آنکارا از رویارویی با کرد ها تا مبارزه با داعش

  ورود دیرهنگام ترکیه به منازعه ضد داعش، تحولات سیاسی سوریه و عراق را وارد فاز جدیدی کرد. در این میان برخی از ناظران بر این باورند که اهداف و رویکرد ترکیه در تحولات عراق و سوریه توأم با پیچیدگی و تناقض است.

روزنامه «ایران» در ویژه نامه نوروز امسال خود به گفت وگو با «صادق ملکی» کارشناس مسایل خاورمیانه پیرامون سیاست آنکارا در قبال داعش و روند موضعگیری های ترکیه در قبال این گروه تروریستی پرداخته و نوشته است: این پیچیدگی زمانی آشکار می شود که شاهد هدف گیری نیروهای پ. ک. ک از سوی حزب عدالت و توسعه هستیم. به عبارتی این کشور به بهانه مبارزه با داعش در تلاش برای تضعیف موقعیت رقیب - نیروهای کردی- در مرز با سوریه و عراق است. از سوی دیگر سیاستی هماهنگ شده میان آنکارا و ریاض و تلاش برای سرنگونی اسد از قدرت وجود دارد. در همین خصوص در گفت و گو با صادق ملکی، کارشناس و تحلیلگر ارشد سیاسی تناقض رفتاری ترکیه را مورد بحث قرار داده ایم.

* گفته می شود اتحادی نانوشته میان ترکیه و داعش وجود دارد که نشأت گرفته از سیاست <دشمن مشترک> آنها یعنی اسد و کردها است. این تحلیل را چه اندازه معتبر می دانید؟

- ظهور پدیده داعش تا حد زیادی نتیجه سیاست های ترکیه در رقابت با ایران در عراق و سوریه بوده است. از این رو نگاه ترکیه به داعش نگاهی راهبردی است و در شرایط مختلف متناسب با شرایط منطقه، عمل می کند. اظهارنظرها و دیدگاه های احزاب مخالف در درون پارلمان ترکیه نیز حکایت از این دارد که دولت حزب عدالت و توسعه عامل محرک و تقویت کننده داعش بوده است. در این خصوص تنها نگاهی به افشاگری های حزب جمهوریخواه خلق دومین حزب بزرگ ترکیه کافی است.

 این حزب بارها در پارلمان ترکیه اسنادی را منتشر کرد که نشان می داد، دولت دارای ارتباط لجستیکی و بسیار قوی و تنگاتنگ با داعش است. افشاگری های رسانه ای در ترکیه هم، همین امر را تأیید می کند. اعضای داعش با مساعدت دولت ترکیه در استانبول براحتی مصاحبه مطبوعاتی برگزار کرده، مجروحان خود را درمان و در مرز مشترک ترکیه – سوریه پایگاه آموزشی ایجاد کرده اند. سیاست های سلبی ترکیه در روند تحولات سوریه، هنگامی که رؤیای این کشور برای سقوط سه ماهه اسد بر باد رفت شدت و حدت بیشتری به خود گرفت. از این رو امروز طرح مبارزه با داعش بیش از آنکه واقعی باشد، صوری است. باور به مبارزه ترکیه با داعش ساده لوحی است زیرا آنکارا کماکان از عنصر داعش به عنوان ابزاری برای تنظیم معادلات خود در منطقه استفاده می کند.

از دیدگاه ترکیه وقوع دو تحول شرایط و ژئوپلیتیک منطقه را شدیداً تحت تأثیر قرار داد. نخستین تحول سقوط صدام در عراق بود. این امر برای ترکیه که وارث امپراتوری عثمانی بود و با توجه به آنکه صدام جلودار مبارزه با شیعیان بود، پذیرفتنی نبود. از فردای سقوط صدام ترک ها اعلام کردند دولت عراق باید دولتی فراگیر و مشارکتی باشد. استفاده از عبارت دولت فراگیر توسط آنکارا در عراق، در واقع نفی دموکراسی عددی شیعیان بود. ترک ها با به کار گیری عبارت فراگیر در تلاش برای تضعیف موقعیت شیعیان بودند. در سال 2004 ملک عبدالله پادشاه اردن ژئوپلیتیک هلال شیعی را مطرح کرد. در همان سال در استانبول کنفرانس تشیع صفوی برگزار شد. این کنفرانس و طرح هلال شیعی هر دو با هدف مقابله با قدرت گیری ایران و به منظور زمینه سازی برای برخورد میان اهل تسنن با شیعیان بوده است. با این رویکرد نخستین گام ها برای ایجاد هماهنگی و تشکیل محور ترکی- عربی شکل گرفت.

تحول بعدی سال 2011 متعاقب با آغاز تحولات سوریه رخ داد. در این زمان ترکیه درصدد برآمد از وضعیت پیش آمده نهایت بهره برداری را برای تضعیف جایگاه ایران و ارتقای موقعیت خود بکند. به عبارتی تحولات سوریه می توانست جبرانی برای شکست های اعراب و ترکیه در عراق باشد. برای همین امر با تمام قوا وارد معادله تغییر هرم قدرت در این کشور شدند. در همین زمان داوود اوغلو معمار سیاست خارجی ترکیه در مصاحبه ای مطبوعاتی در لبنان اظهار داشت، منطقه تاکنون تحت تأثیر موج شیعی- انقلابی ایران بوده است و پس از این باید تحت تأثیر موج سنی قرار گرفته و این نگاه بر منطقه حاکم شود. اما اسد سه ماهه سقوط نکرد و در ادامه نیز با شدت گرفتن جنگ اسد با جریان های تکفیری، اشتباه محاسبات استراتژیک ترکیه روشن شد.

در این میان چگونگی وضعیت سوریه پس از سقوط اسد، خود به نقطه ابهام مهمی تبدیل شد که باعث شد، غربی ها نسبت به مواضع گذشته شان در سوریه قدری انعطاف نشان دهند. عملکرد غیر انسانی داعش و انجام بمب گذاری های متعدد در فرانسه، لبنان و ترکیه باعث شد، دنیای غرب متوجه خطرات بنیان کن داعش شود. لذا کشورهای غربی شروع به تجدید نظر در مساعدت های خود به ترکیه کردند.

ترکیه هم مجبور شد در ائتلاف ضد داعش به شکل تاکتیکی مشارکت کند. البته این سیاست اعلامی بود و هرگز به مرحله عمل نرسید. مهم ترین هدف مبارزاتی ترکیه در سوریه، مبارزه با کردهای سوری است که آنان را وابسته به پ. ک. ک می داند. ترکیه در طول تاریخ جمهوریت و خصوصاً از زمان آغاز مبارزه

پ. ک. ک در سال 1984 چون با معضل کردی و خطر تجزیه مواجه است نسبت به تأسیس کانتون های کردی و اتصال آنها به هم فوق العاده حساس است. آنکارا در این زمینه اعلام کرده است که عبور نیروهای کردی را از غرب فرات تحمل نخواهد کرد. نکته قابل تأمل آن است که در حالی که ترکیه برای تسلط کردها بر بخش هایی از خاک سوریه خط قرمز تعیین می کند، در هیچ مقطعی این کشور نسبت به تسلط داعش بر نقاط مختلف سوریه و عراق برای خود خط قرمز تعیین نکرده است. قیاس این دو موضع نشانگر آن است که آنکارا در مبارزه با داعش از صداقت لازم برخوردار نیست. حتی گفته می شود که ترکیه امروز با ورود به شمال عراق در تلاش برای حفظ داعش با نام و اسم دیگری است.

* ارتباط ترکیه با داعش از چه نوعی است. آیا میان دستگاه های ارتباطی ترکیه با اعضای داعش دادو ستد کامل وجود دارد؟

- به نظر می رسد ترکیه از ناحیه کردهای سوری احساس تهدید می کند و بقای دولت اسد را برخلاف منافع خود تلقی می کند. ترکیه این توجیه را می کند که وقتی تهدید امنیتی برای کشوری ایجاد می شود، کشور مورد نظر می تواند از هر عنصری برای تضعیف و رفع تهدید بهره برداری کند. حمایت علنی ترکیه از طارق الهاشمی و اعطای پناهندگی به وی و حمایت از داعش با این نگاه شکل گرفت.

در حال حاضر بسیاری از عناصر بعثی تحت حمایت های جدی آنکارا هستند. از آنجا که بخش مهمی از بدنه داعش از بعثی های صدام است بی تردید ترکیه با استفاده از شبکه های نفوذی خود سیاست ها و اهداف خود را با داعش از کانال آنها هماهنگ می سازد. نکته دیگر اینکه بنابر اخبار درج شده در رسانه های ترکیه حدود 5 هزار تبعه این کشور وارد شبکه های مختلف داعش شده اند. جذب این حجم از نیرو در کشوری با ساختار سکولار و امنیتی بالا بدون چراغ سبز نهادهای اطلاعاتی و امنیتی آنکارا امکانپذیر نبوده است.

* با گذشت زمان به نظر می رسد منافع و استراتژی عربستان و ترکیه در تحولات عراق و سوریه همپوشانی دارد. این دو کشور اهداف مشترکی همچون تضعیف ایران و ساقط کردن اسد از قدرت را دنبال می کنند. از دیدگاه شما این اتحاد به اهداف خود می رسد و در کل دوام آن را چگونه ارزیابی می کنید؟

- عنصری به نام ایران قدرتمند و رقابت با این کشور در سوریه و عراق خواسته یا ناخواسته سبب نزدیکی ریاض و آنکارا شده است. ترکیه و عربستان با توجه به گذشته تاریخی و فرهنگ سیاسی همخوانی چندانی با یکدیگر ندارند. ترک ها اعراب را خائن و از مقصران اصلی در سقوط امپراتوری عثمانی می دانند. درمقابل عرب ها هم که حدود 5 قرن تحت سیطره عثمانی بودند، خاطره خوشی از حاکمیت ترک ها ندارند. این تنفر تا جایی است که برخی ناظران ظهور وهابیت و هویت یابی آن را نوعی واکنش یا مبارزه با عثمانی ها می دانند. تغییر معادله قدرت در عراق و توهم ناشی از هلال شیعی، سبب نزدیکی دو گفتمان وهابیت و نئوعثمانی شد.

هدف مشترک جناح وهابیت و نِئوعثمانی در شرایط فعلی تسلط ژئوپلیتیک است. این دیدگاه نقطه مقابل دیدگاه جمهوری اسلامی است. حضرت امام خمینی(ره) وحدت و همبستگی میان مسلمانان را شرط ضروری آزادی و رهایی جوامع اسلامی از تسلط استکبار می دانست. تعیین جمعه آخر ماه رمضان به عنوان روز قدس تلاشی برای ایجاد وحدت در جوامع اسلامی از سوی امام بود. متأسفانه این نگاه و هزینه های پرداختی ایران برای فلسطین از سوی ترکیه و اعراب نادیده انگاشته شده و حتی در برخی موارد، منجر به نگاهی رقابتی شده که تخریب ایران را وظیفه خود می داند.

 در حال حاضر محور آنکارا، ریاض و دوحه با ایجاد شرایط بحرانی در منطقه تلاش می کنند با حرکت های تخریبی قدرت منطقه ای ایران را تضعیف کنند. هم راستا شدن سیاست های آنکارا و ریاض باعث صدمه جدی به پرستیژ و وجهه منطقه ای ترکیه نیز شده است. قرار گرفتن ترکیه در کنار رژیم مرتجع عربستان به عنوان کشوری که قرار بود الگوی دموکراسی و توسعه منطقه باشد، هم از منظر داخلی و بین المللی و هم از لحاظ امنیتی برای ترکیه هزینه داشته و خواهد داشت.

* رویارویی و تضاد منافع ترکیه و روسیه را در بحران سوریه چگونه می بینید؟ آیا این دو کشور همچنان بر محور تخاصم باقی خواهند ماند یا اینکه در آینده نزدیک شاهد بهبود اوضاع خواهیم بود؟

- روابط ترکیه و روسیه متأثر از دو عامل همسایگی و معادلات جهانی است. پیشینه تاریخی، الزامات ناشی از همسایگی و نیازهای متقابل دو کشور باعث شده است روسیه نخستین شریک ترکیه باشد. از سوی دیگر روابط ترکیه و روسیه تحت تأثیر رقابت های غرب و مشخصاً امریکا با روسیه بوده است و ترکیه به عنوان عضوی از جامعه غرب در این معادله نقشی جدی داشت. روسیه با سوریه به خاورمیانه بازگشته است.

این بازگشت، بازگشت نمادین نیست بلکه روسیه را عملاً و جدا وارد درگیری در تحولات سوریه کرده است. از این رو روسیه وارد منازعه کشوری شده است که طولانی ترین مرز را به طول 900 کیلومتر با ترکیه دارد. با سقوط هواپیمای سوخو روابط گرم اقتصادی و تجاری ترکیه و روسیه، تحت تأثیر عمیق بحران سوریه قرار گرفته است. با توجه به عضویت ترکیه در ناتو و روابط ویژه آنکارا - واشنگتن، به نظر می رسد سقوط سوخوی روسی اقدام محاسبه شده ای بود که امریکا از طریق ترکیه به منظور جبران بخشی از شکست های خود در کریمه، اوکراین و گرجستان، به روسیه وارد کرد.

در واقع سقوط سوخو، انتقام امریکا از کانال ترکیه از روسیه بود. فارغ از هر تحلیلی، سقوط سوخو صدمه به پرستیژ روسیه بود. در رابطه با پرسش دوم باید گفت از آنجا که تحولات در سوریه سیال است متناسب با این تحولات جهت گیری روسیه و ترکیه نیز متحول خواهد شد.

اگر دورنمای امیدوار کننده ای در سوریه برقرار شود و طرفین به جدول زمانی مناسب برای خروج از وضعیت بغرنج پیش آمده دست یابند، آن وقت احتمال کاهش تنش میان آنکارا و مسکو نیز وجود خواهد داشت.