شایعات تاریخ مصرف گذشته درباره آلودگی هوا

از موضوعات علمی تا حواشی زرد ورزشی و هنری را در برمی گیرد و آتش به جان مردم می اندازد. «شایعه»؛ این یک کلمه گاهی آنقدر برای مردم باور پذیر می شود که بر اصل موضوع می چربد و می شود همه ماجرا، ماجرایی که مدت ها طول می کشد تا مردم بپذیرند کدام وجهش واقعی ست و کدام غیرواقعی. داستانی که این بار دامن آلودگی هوا را گرفته است.

لطفا به اشتراک بذارید تا همه بدونن!

«باعرض سلام خدمت همه اعضای گروه. آلودگی هوای تهران به درجه 180 رسیده. این رو پرفسور مجید حکمت به بی بی سی گفته. درجه 180 هشدارشیمیایی ست، توی این درجه فضایی مانند دوازده سال بعد ازحادثه چرنوبیل رو داریم و تخلیه کامل شهر دستور دولتهاست، اما متاسفانه دولت ایران هیچ واکنشی تا این ساعت نشون نداده. لطفا به اشتراک بذارید تا همه بدونن.»

این پیامی است که در روزهای اخیر در شبکه اجتماعی تلگرام دست به دست می چرخد و به اشتراک گذاشته می شود. پیامی که موجی از نگرانی را در میان بخشی از مردم به راه انداخته. آن بخشی که نمی دانند این نقل قول که از شخصی به نام پرفسور مجید حکمت استاد آلودگی‌های زیست محیطی دانشگاه سوربن فرانسه در گفت و گو با شبکه خبری بی بی سی فارسی گفته می شود داستانی تکراریست که دی ماه سال گذشته نیز همزمان با بحران آلودگی هوا در شبکه های اجتماعی مجازی روایت می شد.

بارها گفته ایم که کذب است

خبر چرنوبیل شدن تهران اگر چه یک سال پیش از سوی مسئولان مربوطه تکذیب شد اما دوباره با شروع آلودگی هوا جان گرفته و به جان مردم افتاده. خبری که معاون پایش و نظارت اداره کل محیط زیست استان تهران در گفت و گو با ابتکار آن را کذب محض می خواند و می گوید: موارد مطرح شده در این خبر کذب بودن آن را تایید می کند. بارها این را گفته ایم اما مردم توجهی ندارند.

محمد رستگاری اصطلاح درجه در تعیین میزان آلودگی هوا را یکی از اشتباهات این خبر می داند و می گوید:«در تعیین میزان آلودگی چیزی به نام درجه نداریم بلکه ما این موضوع را با ذکر شرایط می سنجیم، هوا از صفر تا 50 پاک، 51 تا 100 سالم، 101 تا 150 ناسالم برای گروه های حساس، 151 تا 200 ناسالم، 200 تا 300 بسیار ناسالم و 300 تا 500 خطرناک است. این در حالی ست که ما در بدترین روز این هفته شرایط آلودگی 160 را داشته ایم.

او یکی دیگر از نشانه های شایعه بودن این خبر را ذکر عدد 180 برای میزان آلایندگی هوا می داند و ادامه می دهد:

« شرایط 180 اصلا در تقسیم بندی میزان آلایندگی هوا نیست و بالاترین میزان آلودگی 300 تا 500 است.» معاون پایش و نظارت اداره کل محیط زیست استان تهران درباره این نکته که مردم اطلاعات علمی ندارند و این وظیفه مسئولان است که در این باره اطلاع رسانی کنند تا شایعه جای خبر را پر نکند می گوید:«ما بارها این شایعه را تکذیب کرده ایم و تقریبا هر روز میزان آلایندگی هوا را از طریق رسانه های رسمی اعلام می کنیم اما مردم به منابع غیرمعتبر مراجعه و اطلاعات غلط دریافت می کنند.»

وقتی مردم نامحرم می شوند

آمارها می گوید سالانه 6 هزار نفر در تهران بر اثر آلودگی هوا کشته می شوند. فاجعه ای که بخشی از آن به گردن مردمی است که هیچ نقش جدی در کاهش این آلودگی ایفا نمی کنند و تنها وظیفه شان شده است به اشتراک گذاری شایعات در صفحات مجازی. موضوعی که دکتر اکبر نصرالهی کارشناس رسانه در گفت و گو با ابتکار آن را نه ضعفی از سوی مردم بلکه ناشی از ضعف مسئولان و رسانه ها در مواجهه با سوالات آنها می داند.

نصرالهی در این باره می گوید:«شایعه زمانی به وجود می آید که مردم سوالی دارند اما مسئولان در برخورد با آن یا پاسخ کافی نمی دهند و یا استدلال و منطقی در پاسخ شان وجود ندارد. وقتی مردم حس کنند که در رابطه با موضوعی اطلاعات درست و کافی وجود ندارد آن را از منابع غیررسمی مطالبه می کنند. این مساله ضعف مردم نیست بلکه مشکل رسانه ها و مسئولان است. وقتی واقعیتی در زمان، قالب و اندازه مناسب به اطلاع مخاطب نرسد این اتفاق می افتد. این شرایط در مسائلی چون موضوع آلودگی هوا که برای مردم اهمیت دارد بیشتر اتفاق می افتد. مسولان زمانی که آلودگی هوا رخ می دهد تنها اطلاع می دهند مثلا مدارس ابتدایی تعطیل می شوند،نمی گویند بقیه مدارس چرا تعطیل نمی شوند، اندازه آلودگی و حد استاندارد آن گفته نمی شود، درباره چگونگی مواجهه با روزهای آلوده اینکه در این زمان چه باید کرد، اینکه چقدر از حد مجاز رد شده ایم، در زمان آلودگی چه بخوریم در کدام محدوده ها تردد کنیم، اینکه چه شده که کار به اینجا کشیده است و بر اثر آلودگی چه بر سر ما می آید چیزی نمی گویند.»

این مدرس دانشگاه نقش رسانه ها را در این زمینه مهم می داند و تصریح می کند:«رسانه های ما در این زمینه کوتاهی می کنند. آنها در طول سال اصلا به سراغ این موضوع نمی روند از مسئولان پاسخ نمی خواهند و مطالبه ای ندارند اما با شروع آلودگی تنها خبر رویدادی منتشر می کنند و کلیت ماجرا در حد تعطیلی مدارس منتشر می شود و از اینکه ما در ایجاد این آلودگی چه سهمی داریم و چه کسی در این میان کوتاهی کرده است چیزی گفته نمی شود. درباره عمق فاجعه به مردم نمی گویند درباره مسئولیت سازمان های مرتبط با این موضوع گفته نمی شود. تلویزیون به عنوان رسانه ای که با مخاطب عام مواجه است درباره آلودگی برنامه مشخصی ندارد. برای همین مردم به شایعات مراجعه می کنند. در این میان برخی هم از این وضع سوءاستفاده کرده و با اهداف خاصی این شایعات را منتشر می کنند تا ناکارآمدی نظام یا غیرقابل سکونت بودن شهر و اینکه دیگر راهکاری برای حل این معضل وجود ندارد و از دست کسی کاری برنمی آید مطرح شود.»

اطلاع رسانی نادرست و دامن زدن به بحران

نصرالهی یکی از آفت های اطلاع رسانی نادرست در زمان بحران ها را دامن زدن به شرایط بحرانی می داند و تصریح می کند:«این ضعف اطلاع رسانی شرایط را بحرانی تر می کند و به بحران های طبیعی ما دامن می زند. وقتی درباره آلودگی هوا چیزی فراتر از سال گذشته به من گفته نشده من مخاطب هم اینکه یک خبر غیر رسمی می گوید در شرایط چرنوبیل هستیم را باور می کنم. مسئولان و رسانه ها در امر اطلاع رسانی خوب عمل نمی کنند و با مردم صادق نیستند تا زمانی که در برخورد با مساله آلودگی هوا راهبرد انفعالی و رویکرد سنتی وجود دارد منجر به تشدید بحث آلودگی هوا می شود چرا که مردم هم دیگر به دنبال کمک به حل وضع موجود نیستند.»

این کارشناس حوزه رسانه با مقایسه شبکه های خبری داخلی و خارجی در زمینه آلودگی هوا می گوید:«سال گذشته 15 روز متوالی هوای تهران آلوده بود همزمان شبکه خبر صداوسیما و شبکه خبری بی بی سی فارسی در این باره گزارش داشتند .شبکه خبر تنها اخبار رویدادی را منتشر کرد و تنها به بحث معاینه فنی و اقدامات پلیس پرداخت و مساله را نیمه تمام رها کرد اما در همان زمان و در همان شب که این گزارش پخش شد شبکه خبری بی بی سی فارسی به مقایسه شهر تهران با لندن و مکزیکو سیتی پرداخت و نشان داد که آلودگی که در تهران وجود دارد در دیگر شهرهای بزرگ هم هست حتی به شرایط جغرافیایی مشابه تهران و مکزیکوسیتی اشاره کرد و در آن به این موضوع پرداخت که آلودگی هوای مکزیکوسیتی حل شده و با ارائه تدابیر این معضل در تهران هم قابل حل است. با این مثال می خواهم بگویم این تفاوت ها در ارائه اخبار و تحلیل باعث می شود رسانه های خارج از کشور برد بیشتری در میان مردم داشته باشند.»

تعطیلی مدارس تنها مطالبه مردم در روزهای آلوده

اکبر نصرالهی با بیان اینکه همه وجوه شایعه اشتباه نیست و وقتی اعتماد به منابع خبری رسمی کاهش یافته باشد مطالب درست و غلط در کنار هم قرار می گیرد، شایعه جان می گیرد و باور پذیر می شود می افزاید:«وقتی ما یک شبکه امن رسانه ای ایجاد نکرده ایم نمی توانیم توقع داشته باشیم موقعی که نیاز داریم اطلاعات مهم و حیاتی از سوی مرم پذیرفته شود.الان وضعیت به گونه ای شده است که مردم به جای مطالبه پاسخ پرسش های خود تنها به تعطیلی ها اقبال نشان می دهند. تعطیل شدن در زمان آلودگی مطالبه مردم شده و چیزی بیش از این نمی خواهند.»

مردم دنبال راه چاره می گردند نه صحت خبر

با تولد رسانه های نوین و شبکه های اجتماعی، تحولی در زمینه انتشار اخبار و اطلاعات‌ روی داد. یکی از مهم ترین این تحولات تبدیل مخاطبان به مخبران فعال، و مصرف کنندگان خبر به تولید کنندگان آن است. با ظهور منابع خبری غیر رسمی فراوان و سرعت بالای انتقال اخبار و اطلاعات، به خصوص از طریق شبکه‌های اجتماعی نصب شده بر روی تلفن همراه که انتشار خبر را از دقیقه به ثانیه و حتی به لحظه می رسانند نه تنها سرگردانی بین خبر های درست و غلط یکی از مشکلات اصلی ارتباطات کنونی شده بلکه تب اشتراک گذاری را هم شایع کرده است.

لیلا وصالی، مدرس دانشگاه در گفت و گو با ابتکار و در پاسخ به این سوال که چرا مردم به جای پذیرفتن نقش پررنگ تر در بحران های اجتماعی و طبیعی در فضاهای مجازی به شایعات توجه می کنند و حتی به آن دامن می زنند می گوید:«واقعیت این است که شکل و میزان پذیرش و مواجهه با شایعات، نه فقط به میزان سواد رسانه ای افراد، بلکه به میزان مهارت آنان در به کار گیری آموزه های سواد رسانه ای بستگی دارد. این مهم نیز زمانی اتفاق می افتد که آموزه های سواد رسانه ای در افراد به مرحله باور و عمل برسند.»

وصالی یکی از آموزش های سواد رسانه ای را توجه به منبع خبر و سنجیدن اعتبار آن می داند و ادامه می دهد:«این درحالی است که اغلب شایعات، با زبان اقناعی بالا و در زمان هایی منتشر می شوند که افراد از نظر فکری، بیش ترین آمادگی برای پذیرش آن ها را دارند.

به عنوان مثال، درست زمانی که میزان آلودگی یا گردوغبار در یک شهر شدت پیدا می کند و به مرز هشدار می رسد، سوال اصلی که ذهن افراد را درگیر می کند این است که چه چیزی سبب افزایش آلودگی هوا شده است و چه باید کرد؟! حال اگر در همین زمان، کسی دست به شیطنت زده و مطلبی جعلی یا غلو شده دراین راستا منتشر کند که نه به منظور اشاره به اهمیت پرداختن به راه حل های واقعی، بلکه به منظور بحرانی و غیرقابل کنترل نشان دادن شرایط باشد و با هدف تشویش اذهان عمومی منتشر شده باشد ، ضمن آن که به ظاهر منبعی موثق نیز برای آن اعلام کرده است، مردم با توجه به ذهنیت قبلی و ترس های ذهنی خود از این مشکل، به جای تمرکز روی راه حل واقعی، روی راهکار مجازی که نویسنده متن پیشنهاد کرده است متمرکز می شوند. راهکاری مانند ضرورت تخلیه شهر! لذا پیش از هرگونه اندیشیدن پیرامون سنجش اعتبار منبع یا صحت خبر یا راهکارهای حقیقی، به سمت راهکار ارائه شده رفته و سعی می کنند با انتشار مطلب، دیگران را نیز آگاه سازند. درحالی که سواد رسانه ای می کوشد قدری تامل کردن پیش از انتشار مطلب را به مخاطبان بیاموزد. تاملی به اندازه یک جستجو در اینترنت برای یافتن منابع معتبر در این موضوع و دریافتن صحت یا سقم مطلب نقل شده.»

منبع خبری به نام دوستان

این مدرس دانشگاه در پاسخ به این سوال که چرا با وجود اینکه کذب بودن خبرها و شایعاتی از این دست بارها برای افکار عمومی مشخص شده اما همچنان شایعات فضای مجازی در مقایسه با خبر رسانه های رسمی برای مردم باور پذیرتر است می گوید:«البته همچنان صدا و سیما برای بخش زیادی از مردم، منبع معتبری محسوب می شود اما فضای مجازی به دلیل سرعت بالای انتشار، و به خصوص این که دریافت مطلب عمدتا از جانب افراد مورد اعتماد مانند خانواده ، دوستان نزدیک، آشنای قابل اعتماد و فامیل صورت می گیرد، لذا درجه پذیرش و تحت تاثیر واقع شدن در آن بیش تر است.بنابراین کافیست اولین افراد در معرض، و منتشر کنندگان اولیه یک خبر جعلی، از سواد رسانه ای کافی برخوردار نباشند و دیگران نیز نسبت به دلسوزی، خیرخواهی و دغدغه مندی آن ها و پیامی که از جانب آنان دریافت می کنند اطمینان و اعتماد کافی داشته باشند تا یک شایعه به سرعت راه خود را بین افکار عمومی باز کند. بنابراین بزرگ ترین معضل در فضای مجازی که در ذهن افراد، عمدتا بر آموزه های سواد رسانه ای پیشی می گیرد، دریافت اطلاعات‌ از کسانی مانند خویشاوندان و یا دوستان نزدیک است که برای افراد منبعی معتبر محسوب می شوند اعتباری که درباره افراد فاقد سواد رسانه ای، شاید بتوان به عنوان « اعتبار جعلی» از آن یاد کرد.» شایعه همیشه در زندگی ایرانی ها نقش مهمی ایفا کرده است روزگاری نقل محافل خانوادگی بود و در گوش ها گفته می شد حالا چند سالی ست که سر از شبکه های مجازی درآورده مساله ای که حتی یک روز بودنش هم سبب آسیب جامعه می شود. آسیبی که اگر رسانه ها درست کار کنند و مسولان مردم را امین بدانند قطعا نخواهد بود و یا کمرنگ خواهد شد.