ضرورت توجه به ساختارها در اصلاح رفتار مردم

در یادداشت ستون حرف روز اعتماد می خوانیم : این روزها به دلیل دسترسی بیشتر به رسانه های مستقل از جمله شبکه های مجازی، این امکان فراهم شده که مردم به ابراز نظراتی بپردازند که در گذشته بیان آن نظرات در فضای عمومی امکان پذیر نبود یا آنکه به صراحت امروز نمی شد آنها را بیان کرد.

در ادامه مطلب روز یکشنبه اعتماد می خوانیم : از جمله این موارد نقدهای تند از مردم و فرهنگ جامعه ما است؛ از عادی شدن دروغگویی و ریاکاری و دورویی گرفته تا بی توجهی به فرهنگ و ضوابط رانندگی و نیز بی توجهی شدید به محیط زیست و ریختن زباله و آشغال در طبیعت و شهر تا زرنگی های عجیب و غریب که کمابیش همه ما روزانه شاهد آن هستیم.

نتیجه ای که از این انتقادات می خواهد گرفته شود این است که مشکل اصلی ما عادات و فرهنگ و رفتار خودمان است و تا وقتی که این موارد را اصلاح نکنیم، هیچ چیزی درست نخواهد شد. این نگاه اصلاح جامعه را تقلیل می دهد به اصلاح افراد و اینکه تک تک ما باید اصلاح شویم تا جامعه درست شود. این یادداشت در مقام توضیح و نقد این دیدگاه است که این دیدگاه را از اساس نادرست می داند. چرا؟
هرکدام از ما در مقام یک انسان باید از بروز ویژگی های اخلاقی و رفتاری منفی پرهیز کنیم. دروغ نگوییم، ریا نورزیم، محیط زیست را حفظ کنیم، در زندگی اجتماعی، حقوق دیگران را محترم بشماریم و الی آخر... و نیز هنگامی که با فردی مواجه می شویم که این موارد را رعایت نمی کند، بدون تردید متذکر می شویم و نصیحت می کنیم که او رفتار درست را پیشه کند و چندان وقعی هم به توجیهات او نمی گذاریم.

بنابراین در مواجهه با فرد بر اصلاح و تغییر رفتار او تاکید می کنیم ولی این یک وجه ماجراست، زیرا افراد در فضای انتزاعی تصمیم نمی گیرند بلکه با توجه به واقعیات موجود است که عمل می کنند.
اجازه دهید مثالی زده تا منظور روشن شود. فرض کنید از مردم بپرسید که کدام میوه را بیشتر دوست دارند، سیب یا پرتقال را؟ اگر ٩٠ درصد مردم پرتقال را انتخاب کنند، آیا این به آن معناست که ٩٠ درصد آنان پرتقال را از مغازه میوه فروشی خواهند خرید؟ نه. زیرا قیمت نقش راهنما دارد.

اگر قیمت آن خیلی گران تر از سیب باشد، از خریدش صرفنظر می کنند و به جای آن سیب را می خرند. در واقع قیمت ها یا ساختار بیرونی علامت می دهد که چه کار کنیم. البته برخی از مردم کماکان پرتقال می خرند ولی در نهایت نسبت خریداران به اندازه دوست دارانش نیست.
به این وضعیت بیرونی ساختار می گوییم که وجوه بسیار گوناگونی دارد. برای نمونه ساختارهای نظارتی و مجازاتی تعیین کننده ترجیحات رفتاری ما هستند.

به همین دلیل مردمی که در ایران خیلی بد رانندگی می کنند وقتی به یک جامعه توسعه یافته می روند، مثل آنان مقررات را رعایت می کنند. کسی که در ایران به راحتی دروغ می گوید وقتی که در یک جامعه دیگر با ساختاری کارآمدتر در برابر دروغگویی قرار می گیرد، جز راست چیزی را نخواهد گفت.

به علاوه در جامعه ای که دروغگویی عادی است، راستگویی هزینه دارد و انگیزه برای راستگویی کم می شود، پس هر کسی که بخواهد راستگو باشد، باید هزینه بدهد و این امر گرایش به راستگویی را سخت می کند. ممکن هم نیست که همه مردم به یکباره با یکدیگر تصمیم بگیرند که از فردا دروغ نگویند. گام اصلی برای اصلاح جامعه در این موارد، باید بیرون از فرد برداشته شود. اصلاح افراد با وجود نادرست بودن ساختارها، غیرموثر است.

با این مقدمه می توان به گزارشی که از سوی بانک جهانی منتشر شده است، اشاره کرد. «بانک جهانی گزارشی از آمار نرخ سود بانکی در کشورهای مختلف منتشر کرد. بانک جهانی بر پایه آمار 2014 نرخ واقعی سود وام بانکی در ایران را منفی ٤/٢ درصد اعلام کرد و گزارش داد وام بانکی در ایران ارزان تر از همه کشورهای جهان به جز چهار کشور ونزوئلا، آرژانتین، ماکائو و نامیبیا بوده است.

نرخ واقعی سود وام در هر کشور برابر است با نرخ سود وام بانکی در آن کشور با لحاظ نرخ تورم. بر اساس این گزارش هشت کشور در سال میلادی گذشته نرخ سود واقعی منفی داشته اند که ایران نیز در بین آنها قرار داشته است. ارزان ترین وام بانکی در ونزوئلا ارایه می شود. نرخ واقعی سود وام در این کشور منفی ١/٢١ درصد بوده است. براساس این گزارش ایران در سال ٢٠١٣ ارزان ترین وام بانکی را ارایه می داد به طوری که نرخ واقعی سود بانکی در ایران طی این سال منفی ٧/١٨ درصد بود.

نرخ سود وام بانکی (بدون لحاظ تورم) در سال ٢٠١٤ در ایران ٩/١٦ درصد بوده و ایران از این نظر در رتبه سوم جهان قرار داشته است.»

برای مردمی که وام های با نرخ بالای ٢٠ درصد می گیرند، چنین خبری تعجب آور است، چرا گفته شده که ارزان ترین وام ها در ایران است؟ روشن است که نرخ تورم را باید از نرخ سود کم کرد تا نرخ واقعی بهره وام به دست آید. در بسیاری از سال ها در ایران، این رقم منفی است، یعنی وام گیرنده حتی اگر هیچ کاری هم با پول گرفته شده انجام ندهد، باز هم سود برده است.

در چنین ساختار اقتصادی، علاقه به گرفتن وام زیاد خواهد شد. هر کسی که وام بگیرد برنده است و سود می برد. در نتیجه فساد در نظام بانکی رواج پیدا می کند، زیرا بانک به محلی برای توزیع رانت تبدیل می شود. اگر می بینیم که ریشه بیشتر فسادهای مالی در ایران در بانک است، به همین دلیل ساده است که با هیچ سازوکار نظارتی هم نمی توان جلوی این فساد را گرفت.

جالب این است بسیاری از کسانی که مخالف فساد هستند، توجه چندانی به این ساختارهای فسادآور ندارند. حتی از وجود آن نیز حمایت می کنند. تا وقتی که به اصلاح ساختارها و موقعیت های اجتماعی که مستقل از ذهن و اراده ما هستند توجه نکنیم، نمی توانیم از مردم بخواهیم که رفتارهای خود را اصلاح کنند.

البته می توانیم بخواهیم ولی نباید انتظار داشته باشیم که آنان این توصیه را انجام دهند ولی اگر ساختارها را اصلاح کردیم، در این صورت خواهیم دید که مردم خودشان رفتار را اصلاح می کنند و نیازی به توصیه و نصیحت دیگران نیست.