حسرتی که بر دل کارگردان «سفیر» ماند

این کارگردان فقید سینما که روز گذشته از دنیا رفت، سالها در تلاش بود تا فیلم جدیدش را کارگردانی کند و درباره آن  گفته بود: سال‌ها پیش به سفارش آقای ضرغامی که علاقه‌مند بود کاری درخور توجه مانند «سفیر» ساخته شود، فیلمنامه «روز بعد» را درباره "زهیر بن قین" یکی از 72 نفر از یاران امام حسین (ع) نوشتم و درحالیکه کد تولید سیما فیلم را نیز گرفته بود اما به نتیجه نرسید.

وی افزود: این شخصیت در ابتدا از مخالفان بود اما در نهایت به یاران و مریدان امام پیوست و در ظهر عاشورا به شهادت رسید. معتقدم اگر شرایط ساخت این فیلم فراهم شود، اثر خوبی مرتبط با موضوع عاشورا و بسیار بهتر از «سفیر» خواهد شد.

صالح که حدود حدود 33 سال پیش با امکانات اوایل انقلاب فیلم «سفیر» را با کیفیت مناسبی ساخته است، گفته بود: این کارها تکنیک فردی می‌خواهد نه تکنیک کامپیوتری و قطعا با اختصاص بودجه لازم می‌توان فیلم مناسبی را تولید کرد.

این کارگردان درباره علت عدم فعالیتش در سینما و تلویزیون طی سال‌های گذشته اظهار داشت: دیگر از من گذشته است که بخواهم فیلمنامه زیر بغلم بزنم و به دنبال ساختش بروم. فیلمنامه‌های زیادی هم خواندم که در مرحله نهایی به سرانجام نرسید. حتی برای یک کار حدود سه ماه تحقیق کردم و به مرحله بازدید لوکیشن هم رسیدیم اما سر قرارداد به تنیجه نرسیدیم. اگر کار خوب باشد همچنان اشتیاق و انرژی کار کردن دارم و تفاوت نمی کند در چه ژانری باشد.

صالح در سال 1361 «سفیر» را به عنوان اولین فیلم سینمایی‌اش کارگردانی کرد که این فیلم از اولین تجربه‌های مهم سینمای ایران در پرداختن به‌ تاریخ اسلام و یکی از ماجراهای منتهی به‌ عاشورای حسینی محسوب می‌شود و هنوز هم به عنوان یکی از ماندگارترین آثار سینمای ایران در این حوزه به شمار می آید که با امکانات اوایل انقلاب به خوبی به تصویر کشیده شد.

او گفته بود: ساخت فیلم‌سینمایی «سفیر»تیری در تاریکی نبود، بلکه پدیده‌یی روشن بود که در یک برهه‌ی خاص به‌ زایش رسیده بود و لازم و ضروری و بجا می‌نمود که ماحصلی مثبت و معنوی داشته باشد. برای ساخت و پرداخت فیلمی از این دست نباید به‌ جستجوی یک انگیزه مشخص بود.

صالح با بیان اینکه طرح اولیه ساخت این فیلم طرح کوتاهی برای یک فیلم تلویزیونی بوده است، خاطرنشان کرده بود: وقتی کارگردانی «سفیر» به من پیشنهاد شد، پس از مطالعه دیدم سوژه بسیار وسیع‌تر، جادارتر و با ارزش‌تر از آن است که در اختیار من گذاشته‌اند، بنابراین پس از مشورت با آقای حدادعادل که آن موقع در تلویزیون حضور داشتند و با موافقت ایشان فیلمنامه کوتاه را با همکاری زنده‌یاد کیهان رهگذر به فیلمنامه‌یی سینمایی مبدل کردیم و بودجه آن را هم شهید بزرگوار یوسف‌کلاهدوز از سپاه پاسداران تامین نمودند و ماحصل کار، آن شد که ملاحظه می‌کنید.

این کارگردان درباره مشکلات ساخت فیلم «سفیر»به‌عنوان اولین پروژه تاریخی سینما در بعد از انقلاب اسلامی گفته بود: مشکل خاصی نداشتیم. چون اصولا مبنای کار من به‌گونه‌ای است که پیش از حرکت، همه سنگلاخ‌ها را جاروب می‌کنیم و در آن زمان هم اگر گره و گره‌هایی به وجود می‌آمد، من به‌دیده مشکل به آن‌ها نمی‌نگریستم؛ زیرا که اولین فیلم سینمایی و حرفه‌ای من بود. البته ُپر واضح است که یک فیلم خوب، یک زندگی تام و تمام است. آیا زندگی بدون گره‌ بوی سعادت می‌دهد؟ خیر! زیبایی کار به فراز و نشیب‌های آن است. در کار و پیشبرد فیلم «سفیر» چه در آغاز و چه تا انتها مشکلی پیش نیامد زیرا اگر مشکلی در کار بروز کند باید ضعف را در کارگردان که مدیریت گروه را برعهده دارد جستجو کرد. البته با قید این احتیاط که مشکل تهیه‌کننده را از این مقوله جدا کرده باشیم.

او درباره‌ی دلایل ماندگاری این فیلم در تاریخ سینمای ایران معتقد بود: اگر دقت کرده باشید کلیه شات‌های فیلم دارای قاب، اسکلت و متن بودند و من جدای از کادربندی پلان‌ها در جستجوی سندی به‌ دیگر سو بودم، یعنی کشف روان و جان و روح و پیامی که تسبیح‌گونه همه نماها را به هم می‌رساند. یعنی عقد دایمی میان روح و جسم، محتوا و فرم. اگر هم تکنیکی نو حتی از نوع خشن آن همانند سر زدن با شمشیر در فیلم دیده می‌شود آن نیز زاییده محتوای معنوی موضوع بوده است.موضوعی که مرا به چهارده قرن پیش‌تر به کوفه دعوت کرده بود.

فریبرز صالح از بازتاب حضور «سفیر» در اولین جشنواره‌ی فیلم فجر به ایسنا گفته بود: تنی چند از هنرمندان سرشناس خارجی که در جشنواره حاضر بودند اظهار نظرهایی داشتند. ایوان گریگورسکو، معاون انجمن تهیه‌کنندگان فیلم رومانی و کارگردان فیلم "دنیای انسانی" گفته بود: «فیلم "سفیر" با این که موضوع آن یک حادثه تاریخی است ولی واقعیت‌های ارایه شده در آن در خدمت بیان مسائل روز است که دنیا به آن مبتلا است و معتقد بود که «سفیر» در عین حال که از تکنیک بسیار حرفه‌ای و هنری برخوردار است، فیلمی مردمی و مورد استفاده آحاد مردم است.

او به نقل قولی از "دراگان" کارگردان فیلم «دنیای بدون آسمان» و استاد انستیتوی عالی فیلمسازی هم اشاره داشت که؛ «سفیر» از تمام فیلم‌های شرکت کننده در فستیوال از کیفیت بالای هنری، اقتصادی و سیاسی برخوردار است و فیلمی است که تکنیک را به‌ سینمای ایران هدیه و نهادینه کرده است.

فریبرز صالح که بعد از ساخت «سفیر» دیگر این نوع تجربه را تکرار نکرد و فقط دو فیلم «مرگ پلنگ» (1368 ) و «شیخ مفید» (1374) را ساخت معتقد بود: ساخت فیلم‌هایی چون «سفیر» به‌ دلیل هزینه سنگینش باید متقاضی‌ داشته باشد و اگر فیلمنامه قوی و محکمی توسط تهیه‌کننده‌ای خوب وعلاقمند به این نوع کار، پیشنهاد شود، حتما آنرا خواهم ساخت. ضمن اینکه من معتقدم اینگونه آثار یا نباید ساخته شود یا اگر ساخته می شود باید در شان شخصیتی باشد که به آن پرداخته می‌شود.

این کارگردان روز گذشته در سن 71 سالگی درگذشت.

فریبرز صالح متولد 1323 در تهران، فعالیت سینمایی را از سال ۱۳۴۷ با بازی در فیلم «کشتی نوح» به کارگردانی خسرو پرویزی آغاز کرد و مدتی نیز به کار دوبله ی فیلم اشتغال داشت. او در سال ۱۳۴۹ به انگلستان رفت و در زمینه سینما مطالعه و تحصیل کرد و در سال ۱۳۵۱ به ایران بازگشت و با ساختن فیلم کوتاه «کتیبه» در سال ۱۳۵۳ در تلویزیون ملی ایران مشغول به کار شد.

ساخت سریال «خاک تابان» در سال ۱۳۸۴ آخرین فعالیت کارگردانی صالح است.