جای بررسی بیشتری دارد.

***شاعری که عاقبت بخیر شد

یک شاعر خوزستانی با اشاره به شعرهای قیصر و ماندگاری شعر او به خبرنگار ایرنا گفت: قیصر امین‌پور متعلق به جریان روزآمد ادبیات انقلاب است؛ جریانی که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در شرف شکل گیری بود و با انقلاب به عنوان یک جریان ادبی خودش را نشان داد.

ارمغان بهداروند افزود: قیصر به عنوان یکی از نمایندگان این جریان عمده محبوبیت و افزایش مخاطبانش براساس سادگی و طبیعت روان کلامش بود؛ وی زبان سالم ادبی داشت که همین سلامت زبانی عامل موفقیت او در جذب مخاطب به شمار می رود.

وی گفت: آنچه که امروزه از آن با عنوان زبان گفتار در ادبیات نام برده می‌شود در شعر قیصر با استفاده از لحن، لهجه مردم روزگار خودش و ساده کردن ادبیات فاخری که پیش از آن حاکم بود ، وجود داشت.

این شاعر تاکید کرد: زبان صمیمانه‌ شعرهای او موجب کم شدن فاصله مخاطب شعر قیصر با شاعر شده بود.

وی با بیان این که قیصر هوشمندانه از قالب‌های ادبیات فارسی سود برد اظهار کرد: در زمانه ای مثل دوران انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس که نیاز به توصیف و گزارش فضای‌های جنگی و همچنین نیاز به هیجان آفرینی داشتیم او از قالب‌های کوتاهی چون رباعی و دوبیتی استفاده کرد.

بهداروند بیان کرد: در ادامه جنگ و پس از آن که شاعران بنا به دلایل مختلفی به رویکردهای اعتراضی، انتقادی و سکوت روی آورده بودند قیصر از قالب نیمایی استفاده کرد که می‌توانست بیانگر اتفاقات و رویدادهای درونی و بیرونی‌اش باشد.

وی افزود: امین پور پس از دهه 60 با انتشار کتاب 'آیینه‌های ناگهان' خودش را به عنوان یکی از شاعران جدی و شاعرانی که در حافظه تاریخی ما ماندگار است معرفی کرد.

این شاعر با اشاره به دلایل ماندگاری شعر قیصر امین پور یادآور شد: مهمترین تم اشعار قیصر عشق است و عشق موضوعی است که همواره مورد نظر مخاطبان حرفه ای و غیرحرفه ای ادبیات فارسی بوده است.

وی با بیان این که در سه مجموعه 'آیینه‌های ناگهان'، 'گل‌ها همه آفتابگردانند' و 'دستور زبان عشق' محیط عمومی آثار شاعر عشق است تصریح کرد: از عشق گفتن در کنار استفاده درست از زبان ادبی که به مردم نزدیک است در زمانه ای که مردم خسته از ادبیات پیچیده و معماگونه دهه 70 و 80 بودند باعث موفقیت شعر قیصر شد که امروزه این موفقیت چنان در زبان عوام تسری پیدا کرد است که بسیاری از سطرهای شعرهای او به عنوان ضرب المثل از آنها استفاده می شود و همه ما شعر «ناگهان چقدر زود دیر می‌شود...!» را به عنوان یک ضرب المثل عام در زبان فارسی استفاده می‌کنیم در واقع این اتفاق سود رسانی شعر قیصر به ادبیات بوده که موجب ماندگاری وی در ادبیات فارسی شده است.

بهداروند بیان کرد: هر شاعری یک سیر تحول و تغییر در روح و روان و در شخصیت اجتماعی خودش دارد و قیصر نیز مانند دیگر انسان ها از این مساله مستثنی نبود.

وی یادآور شد: آغاز شاعرانگی وی مصادف با انقلاب بود، قیصر زمانی در شهر گتوند به عنوان یک خرده مبارز و یک خرده ایدئولوگ در روستای خودش فعالیت می کرد و بعدها در تسخیر لانه جاسوسی به عنوان بیانیه نویس و کسانی که به دنبال انقلاب فرهنگی در دانشگاه بودند حضور یافت و بعد به عنوان یک رزمنده از جنگ و اتفاقات جنگ گفت و پس از آن به عنوان کسی که انتقادات و ایرادات به ایام پس از جنگ داشت مطرح بود.

این شاعر درباره این که آیا میتوان قیصر امین پور را در زمره شاعران دولتی دانست توضیح داد: این که از شاعران با نام دولتی و غیردولتی یاد کنیم تقسیم بندی درستی نیست اما به طور کلی باید به این نکته واقف باشیم که قیصر سیر تحولی داشته که او را عاقبت به خیر کرد.

وی اظهار کرد: قیصر از شاعران آرمان‌گرایی بود که در دهه‌های 50 و 60 با امیدها و آرزوها به جریان انقلاب اسلامی ایران پیوستند و پس از یک دهه وقتی آرمان‌هایشان به تمامی محقق نشد به نوعی شاهد تغیر در دیدگاه در وی شدیم که این وضعیت را می‌توان در شعرهای اعتراضی، انتقادی و حتی سکوت و بی‌توجهی نسبت به آرمان‌ها را در شعرش دید.

بهداروند با تاکید بر این که قیصر تلاش کرد به آرمان‌های خودش وفادار بماند ادامه داد: تغییر شدید جریانات اجتماعی به ویژه جریان‌های حکومتی باعث خروج برخی شاعران مثل خروج قیصر و همکارانش از حوزه هنری شد؛ وی در حقیقت به خاطر تغییر مواضع و سیاست های فرهنگی از این مرکز هنری خارج شد و به دنبال آرمان های خودش در دیگر موقعیت های ادبی و شغلی تلاش کرد.

این شاعر بیان کرد: اعتقاد به آرمان انقلابی از ابتدا در شعر و اندیشه قیصر وجود داشت و وقتی آخرین شعرهای او یا حتی شعرهای کودکانه او را بخوانید این آرمان‌ها همچنان وجود دارد اما شکل تحول به گونه ای است که این آرمان، گاه به صورت کاملا برجسته و پیدایی در شعرهای دهه 60 است و گاه به شکل لعاب کمرنگی در شعر های دهه 80 او خود را نشان می‌دهد.
وی افزود: وقتی که در جایی می‌گوید «پنجره‌ها روزه سکوت گرفته‌اند...» درواقع روزه سکوت را کسی گرفته است که به آرمانی معتقد بوده در حالی که جامعه از آن آرمان عدول کرده است.

***قیصر همیشه در شعر متعهد ماند!

سعید سروش راد، دیگر شاعر خوزستانی نیز اظهار کرد: به گمانم تحول در شعر قیصر امین‌پور، دارای ریشه‌های معرفتی و فکریی است که برای نسلی از شاعران که به شعر متعهد دولتی منسوب هستند، به مرور زمان، حاصل شده است.

وی افزود: مرحوم امین‌پور از آن دست جوانان شهرستانی بود که زمانی به تهران عزیمت کردد تا حوزه هنری را تشکیل و هنر انقلابی را ارایه دهند سیدحسن حسینی، سلمان هراتی، محسن مخملباف و چند نفر شهرستانی دیگر از هم قطاران او بودند که بعدها هر کدام راه جداگانه‌ای در پیش گرفتند.

این شاعر ادامه داد: البته حوزه هنری آن روزها، هنوز دستگاه بروکراسی امروز را نداشت و به کسی حقوق نمی‌دادند و فعالان آن جا پست سازمانی نداشتند، درهر حال اولین فعالیت جدی امین پور حضور در حوزه هنری است که خط فکری او را به وضوح نشان می‌دهد.

وی گفت: اگرچه یکی از عناصر مهم و سازنده شعر، اندیشه است اما مساله این جاست که هنر و در این جا به صورت ویژه ـ شعر ـ به صورت ماهوی فربه تر از ایدئولوژی است و ایدئولوژی نوعی خاص از یک تفکر را در یک قالب ارایه می‌دهد که می‌تواند مذهبی یا غیرمذهبی باشد.

سروش راد با تاکید بر این که هنر بسیار گسترده‌تر از ایدئولوژی است اظهار کرد: امین‌پور در کتاب های اولیه اش و در دوره جوانی، در شعرش نوعی تفکر انقلابی و مذهبی را ارایه می‌دهد که به مرور زمان از آن فاصله می‌گیرد در واقع نقطه تحول در شعر امین‌پور همین مساله است.

وی توضیح داد: پس از جنگ هشت ساله و در سال‌های اولیه دهه هفتاد، اولین زمزمه‌های پست مدرنیسم فلسفی در جامعه روشنفکری ایرانی به گوش می‌رسد، مشخصه بارز این جریان عدم قطعیت، شکستن ایدئولوژی‌های غالب جهان و عبور از وعده‌های کلان رستگاری است این ها در شرایطی است که امین‌پور در میانسالی خود به سر می‌برد و از شور و هیاهوی جوانی و انقلابی خودش هم تا حدی فاصله گرفته است.

این شاعر افزود: علاوه بر این او به تجربه می‌بیند که آنچه او در سال های جوانی دنبال می کرده محقق نشده به این معنا به نظر می‌رسد امین‌پور در اواسط عمر دچار بازنگری در چارچوب فکری- فلسفی خودش می شود برای همین شعرهای او برخلاف جوانی که روزهای روشن را نشان می‌داد پس از میانسالی رنگی تلخ به خود می گیرد او کم کم نظام فکری اش را تغییر می دهد و این مساله قهری بسیاری از همکیشان اوست. هرچند برخی از هم قطاران او در همان دوره اولیه باقی می مانند و تمایلی به تغییر ندارند. اما برآیند غالب با ‌تغییر یافتگان است لذا به گمانم انشقاق در حوزه هنری و دفتر شعر جوان هم برنامه از پیش تعیین شده ای نبود بلکه حاصل همین تغییرات تدریجی برخی و عدم تغییر برخی دیگر بود.

وی بیان کرد: اگر چه مرحوم امین‌پور هیچگاه شاعری آوانگارد و پست مدرن نبود اما به هر حال آنچه مبرهن است از اوایل دهه 70 شعر امین پور به جریان روشنفکری نزدیک و از نظریات جدید متاثر می شود البته تاثیر حضور او در دانشگاه و ادامه تحصیلات تکمیلی او تا مقطع دکتری و مراوده با استاد شفیعی کدکنی در تحول فکری اش را نمی توان نادیده گرفت باری در همین سال ها به لحاظ فنی ، شعر قیصر امین پور به اوج می رسد که در کتاب 'گلها همه آفتابگردانند' به خوبی نمود آن را می بینیم .

سروش راد ادامه داد: حتی در کتاب 'سنت و نوآوری در شعر معاصر' که پایان نامه اوست به کرات دیده می‌شود که او از نظریات و آراء فلاسفه پست مدرن سخن به میان می‌آورد هر چند قیصر تلاش می‌کند در حد یک ناظر بیطرف باقی بماند اما تاثیر این مطالعات در آثار هنری او به صورت زیرپوستی خودش را نشان می دهد.

وی با بیان این که شعر قیصر را می‌توان در سه دوره فکری تقسیم بندی کرد اظهار کرد: دوره اول دوره جوانی است که بیشتر کارهای او در قالب مثنوی و رباعی هستند و مولف بیش از آن که در پی شعر باشد در پی شعار است دوره بعدی میانسالی است که نماینده شاخص شعری آن مجموعه 'گل‌ها همه آفتابگردانند' هست و اوج کار شعری اوست و قالب شعرها اکثرا نیمایی است همچین تالیف اثر ارزشمند تحقیقی او یعنی 'سنت و نوآوری در شعر معاصر' در همین دوره است.

این شاعر با اشاره به دوره سوم فکری شعر قیصر امین پور اظهار کرد: در این دوره که اواخر عمر او است شاعر تمایل زیادی به سنت ادبی و شعرکلاسیک پیدا می‌کند و حاصل آن مجموعه شعر 'دستور زبان عشق' است که به جز یک یا 2 شعر، بقیه مجموعه نشانگر عقب گرد ادبی( و نه فکری) او است.

وی تاکید کرد: مرحوم امین پور تا انتها به عنوان شاعری متعهد باقی ماند با این تبصره که تعهد او در انتها به شکل دیگری خودش را نشان می‌دهد که با ابتدای کار او متفاوت است ، در مراحل انتهایی او به گونه ای فارغ از رنگ و مسلک اعتقادی، بیشتر به جامعه اش و دردهای مردم نزدیک می شود تا به آرمان های فکری اش.

قیصر امین‌پور در 2 اردیبهشت 1338 درشهر گتوند در استان خوزستان به دنیا آمد وی از جمله شاعرانی بود که در شکل‌گیری و استمرار فعالیت‌های واحد شعر حوزه هنری تا سال 1366 تأثیر گذار بود. وی طی این دوران مسئولیت صفحه شعرِ هفته‌نامه سروش را بر عهده داشت و اولین مجموعه شعر خود را در سال 1363 منتشر کرد. اولین مجموعه او «در کوچه آفتاب» دفتری از رباعی و دوبیتی بود و به دنبال آن «تنفس صبح» را منتشر کرد که تعدادی از غزلها و حدود بیست شعر نیمایی را در بر می‌گرفت ، این کتاب از سوی انتشارات حوزه هنری وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی به چاپ رسید.

قیصر امین‌پور در سال 1368 موفق به کسب جایزه نیما یوشیج، موسوم به مرغ آمین بلورین شد و در سال 1382 به‌عنوان عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزیده شد . وی در سال 1386 بر اثر بیماری کلیه و قلب دار فانی را وداع گفت.

'طوفان در پرانتز'(نثر ادبی،1365)، 'منظومه ظهر روز دهم' (شعر نوجوان، 1365)، 'مثل چشمه، مثل رود' (شعر نوجوان، 1368)، 'بی‌بال پریدن' (نثر ادبی، 1370)، مجموعه شعر 'آینه‌های ناگهان' (1372)، 'به قول پرستو' (شعر نوجوان، 1375)، گزینه اشعار (1378، نشرمروارید)، مجموعه شعر 'گل‌ها همه آفتابگردانند' (1380، نشرمروارید) و 'دستور زبان عشق' (1386، نشرمروارید) از جمله آثار به چاپ رسیده این شاعر هستند.