تهران، پرتوریا؛ از پسا آپارتاید تا پسا برجام

 «جاكوب زوما» رئیس جمهوری آفریقای جنوبی در راس یك هیات بلند پایه از مقامات سیاسی و شخصیت های اقتصادی این كشور وارد تهران شد و به این ترتیب ایران و آفریقای جنوبی وارد فصل جدیدی از مناسبات سیاسی، اقتصادی، علمی و فرهنگی شدند.

امضای هشت سند همكاری در زمینه های نفت، تجارت، صنعت، كشاورزی، مدیریت منابع آبی، بیمه و فعالیت های فرهنگی حكایت از عزم تهران و پرتوریا برای ارتقای هرچه بیشتر سطح روابط دو كشور دارد.

كشور آفریقای جنوبی از نظر موقعیت جغرافیایی در جنوبی‌ترین نقطه قاره آفریقا واقع شده است كه با در اختیار داشتن 'دماغه گود هوپ' (Cape of Good Hope ) كه محل تلاقی آب‌های اقیانوس هند و اقیانوس اطلس است، موقعیت ژئوپلیتیكی خاصی دارد.

این كشور از سمت جنوب، جنوب غربی و جنوب شرقی با آب‌های اقیانوس هند و اطلس احاطه شده است و از شمال غربی با نامیبیا از شمال با بوتسوانا و زیمبابوه از شمال شرقی با موزامبیك و از شرق با سوازیلند همسایه است و كشور لسوتو نیز در درون خاك آفریقای جنوبی از چهار طرف با این كشور هم‌مرز است.

آفریقای جنوبی با مرزهای فعلی آن در سال 1910 از اتحاد چهار ایالت به وجود آمد كه هر چهار ایالت را مهاجران سفیدپوست ایجاد كرده بودند.

البته، میان سفیدپوستان تنش اجتماعی و فرهنگی وجود داشت كه منشا آن حضور دو گروه از سفیدپوستان بود‌؛ دسته‌ای كه به زبان انگلیسی صحبت می‌كردند و از انگلیس آمده بودند و گروهی كه به زبان هلندی سخن می‌گفتند و ازحدود 350 سال پیش از هلند به این منطقه مهاجرت كرده بودند.

پس از جنگ جهانی دوم 'حزب ملی' با اكثریت هلندی‌های مهاجر توانست با وضع یك سلسله قوانین ضد بشری با عنوان آپارتاید ازموج استقلال ‌طلبی مردم آفریقای جنوبی جلوگیری كند.

در دوره آپارتاید، بویژه پس ازخروج پرتغال درسال 1975 ازجنوب قاره آفریقا وبا استقلال كشورهای آنگولا و موزامبیك، بلوك سفیدپوستان طرفدار آفریقای جنوبی محدود شد واین كشور با دخالت درامور داخلی همسایگان ، زمینه حضور بلوك شرق و رقابت‌های جنگ سرد را در منطقه فراهم كرد واین مسئله تا زمان فروپاشی اتحاد شوروی و نابودی روابط ناشی از جنگ سرد ادامه داشت.

با پایان جنگ سرد و فروكش كردن جنگ‌های نیابتی در جنوب آفریقا، هزینه‌های قدرت‌های بزرگ برای تغذیه رقابت‌ها كاهش یافت وسرانجام نظام آپارتاید درآفریقا جنوبی درسال 1994 از بین رفت.

***ایران وآفریقای جنوبی پیش از انقلاب اسلامی‌

آفریقا درسیاست خارجی ایران دردوره پهلوی جایگاه خاصی نداشت. در دهه 1970 پرتنش‌ترین مسئله‌ جهان پس از بحران فلسطین، مسئله آفریقای جنوبی بود. آفریقای جنوبی نماد آخرین حد استعمار رنگین‌ پوستان بود و خط قرمز كشورهای تازه استقلال یافته قاره آفریقا برای ایجاد رابطه به حساب می‌آمد. در آن زمان رژیم پهلوی و رژیم نژاد پرست آپارتاید حاكم بر آفریقای جنوبی به دلیل همسویی در گرایش به غرب روابط نزدیكی با یكدیگر داشتند.

***قطع روابط سیاسی ایران و رژیم آپارتاید

قطع رابطه با آفریقای جنوبی در اندیشه انقلابیون حتی پیش از پیروزی انقلاب وجود داشت. امام خمینی (ره ) در نوفل‌ لوشاتو درباره فروش نفت به آفریقای جنوبی و اسرائیل اعلام كردند: 'ما حاضر نیستیم به كشور نژادپرست وجنایتكار ودشمنان بشریت وانسانیت نفت بفروشیم وآفریقای جنوبی تا به این وضعی كه دارد خاتمه ندهد ما با او رابطه‌‌ای نمی‌توانیم برقرار كنیم و نفت هم به او نخواهیم داد.'

براین اساس پس از پیروزی انقلاب اسلامی، براساس ماده 10 آئین‌نامه اجرایی قانون مقررات صادرات و واردات، هرگونه مبادلات بازرگانی با كشورهای آفریقای جنوبی ورژیم اشغالگر قدس به صورت مستقیم و غیرمستقیم ممنوع شد.

***برقراری روابط سیاسی تهران با دولت جدید آفریقای جنوبی

پس از تغییر نظام سیاسی درآفریقای جنوبی وفروپاشی رژیم آپارتاید دردهه 70 خورشیدی، بار دیگر روابط عمیق وهمه جانبه برقرار گردید ودرواقع روابط دوكشور درپسا آپارتاید گسترش یافت وبدنبال سفر آقای 'مك وتو' رهبر كنگره پان آفریقایی به تهران و سفر آقای 'نلسون ماندلا' رهبر كنگره ملی آفریقا در سال 1371 و نیز تغییرات مثبت درآفریقای جنوبی، وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی درسال 1372 نسبت به برقراری روابط دو كشور اقدام كرد.

در سال 1373 در قالب طرح سازمان ملل جهت نظارت بر انتخابات آفریقای جنوبی، دیپلمات هایی از وزارت امور خارجه ایران عازم آن كشور شدند ودرهمان سال پرچم جمهوری اسلامی ایران درژوهانسبورگ برافراشته شد و دو كشور به مبادله سفیر اقدام كردند.

اكنون جاكوب زوما به تهران آمده است تا دردوران پسا تحریم روابط كشورش را با ایران تحكیم بخشد و همكاری اقتصادی دو كشور را گسترش دهد، و درهمین راستا وی مباحث مطرح شده در دیدار با رئیس جمهوری اسلامی ایران را مثبت وموفقیت آمیز دانست وگفت كه دراین جلسات تلاش شد تا به اهداف مشترك بپردازیم و روابط دو جانبه را به یك شراكت راهبردی تبدیل كنیم.

در اولین روز سفر زوما، هشت سند همكاری در زمینه های بازرگانی، صنعت، ایجاد كارگروه های مشترك سرمایه گذاری و همكاری در بخش كشاورزی بین جمهوری اسلامی ایران و آفریقای جنوبی با حضور رئیسان جمهوری دو كشور به امضا رسید.

امضای تفاهمنامه همكاری مدیریت منابع آبی؛ برنامه همكاری در زمینه فرهنگ و هنر و همكاری های بیمه ای دیگر اسنادی است كه بین دو كشور منعقد شد.

یادداشت تفاهم تبادل اطلاعات ملی مربوط به پولشویی و همكاری بین پژوهشگاه صنعت نفت ایران و پتروسای آفریقای جنوبی نیز دیگر اسناد امضا شده بین ایران و آفریقای جنوبی در حضور روسای جمهوری دو كشور بوده است.

از سوی دیگر حجت الاسلام والمسلمین دكتر حسن روحانی در نشست مشترك هیأت های عالی رتبه ایران و آفریقای جنوبی، سفر رئیس جمهوری این كشور به تهران را آغازی برای سرعت بخشیدن در روابط دوجانبه در زمینه های گوناگون ازجمله اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، علمی و بین المللی دانست وگفت: آفریقای جنوبی به خاطر مقاومت و مبارزه مردم این منطقه دربرابر آپارتاید ونظام استكباری، جایگاه خاصی نزد ملت ایران دارد.

***دورنمای روابط اقتصادی تهران و پرتوریا در پسا تحریم

دو كشور اكنون تصمیم گرفته اند كه ارزش مبادلات تجاری را تا سال 2020 میلادی به هشت میلیارد دلار افزایش دهند درحالی كه این رقم در سال 2015 میلادی (1394 خورشیدی) نزدیك به 350 میلیون دلار بوده
است.

واردات نفت آفریقای جنوبی روزانه 55٠ هزار بشكه است وایران قبل از تحریم یكی از بزرگترین تامین كنندگان نفت این كشور بود اما دردوران تحریم فروش نفت ما به این كشور قطع شد ولذا وزارت نفت تلاش دارد تا شرایط را به قبل از تحریم ها باز گرداند.

عضویت پرتوریا درگروه صنعتی ٢٠، پیمان BRICS ( اقتصادهای نوظهور شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی)، گروه ٧٧ و جنبش غیرمتعهدها، موقعیت خوبی را برای این كشور فراهم آورده و ایران می تواند ازظرفیت های اقتصادی آن درحوزه انرژی، صنایع ومعادن و كشاورزی بهره برده و در واقع این كشور با دارا بودن اقتصاد قدرتمند ورشد اقتصادی باثبات و قابل توجه در قاره آفریقا برای ایران همواره یك كشور هدف به منظور همكاری اقتصادی تجاری به شمار می رود.

توسعه روابط تجاری با آفریقای جنوبی فرصت های بسیار خوبی برای صادركنندگان ایرانی به منظور جذب سرمایه گذاری خارجی و انتقال دانش فنی به كشور ما پدید می آورد.

جامعه اقتصادی شرق و جنوب آفریقا (كمیسا) ، جامعه اقتصادی جنوب آفریقا (سادك) و جامعه اقتصادی غرب آفریقا ( اكوواس ) با جمعیتی بالغ بر 700 میلیون نفر ، بازاری جذاب برای پیمانكاران و فعالان اقتصادی ایران به شمار می روند و لذا آفریقای جنوبی می تواند به دلیل دارا بودن موقعیت ممتاز در راس روابط و همكاری های تهران با قاره آفریقا قرار گیرد.

ایران در دوران اپارتاید با نیروهای انقلابی و در دوران پسا آپارتاید با دولت برامده از ملت آفریقای جنوبی همكاری كرده است ودولت پرتوریا نیز دردوران تحریم رابطه همكاری خود را برغم همه فشارها در حد قابل قبولی حفظ كرده است واینك ملت و دولت دو كشور می توانند روابط خود را دردوران پسا تحریم به گفته 'زوما' گسترش دهند و شریك راهبردی بسیار خوبی برای یكدیگر باشند.

در همین راستا است كه دكتر روحانی رئیس‌ جمهوری در دیدار زوما با اشاره به فضا و شرایط مناسب برای ایجاد تحرك در روابط تجاری و اقتصادی ایران و آفریقای جنوبی گفت: اگر چه امروز و بعد از توافق هسته‌ای و رفع تحریم‌ها علیه ایران، رقابت شدیدی بین كشورهای آسیایی واروپایی برای انعقاد قرارداد همكاری با ایران وجود دارد، اما ما هیچگاه دوستان صمیمی خود را در دوران تحریم از یاد نمی‌بریم.

از دیدگاه كارشناسان، همكاری ‌های مشترك در بخش‌ های صنعت، معدن، عمران، كشاورزی، پتروشیمی، دارو، فولاد، كشتیرانی، فناوری های نو از جمله فرصت های پیش روی ایران و آفریقای جنوبی به شمار می رود. همچنین، همكاری در حوزه حمل و نقل به ویژه حمل و نقل ریلی، نفت و انرژی از دیگر حوزه هایی است كه می تواند به رونق روابط تهران و پرتوریا بینجامد.

از دیدگاه ناظران، بندر ژوهانسبورگ و بندرعباس می توانند كانون آغاز همكاری در زمینه ارتباطی ایران و آفریقای جنوبی قرار گیرند. موقعیت جغرافیایی 2 كشور یكی از مهمترین مولفه هایی است كه لازم است مورد توجه كارشناسان و مقام های ایران و آفریقای جنوبی قرار گیرد. موقعیت راهبردی و منحصر به فرد ایران در منطقه می تواند برای پرتوریا مفید باشد. آفریقای جنوبی ازراه همكاری با ایران قادر خواهد بود در بازار منطقه خاورمیانه، كشورهای آسیای مركزی وحوزه قفقاز نقش آفرینی كند. از طرفی آفریقای جنوبی به عنوان جنوبی ترین كشور قاره سیاه می تواند دروازه ورود ایران به بازار بزرگ آفریقا در مناطق تجارت آزاد «جامعه توسعه آفریقای جنوبی» (سادك) با جمعیتی بیش از350 میلیون نفری و«بازار مشترك كشورهای شرق وجنوب آفریقا» (كومسا) با جمعیت بیش از 300 میلیون نفری باشد.

افزون بر موقعیت تعیین كننده آفریقای جنوبی در سطح قاره سیاه، این قدرت نوظهور آفریقایی در سطح بین المللی نیز ازجایگاه ویژه ای برخوردار است. آفریقای جنوبی جدا ازاینكه ازجمله بنیانگذاران اتحادیه آفریقا محسوب می شود، درسازمان های بین المللی همچون سازمان ملل، اتحادیه كشورهای همسود، سازمان تجارت جهانی، صندوق بین ‌المللی پول، گروه 77 و گروه 20 (G20) نیز عضویت دارد.

به این ترتیب فرصت های بسیاری در زمینه همكاری های سیاسی- دیپلماتیك و نیز اقتصادی- تجاری پیش روی جمهوری اسلامی ایران و آفریقای جنوبی قرار گرفته است.

اینك در دوره پساتحریم و با برداشته شدن موانع بین المللی از پیش پای ایران، تهران و پرتوریا علاوه بر بهره گیری از فرصت های متعدد و گسترده اقتصادی برای افزایش همكاریها ، می توانند با تحكیم روابط همه جانبه از ویژگی ها و مزیت های سیاسی خود به نفع یكدیگر نیز بهره ببرند.