نخستین تسبیح تربت را چه کسی ساخت؟

حضرت فاطمه(س) برای شمارش ذکر، تسبیحی از جنس پشم تابیده شده با ۳۴ گره (به اندازه شماره تکبیرها) داشت؛ اما پس از شهادت حمزه(ع)، تسبیحی از خاک قبر ایشان ساخت و دیگران نیز در ساخت تسبیح، از آن حضرت پیروی کردند.

 در برخی از روایت‌ها ماجرای تسبیح حضرت زهرا (ع) این‌گونه گزارش شده است که کار سخت و طاقت‌فرسای خانه، موجب زحمت و مشقت فراوان دختر پیامبر (ص) شده و از دست آن، بسیار رنجور شده بود. با پیشنهاد علی (ع) و موافقت‌ فاطمه (س) بنا شد که از پیامبر (ع) خدمتگزاری درخواست کنند. رسول خدا (ص) در مقابل این خواسته، پیشنهاد نمود تا چیزی به ایشان بیاموزد که بهتر از خدمتکار است و سپس تسبیحی را به ایشان آموخت که تسبیح به آن حضرت منسوب شد. سخن علامه، بیانگر آن است که جایگاه بلند و عظمت وجودی حضرت فاطمه موجب شده که تسبیحی این چنین که مصداق ذکر کثیر و دارای فضایلی بسیار است تشریع شود.

در برخی از روایات مربوط به به تسبیح آن حضرت (ع) آمده است که پیامبر پس از آموختن آن، به دخترش فرمود: «این تسبیح بهتر از دنیا و هر آن چیزی است که در دنیا وجود دارد» حضرت فاطمه (س) به پاس آن، سه بار فرمود: «از خدا و رسولش خشنودم» در بسیاری از منابع روایی اهل سنت آمده است که امیرالمومنین علی (ع) پس از آن، هرگز و در هیچ شرایط این تسبیح را ترک نکرد.

روایتی است از امام صادق (ع) که حضرت فاطمه (س) برای شمارش ذکر، از تسبیحی به جنس پشم تابیده شده استفاده می‌کرد که به اندازه شماره تکبیرها، 34 گره داشت؛ اما پس از شهادت حضرت حمزه، تسبیحی از خاک قبر او ساخت و دیگران نیز در ساختن از تربت، از ایشان پیروی کردند تا هنگامی که امام حسین (ع) به شهادت رسید و تربت کربلا تقدس ویژه‌ای یافت.

مضمون تسبیح: این تسبیح، از سه ذکر تشکیل شده است که هر یک از آنها جداگانه در قرآن و حدیث مورد تاکید و تبیین قرار گرفته است.

الله اکبر: تکبیر در لغت به معنای تعظیم است و در اصطلاح، توصیف خداوند به کبریایی عظمت در اعتقاد، گفتار و عمل است.

خداوند در قرآن کریم به پیامبرش دستور می‌دهد که او را به بزرگی یاد کند: «و ربک فکبّر» «ربّ» انسان همان‌ «الله» است که همه صفات جمالیه و جلالیه را داراست. روایتی است از امام صادق (ع) که هر گاه تکبیر گفتی، هر آنها را که ما بین آسمان و زمین است در مقابل عظمت خداوند کوچک بشمار همچنین آن حضرت در حضور یکی از اصحاب خویش- که تکبیر را به «بزرگی خداوند از همه چیز» معنا کرده- بعد این پرسش را مطرح می‌کند که آیا اساسا در مقابل خداوند، وجودی هست که او برتر از آن باشد؟ این مطلب کنایه از آن است که هیچ موجودی مستقل و بریده از خداوند در برابر او وجود ندارد؛ سپس تفسیر درست تکبیر را، خود این گونه بیان فرمودند که خداوند بزرگ‌تر از آن است که قابل توصیف باشد.

به گفته علامه طباطبایی(ره) در تفسیر آیه مزبور، تکبیر، منسوب دانست خداوند به کبریا و عظمت از جهت اعتقاد و عمل و قول و فعل است؛ به این ترتیب که خداوند را از اینکه چیزی برابر با او یا بالاتر از او باشد منزه بدانیم؛ بنابراین چیزی نیست که شریک یا غالب بر او باشد و هیچ نقصی وجود ندارد که بر او عارض شده و هیچ وصفی نیست که او را محدود سازد.

صدرالمتاهلین در تبیین فلسفه تکبیر، وظیفه گوینده تکبیر می‌داند که با گفتن این ذکر به سوی خدا بازگشته و هر آنچه غیر اوست را رها کند؛ اما نفس به خاطر مشغول شدن به دنیا، نیازمند تکرار این ذکر است تا معنای الوهیتی که جامع همه اسماء و صفات است در آیینه جان آدمی نقش بسته و تثبیت شود. در تبیین برتری تکبیر بر تمحید و تسبیح، در سخنی از امیر مومنان آمده است که تسبیح، نیمی از میزان، و حمد، تمام میزان را پر خواهد کرد؛ و تکبیر، مابین آسمان و زمین را پر خواهد ساخت. از امام سجاد (ع) روایتی است که گفتن صد بار تکبیر، پیش از پنهان شدن قرص خورشید، از آزاد کردن صد بنده بهتر است.

«الحمدلله» واژه‌شناسان، حمد را نقیض ذم و اعم از شکر دانسته‌اند. آنان همچنین تحمید را ستایش و حمد مکرر خداوند معنا کرده‌اند. «حمد»، ثنا و ستایش کسی است که از روی اختیار، کاری زیبا و قابل ستایش انجام داده باشد؛ اما «مدح» شامل ثنا بر عمل غیراختیاری نیز می‌شود؛ مانند مدح کردن کسی به خاطر زیبایی و حسن وی. افزون بر این، برخلاف حمد، مدح، شامل موجودات بی‌جان نیز می‌شود؛ مانند مدح جواهری زیبا. در تفاوت حمد و شکر نیز، گفته شده است که حمد، فقط با زبان و در مقابل نعمت و غیر نعمت است و شکر، فقط در مقابل نعمت است و به صورت غیرزبانی نیز انجام می‌شود؛ حمد، اختصاص به خداوند دارد اما شکر، درباره غیرخدا نیز به کار می‌رود. برخی نیز حمد و شکر و حمد و مدح را به یک معنا دانسته‌اند.

«ال» در الحمد، دربردارنده مفهوم عموم و استغراق است؛ یعنی تمام افراد و انواع حمد، همیشه از آن خداوند است.

خداوند، در قرآن کریم، حمد و ستایش را در دنیا و آخرت، مخصوص خود دانسته و به پیامبر اکرم (ص) دستور می‌دهد که «الحمدلله» بگوید و ابراهیم به این دلیل که خداوند در هنگام پیری، اسماعیل (ع) و اسحاق (ع) را به وی عطا نموده است، او را ستایش می‌کند. بر اساس برخی از آیه‌ها، آخرین کلام اهل بهشت که در کمال علم  معرفت، بر زبان جاری می‌کنند، حمد خداوند خواهد بود. امام صادق (ع) نیز، تمام شکر را گفتن «الحمدلله رب العالمین» دانسته است و برای به جا آوردن حق شکر خداوند، از «الحمدلله» بهره جسته است.

سبحان‌ الله: ترکیب کلمه «سبحان‌الله»، نه بار در قرآن کریم آمده است. برخی از مفسران «سبحان» را اسم مصدر و برخی دیگر آن را مصدر دانسته‌اند. «سبحان‌الله» یعنی منزه می‌دانم خداوند را از هر آن چیزی که شایسته ساحت قدسی او نباشد. از حضرت علی (ع) در تفسیر آن نقل شده است که «سبحان‌الله» بزرگداشت خداوند و منزه دانستن اوست از آنچه که مشرکان درباره او می‌گویند و هر کس این ذکر را بگوید، تمام فرشتگان بر او درود می‌فرستند. امام صادق (ع) نیز، آن را سبک‌ترین ذکر بر زبان و بلیغ‌ترین آن دانسته است. در خصوص ارتباط این سه ذکر با یکدیگر، نکاتی از سوی دین پژوهان ارایه شده است. برخی معتقدند که تحمید و تسبیح را می‌توان به جای یکدیگر به کار برد؛ زیرا صفات ثبوتیه و سلبیه در خارج، لازم و ملزوم یکدیگرند؛ برای مثال: نفی جهل همراه با اثبات علم و اثبات علم همراه با نفلی جهل است؛ بنابراین گاهی به تناسب لازم، وصفی با تسبیح.

موارد استحباب تسبیح: چنان که اشاره شد از جمله موارد استحباب تسبیح حضرت فاطمه (س) که بر آن تاکید شده، هنگام خواب و پش از نمازهای واجب است. طبق نظر برخی از فقیهان، به ویژه طباطبایی یزدی در العروة الوثقی و نیز بسیاری از فقیهان معاصر که به آن حاشیه زده‌اند، استحباب تسبیح حضرت فاطمه (س) اختصاصی به نمازهای واجب نداشته و پس از هر نمازی استحباب دارد و حتی گفتن آن به تنهایی و بدون آنکه در تعقیب نماز باشد نیز، مستحب است در تایید این دیدگاه می‌توان به برخی از روایت‌ها اشاره نمود که در آن به، مستحب بودن تسبیح حضرت فاطمه (س) در بعضی از نمازهای مستحبی و زیارت‌نامه‌ها تاکید شده است.

احکام و شرایط تسبیح: تسبیحی که پس از نماز واجب خوانده شده و فضیلت بسیار دارد، باید به نماز متصل بوده و نمازگزار از حالت نماز خارج نشده باشد؛ همانگونه که امام صادق (ع) تسبیحش را به نماز متصل نموده و سفارش می‌فرمود که تحمید به تکثیر و تسبیح به تحمید متصل شده و در میان آنها فاصله‌ای ایجاد نشود. همچنین مستحب است که پس از تسبیح حضرت فاطمه (س) یک بار ذکر «لا اله اله الله» گفته شود.

از جمله احکام فقهی مربوط به تسبیح حضرت زهرا (س) این است که چنانچه کسی در تعداد تکبیر یا تسبیح یا تحمید گفته شده، شک کند، در صورتی که شک وی بعد از محل نباشد، بنا را بر اقل می‌گذارد و در غیر انی صورت به شک خود اعتنا نمی‌کند. همچنین مستحب است که با تسبیحی از تربت اما حسین (ع) این ذکرها شمارش شوند زیرا در روایتی از امام صادق (ع) آمده است که هر کس تسبیحی از تربت حرم امام حسین (ع) به همراه داشته باشد از تسبیح کنندگان به شمار می‌آید؛ هر چند ذکری هم بر زبان جاری نسازد. همچنین پاداش تسبیح گفتن با تربت آن حضرت (ع) بالا رفتن چهارصد درجه و برآورده شدن چهارصد حاجت است و به همین تعداد برای گوینده کار نیک نوشته می‌شود و گناه از نامه اعمال وی پاک خواهد شد.

شیخ صدوق با استناد به اینکه انگشتان دست، در روز قیامت مورد سوال قرار می‌گیرند، شمارش تسبیح با انگشت‌ها را با فضیلت‌تر از شمارش با تسبیح ساخته شده از غیر تربت امام حسین (ع) دانسته است؛ ولی برخی از فقیهان این سخن را نپذیرفته‌اند.