ماهیت و تأثیر حقوقی نامه وزیر خارجه آمریکا

روزنامه شرق در شماره یکشنبه ششم دی در سرمقاله ای به قلم رضا نصری حقوق دان و عضو مرکز مطالعات بین الملل ژنو می نویسد: در حقوق بین الملل، کشورها از چند طریق برای خود تعهدات الزام آور حقوقی ایجاد می کنند.

در این سرمقاله می خوانیم: یکی از این راه ها که اکثر مردم با آن آشنا هستند- امضای معاهدات یا پیوستن به کنوانسیون های بین المللی است. یکی دیگر از این راه ها - که کمتر در رسانه های غیرتخصصی از آن صحبت می شود - صدور «اعلامیه های یک جانبه» است که به آن در زبان انگلیسی Unilateral Declaration می گویند.

به واقع، اعلامیه های یک جانبه «وعده هایی» هستند که یک مقام صالح از جانب یک دولت، به صورت علنی، خطاب به یک مخاطب خاص یا خطاب به کلیت جامعه بین المللی، با هدف و نیت ایجاد «تعهد»، در مورد عملکرد آینده خود اعلام می کند.

طبعا، وعده هایی که چنین مشخصاتی داشته باشند - به گفته دیوان بین المللی دادگستری (در قضیه آزمایش های هسته ای فرانسه در سال 1974) و به تصدیق «کمیسیون حقوق بین الملل» (در گزارش سال 2006) - از نظر حقوقی برای آن کشور تعهدساز و «الزا م آور» می شوند؛ و بالطبع، وعده ای که با این مشخصات اعلام شده باشد، دیگر به آسانی قابل لغو یا بازپس گیری نیست؛ و نقض آن نیز در صحنه بین المللی تبعات حقوقی در پی دارد.

شایان ذکر است بعضی از این اعلامیه های یک جانبه در تاریخ معاصر روابط بین الملل از نقش و تأثیر بسزایی برخوردار بوده اند. در این راستا، اعلامیه یک جانبه فرانسه مبنی بر توقف آزمایش های هسته ای جوی بر فراز اقیانوس آرام در سال 1974 (که به صورت یک نامه از دفتر ریاست جمهوری صادر شد)...

اعلامیه یک جانبه مصر در مورد کانال سوئز در سال 1957 یا اعلامیه یک جانبه «بی طرفی دائمی» اتریش در پایان جنگ جهانی دوم - که همگی بار و تأثیر حقوقی قابل ملاحظه ای در پی داشتند - از جمله نمونه های قابل ذکر هستند. حال، با این مقدمه، نامه اخیر جان کری به دکتر ظریف مبنی بر پایبندی ایالات متحده به «برجام» و اطمینان بخشی او در مورد منطبق سازی اجرای «قانون اصلاح روادید» با توافق هسته ای را نیز باید در چارچوب همین مقوله «اعلامیه های یک جانبه» ارزیابی کرد.

به واقع، نامه آقای کری، هم از نظر فرم و هم در محتوا، از تمام مشخصات یک «اعلامیه یک جانبه الزام آور» - آن طور که دیوان لاهه و کمیسیون حقوق بین الملل تعریف کرده اند - برخوردار است. به این معنی که این نامه از جانب یک مقام صالح (وزیر امور خارجه آمریکا)، به صورت علنی خطاب به نماینده یک دولت دیگر، با نیت و وعده ایجاد تعهد و در باب عملکرد آینده ایالات متحده صادر شده است.

در نتیجه این نامه، یک اعلامیه یک جانبه (Unilateral Declaration) الزام آور است که می تواند در مقاطع مختلف اجرای برجام، در صورت نیاز، به منظور تأمین منافع حقوقی و سیاسی ایران، مورد استناد دستگاه دیپلماسی کشور قرار گیرد. ضمن اینکه این نامه دست کم دو تأثیر مهم دیگر نیز دربر دارد:

1- وزیر امور خارجه آمریکا در این نامه به همتای ایرانی خود می گوید: «می خواهم خطاب به جنابعالی تأیید کنم که ما به رفع تحریم ها طبق برجام کاملا متعهد هستیم. ما به اجرای کامل تعهداتمان طبق توافقات پایبند می مانیم».
به واقع، با بیان این جملات در چارچوب یک اعلامیه یک جانبه، وزیر امورخارجه آمریکا عملا تعبیر «تعهد سیاسی» (Political commitment) که مقامات آمریکایی معمولا در مورد برجام به کار می برند را کم رنگ کرده و وجهه «حقوقی» این توافق بین المللی را برجسته تر می کند. قطعا، قید این جملات، در مقدمه یک نامه رسمی، با توجه به شأن نویسنده و پروسه نگارش این قبیل نامه ها، بسیار فراتر از یک «تعارف سیاسی» است. ضمن اینکه «توافق»خواندن برجام در یک فرمول حقوقی (در جمله per the agreement)، آن هم در یک نامه میان دولتی، قطعا یک اتفاق ساده و عاری از تأثیر حقوقی نیست.

2-جان کری در این نامه می گوید: «اینجانب همچنین اطمینان دارم که تغییرات جدید برای کسب روادید که در کنگره تصویب شده و دولت اختیار توقف اجرای آن را دارد، به هیچ وجه مانع ما نمی شود که تعهدات خود طبق برجام را اجرا کنیم و ما این تغییرات را به گونه ای اجرا می کنیم که هیچ مانعی برای منافع اقتصادی مشروع ایران ایجاد نکند».

در اینجا، وزیر امور خارجه آمریکا عملا وعده می دهد که دولت آمریکا پایبندی برجام را مقدم به اجرای قانونی می داند که ممکن است با آن در تضاد باشد. آقای کری، از این طریق، ضمن متعهدشدن به خنثی سازی تأثیرات سوء قانون ویزا، شأن برجام را نیز در حد یک «معاهده»
- که در قانون اساسی آمریکا «قانون عالی»(Supreme law of the land) خوانده می شود و بر سایر قوانین داخلی تفوق دارد - بالا می برد؛ و به ایران این گونه علامت می دهد که دولت آمریکا از این پس به برجام در برابر مصوبات مشابه کنگره ارجحیت خواهد بخشید.

در نتیجه، اهمیت این نامه را نباید دست کم گرفت یا به عمد تأثیر و ماهیت آن را در حد یک یادداشت عادی فروکاست. از نظر حقوقی، به نفع ایران است که نامه وزیر امور خارجه آمریکا به دکتر ظریف، در محافل بین المللی و نزد سیاست مداران جهان، به مثابه یک «اعلامیه یک جانبه الزام آور» شناخته شود که برای ایالات متحده تعهدات جدی و قابل ملاحظه ای در برابر کارشکنی های فعلی و آتی کنگره ایجاد می کند. جا دارد منتقدان دولت نیز به جای تلاش برای متوقف کردن اجرای برجام به بهانه تصویب قانون اصلاح روادید، در تقویت این روایت از نامه کری تلاش کنند.