عفو راه رهايي از حبس ابد است

قانون مجازات اسلامی سال 1392 بالاترین میزان حبس را 25سال مقرر کرده است. این درحالی است که قانون پیشین، یعنی قانون مجازات اسلامی سال75، بالاترین میزان حبس را بیش از 25سال در نظر گرفته بود تا حدی که گاه دادگاه‌ها به حبس دايم یا همان ابد حکم می‌دادند. در بازخوانی شدت و کیفیت جرایم می‌توان کاهش میزان حبس را نکته مثبت قانون جدید دانست زیرا دکترین کیفری بر این باور است که میزان حبس به‌طورحتم به معنای تنبیه متهم نیست و گاهی تاثیر معکوس به بار می‌آورد. اما نکته‌ای که در این بین باید مورد توجه قرار گیرد این است که حکم افرادی که پیش از این قانون مشمول حبس دايم شده‌اند، بر اساس اصل تفسیر به نفع متهم و نیز عطف به ماسبق‌شدن قوانین کیفری، باید مورد بازخوانی مجدد قرار گیرد. به‌طور‌مثال اگر فردی در سال 1385 به دلیل قاچاق مواد مخدر مشمول حبس دايم شده است، پس از تصویب قانون سال92، باید حکمش مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد یا دست‌کم بر اساس قانون جدید میزان حبسش سپری شود.يا اگر فردي در دهه نخست انقلاب براي جرايمي مانند مواد مخدر و ... به مجازات حبس ابد محكوم شده است اكنون بايد بتواند از تخفيفات قانون جديد استفاده كند.

گرچه عده‌اي از مقامات و حقوقدانان باور دارند که با تغییرات اِعمال‌شده در قانون مبارزه با مواد مخدر به جای اعدام، حبس دايم مقرر خواهد شد. البته هنوز این نظر در حد یک فرضیه است و تا اِعمال کامل آن مسیري طولانی وجود دارد. به هر روی، با اتکا به اصل عطف به ماسبق شدن قوانین کیفری باید به وضعیت مجرمان محکوم به حبس دايم که پیش از قانون اخیر حکم گرفته‌اند، رسیدگی شود در‌غیر‌این‌صورت، هم عدالت قضایی زیر سوال می رود و هم اصل قانون‌گرایی مخدوش می شود. دیگر آنکه در اینجا لازم است گفته شود که همان طور که در جرایم تعزیری مواد مخدر اعدام حذف شد، باید در دیگر جرایم تعزیری نیز اعدام حذف شود،‌هرچند اين موضوع بحث ما نيست اما تلاش حقوقدانان براي تغيير در مجازات ها و جايگزين هاي مناسبي كه بازدارنده باشند به اشكال مختلفي ادامه دارد و عده‌اي معتقدند مدت احکام مبتنی بر حبس اگرکاهش یابد، مي تواند سبب جايگزيني سیاست تنبيهی نوین به جاي شیوه سنتی شود. در این رابطه زهراجباري، حقوقدان و استاد دانشگاه، در توضيح مجازات جرایم سنگین و مجازات ابد و يك روز گفت: اين اصطلاح يك اشتباه در بين عوام است و مجازاتي تحت عنوان ابد و يك روز در قوانين جزايي نداريم و اين اصطلاح غير قضايي است كه در جامعه جا افتاده است.اين وكيل پايه يك دادگستري در توضيح اينكه معناي اين مجازات چيست، گفت: در تعريف مجازات ابد و يك روز بايد گفت به مجرماني كه جرم بسيار سنگيني دارند و حبس آن‌ها غير قابل عفو است و نبايد مشمول عفو شوند، حبس ابد و يك روز مي‌دهند تا يك روز بعد از فوت از زندان، جنازه از زندان خارج شود البته توضيح دادم اين تعريف به معناي وجود آن در قوانين جزايي كشور ما نيست. ابد و يك روز جايي در مجموعه قوانين قضايي ما نداشته است. وي در پاسخ به اين سوال كه در حال حاضر، ما در قوانين مجازات حبس ابد داريم يا خير نيز توضيح داد: با تغيير قانون مجازات اسلامي در سال 92 و درجه‌بندي جرايم، سنگين‌ترين نوع مجازات در دسته درجه اول قرار گرفت كه مجازات آن بيش از25 سال حبس است. طبق ماده 19 قانون مجازات اسلامي شديد‌ترين مجازات بيش از 25 سال حبس است .در تفسير اين ماده قانوني پرسيده شد كه در سيستم قضايي آيا مجازت حبس ابد شامل بند اول مجازات‌هاي درجه يك ماده 19 است يا خير؟ كه نظريه‌اي از اداره كل حقوقي قوه قضاييه در‌اين رابطه صادر شده است مبني بر اينكه حبس ابد با توجه به مجازات معين شده در ماده 19 همان بيش از 25 سال است.

اين استاد دانشگاه در رابطه با انواع جرايمي كه ممكن است حبس ابد دريافت كنند، توضيح داد:ما حبس دايم و ابد و حبس موقت داريم كه منظور از حبس دايم شامل جرايمي حدي و غير حدي چون ماده 278 قانون مجازات اسلامي است . ماده 278 مقرر داشته است :

الف- در مرتبه اول، قطع چهار انگشت دست راست سارق از انتهای آن است، به طوری که انگشت شست و کف دست باقی بماند.

ب- در مرتبه دوم، قطع پای چپ سارق از پایین برآمدگی است، به نحوی که نصف قدم و مقداری از محل مسح باقی‌ بماند.

پ- در مرتبه سوم، حبس ابد است.

ت- در مرتبه چهارم، اعدام است هر چند سرقت در زندان باشد. بنابراين مي‌بينيم كه سرقت حدي در مرتبه سوم، حبس ابد دارد.وي ادامه داد: اصل مجازات حبس ابد دررابطه‌با جرايم مواد مخدر است و طبق 4، 5،8 قانون اصلاحي مبارزه با مواد مخدر به آن اشاره داشته است.

يا براي نمونه در ماده 375 قانون مجازات اسلامي نيز بحث مجازات حبس ابد در نظر گرفته شده است. ماده 375 مقرر داشته است كه اکراه در قتل مجوز قتل نیست و مرتکب، قصاص می شود و اکراه کننده، به حبس ابد محکوم می‌شود.در تبصره يك آن نيز آمده است: «اگر اکراه شونده طفل غیرممیز یا مجنون باشد، فقط اکراه کننده محکوم به قصاص است.همچنين در تبصره دو نيز آمده است كه اگر اکراه شونده طفل ممیز باشد، عاقله او دیه مقتول را می پردازد و اکراه کننده به حبس ابد محکوم می شود».

بنا براين قانونگذار مجازات قتل با اكراه را قصاص دانسته زيرا اكراه درقتل مجوز قتل نيست و تحت هيچ شرايطي يك فرد نمي تواند جان خود را بر ديگري ارجح دانسته و با اكراه دست به قتل بزند، از اين رو، قاتل قصاص خواهد شد و اكراه‌كننده به ابد محكوم خواهد شد.

اين استا د دانشگاه درباره نحوه عفو يا تخفيف مجازات اين افراد نيز گفت: مهم‌ترين عفوي كه ممكن است باعث رهايي اين افراد از زندان شود، عفو از سوي رهبري است كه البته در اين باره بايد شرايط خاصي در زندان داشته و با احراز شرايط مندرج در قوانين از سوي قوه قضاييه براي دريافت عفو به مقام معظم رهبري معرفي شوند تا اگر رهبري صلاح دانستند مشمول عفو شوند. البته بايد توضيح دهم كه توبه نيز از موارد عفو در مجازات حبس ابد است اگر توبه نيز احراز شود سبب عفو و بخشودگي مجرم خواهد شد.

براساس اين گزارش، همان‌گونه كه گفتيم قانون، مجازات تعزيرات را به هشت گروه تقسيم کرده است؛ طبق قانون هر رفتاري اعم از فعل يا ترک فعل که در قانون براي آن مجازات تعيين شده است، جرم محسوب مي‌شود. ارتکاب جرايم، براي مرتکب مجازات به دنبال خواهد داشت که اين مجازات ممکن است به يکي از اشکال چهارگانه حدود، قصاص، ديات يا تعزيرات باشد.سنگين‌ترين مجازات بعد از اعدام شامل درجه يك مجازات هاي تعزيري مي شود كه همان زندان بيش از 25 سال است. هرچند تعداد كمي ممكن است براي اين مدت زندان بمانند و عفوو تخفيف جزو پيش‌بيني‌ها در قانون مجازات اسلامي است و امكان رهايي پيش از موعد را براي محبوسان فراهم كرده است. همچنين ممكن است افرادي به علت نداشتن وكيل يا اقوامي كه پيگير كارهاي‌شان باشد، ازامكان دريافت تخفيف در مجازات و عفو محروم شوند اما اكثريت افراد در صورت داشتن شرايط مندرج در قانون مجازات اسلامي كمتر از آنچه را كه در حكم قضايي خود دريافت كرده اند، سپري خواهند كرد.

بيشترمحكومان حبس ابد مشمول عفو مي‌شوند

عبدالصمد خرمشاهي/  حقوقدان

محكوماني كه پس از انقلاب به مجازات حبس ابد محكوم شده‌ بودند به اعتقاد بنده همگي تعيين تكليف شده‌اند هم مواردي كه با عنوان‌هايي مانند همكاري و وابستگي به رژيم سابق به حبس ابد محكوم شده‌بودند و هم مواردي كه تحت عنوان حق‌الناس يا جنبه عمومي به مجازات حبس ابد محكوم شده بودند؛ به‌عبارت‌ديگر همه اين افراد مشمول عفو شده‌اند. اما درخصوص مجازات‌هايي كه مشمول عفو مي‌شوند نيز بايد گفت طبق قانون، عفو به دو صورت عمومي و خصوصي است. مطابق ماده 96 قانون مجازات اسلامي، عفو یا تخفیف مجازات محکومان، در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد ريیس قوه قضاییه با مقام رهبری است. البته اين عفو شامل محكوماني است كه حكم آن‌ها قطعي و نهايي شده است و اين افراد در حال تحمل مجازات حبس هستند.

اما مطابق ماده 97، عفو عمومی نيز به موجب قانون در جرايم موجب تعزیر اعطا می‌شود و تعقیب و دادرسی را موقوف می‌کند. در صورت صدور حکم محکومیت، اجرای مجازات موقوف و آثار محکومیت نیز زايل می شود. (البته شايان ذكر است كه قانون مجازات سابق به اين شكل نبود) پس به موجب اين ماده عفو عمومي، هم شامل متهمان و محكومان خواهد شد؛ به عبارت ديگر، مواردي كه موضوعي پيش از اين، در قانون قبل جرم تلقي مي‌شده اما مطابق قانون جديد جرم محسوب نمي‌شود، نيز در اين قانون مورد توجه قرارگرفته است

اما نوع ديگر عفو در قانون مجازات اسلامي جديد، عفوي است كه در جرايم موجب حدي، قانونگذار درنظر گرفته است و آن در صورتي است كه قاضي استنباط كند متهم يا محكوم متنبه شده است و وي را مورد بخشش قرار مي‌دهد. البته اين نوع عفو، موضوع ماده 114 قانون مجازات اسلامي است كه در قانون سابق نبود و در قانون جديد اين موضوع گنجانده شده است. بايد گفت اساس و فلسفه عفو نيز همان رأفت و بخشش مجرمان است كه بنا به مصالح اجتماعي صورت مي‌گيرد و به نوعي كمك به آن‌هاست و نكته ديگر اين است كه عفو خصوصي شامل معاون يا شريك جرم نمي‌شود، در حالي كه عفو عمومي به موجب قانون شامل معاون و شريك جرم هم مي‌شود. البته گفتني است كه در در ماده 25 و 26 آيين نامه‌اي كه سال 1389در مورد عفو تصويب شد، تحت عنوان کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومان، شرايط عفو و جرايمي كه مشمول عفو مي‌شوند، به‌طور‌كامل قيد شده و در اين مواد مشخص شده است كه چه كساني مشمول عفو مي‌شوند. بنابراين بايد گفت محكوماني كه ساليان قبل به حكم حبس ابد محكوم شده‌بودند و تحت هر عنوان مجرمانه‌اي در زندان بوده‌اند تا به حال تعيين تكليف شده‌اند.

اما در مورد افرادي كه به مجازات ابد و يك روز محكوم شده‌اند نيز بايد گفت اين افراد با توجه به شرايط مي‌توانند مشمول عفو ‌شوند. در ماده 26 آيين نامه‌ عفو، جرايمي كه مشمول عفو نمي‌شوند به‌روشني مشخص شده اند و مواردي مانند زناي به عنف و سرقت مسلحانه و محاربه و... مشمول عفو نمي‌شوند كه البته به اين موارد در قانون مجازات اسلامي نيز اشاره شده است اما در اين آيين نامه تصريح شده كه محكومان چگونه شامل عفو خواهند شد. در جرايم ديگر، عفو شامل كساني مي‌شود كه حكم ابد‌و‌يك روز در مورد آن‌ها صادر شده است. در اين زمينه بايد گفت افرادي كه به مجازت ابد و يك روز محكوم شده‌اند، هرچند كه بخش زيادي از مجازات خود را تحمل كرده‌اند، اما كميسيون عفو و بخشودگي كه در زندان‌ها وجود دارد و يكي از افراد در اين كميسيون قاضي ناظر زندان است با سنجيدن شرايط، مي‌توانند اين فرد را مشمول عفو قرار دهند.