امن‌ و ناامن‌ترین جاده‌های جهان

ایران در حوزه حمل و نقل یکی از بالاترین میزان فوت و مجروحیت را در جهان دارد. در حالیکه در دنیا به ازای هر 10 هزار خودرو حدود 9 نفر و در اتحادیه اروپا 13 نفر کشته می‌شوند، اما در ایران به ازای همان مقدار خودرو حدود 37 نفر جان می‌دهند. اگر میانگین 23 تا 27 هزار کشته در حوادث رانندگی در طول سال را همراه با میانگین 250 هزار زخمی این حوادث در نظر بگیریم، گویی هر سال در ایران یک زلزله بزرگ با این مقدار کشته و زخمی اتفاق می‌افتد. هم‌چنین تعداد تلفات جاده‌ای کشور در سال با تلفات یک جنگ تمام عیار برابری ‌می‌کند. برای نمونه، آمار کشته‌ها در 7 ماه نخست سال 92 نزدیک به 5،2 برابر تعداد سربازان کشته شده آمریکایی در جنگ عراق است.

در 7 ماهه اول سال 92 روزانه حدود 54 نفر در ایران بر اثر حوادث جاده‌ای جان خود را از دست دادند. طبق اعلام سازمان پزشکی قانونی در 7 ماهه اول 92 در حدود 11 هزار نفر بر اثر حوادث جاده‌ای فوت و 204 هزار و 741 نفر مصدوم شدند. یعنی در همین زمان در هر ساعت نزدیک به 5،2 نفر جان خود را از دست دادند!

وضعیت نامناسب حوادث جاده‌ای کشور ما باعث شده است بانک جهانی در بررسی و مطالعات خود، وضعیت حوادث جاده‌ای ایران را بحرانی عنوان کند. بر اساس اعلام پژوهشکده بیمه مرکزی ایران، کشور ما از نظر تصادف‌های ناایمن رانندگی در بین 190 کشور جهان، رتبه 189 را به‌خود اختصاص داده و از این جهت، تنها کشور سیرالئون در غرب قاره آفریقا است که وضعیت نامناسب‌تری نسبت به ایران دارد.

در مقایسه با برخی از کشورهای آسیایی می‌توان گفت میزان تلفات تصادفات رانندگی در ایران 25 برابر ژاپن و 2 برابر ترکیه است. بر اساس همین آمار، ناامن‌ترین جاده‌های دنیا برای رانندگی و بدترین آمار در زمینه میزان سوانح رانندگی در جهان متعلق به کشورهای اریتره، مصر، لیبی، افغانستان، عراق، نیجر، آنگولا، امارات، گامبیا، ایران و موریتانی است و امن‌ترین جاده‌های دنیا برای رانندگی را کشورهای سوئیس، سنگاپور، هلند، فنلاند، آلمان، نروژ و سوئد دارند.

بر اساس آمارهای موجود، خودروهای سبک و سنگین در ایران تا 100 برابر بیش‌تر از برخی کشورهای دنیا با یکدیگر برخورد می‌کنند. به عنوان مثال در انگلستان با وجودی که تا سه برابر بیش‌تر از ایران خودرو وجود دارد، میزان بروز تصادفات تا 32 برابر کم‌تر است. یعنی می‌توان گفت به نسبت خودروهای موجود در ایران، حدود 100 برابر بیش‌تر از انگلستان تصادفات رانندگی رخ می‌دهد.

در این زمینه محمدرضا احدی رئیس گروه پژوهشکده حمل و نقل مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و دبیر علمی چهارمین کنفرانس بین‌المللی حوادث رانندگی و جاده‌ای در رابطه با ایمنی راه‌ها که در ایجاد حوادث رانندگی تأثیر دارد،‌ اظهار می‌کند: با تلاش مسئولان، فعالان و متخصصان در زمینه ایمنی راه در یکی دو دهه گذشته فعالیت‌های پژوهشی و علمی مرتبط با ایمنی جاده‌ای توسعه بسیاری داشته است.

در این مدت ایران با نهادهای بین‌المللی مختلفی از جمله مجمع جهانی راه (پیارک)، بانک جهانی و سازمان بهداشت جهانی همکاری داشته است و متخصصان ما در عرصه‌های علمی مختلف از جمله همایش‌های بین‌المللی شرکت فعال داشتند. البته متأسفانه هنوز از ظرفیت‌های کامل انسانی و منابع موجود برای توسعه ایمنی راه استفاده مطلوب نشده است. دلیل این است که هنوز ایمنی راه به اولویت اول در بحث حمل‌ و نقل جاده‌ای تبدیل نشده و هنوز برای پیاده‌سازی دقیق سیستم‌های نوین نیاز به فعالیت است.

در این راستا احمد شجاعی رئیس سازمان پزشکی قانونی کشور می‌گوید: برای جلوگیری از تصادف‌های جاده‌ای در کشور بحث پیشگیری و مقررات پیشگیرانه بسیار موثر است و باید به آن توجه شود. رانندگی شغلی است که فرد باید به طور کامل بر آن تسلط داشته باشد، بتوانید سریع تصمیم بگیرد و از شرایط غیر منتظره به نحو مطلوب استفاده کند تا حادثه‌ای رخ ندهد یا اگر هم حادثه‌ای رخ داد کم‌ترین خسارت را داشته باشد.

هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی تصادفات

حوادث رانندگی علاوه بر زیان‌های بسیار اجتماعی، ضررهای اقتصادی بی‌شماری نیز دارد. طبق آمارها روزانه 32 میلیارد تومان ضرر اقتصادی ناشی از تصادفات را متحمل می‌شویم. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در آخرین گزارش خود از تصادف‌های جاده‌ای برآورد کرده است، هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی تصادفات رانندگی حدود 8 درصد تولید ناخالص داخلی است. هزینه مورد نظر در سال 1390 در حدود 51 هزار و 910 میلیارد تومان است.

به این اعداد و ارقام اضافه کنیم؛ هزینه درمانی سالانه 11 هزار میلیارد ریالی افرادی که بر اثر تصادف مصدوم شدند و هزینه 180 میلیون تومانی هر فرد کشته شده در تصادفات و هزینه 280 میلیون تومانی هر معلول بر اثر تصادف‌های جاده‌ای. بر همین اساس اگر بخواهیم هزینه حوادث رانندگی در سال 1390 را تخمین بزنیم نزدیک به 51 هزار و 910 میلیارد تومان می‌شود.

اگر بخواهیم به نوعی برای روشن شدن ابعاد موضوع این هزینه را با دیگر هزینه‌های ساخت و ساز در کشور مقایسه کنیم، باید گفت با این پول می‌توان 78 مدرسه ساخت که در مجموع 1009 کلاس درس دارند. همچنین با این پول می‌توان به بیش از 800 هزار زوج جوان تسهیلات ازدواج داد.

در این زمینه علی نادران معاون پژوهشی مرکز تحقیقات ایمنی کاربردی حمل و نقل جاده‌ای دانشگاه علم و صنعت در رابطه با راهکارهای کاهش تصادف‌ها عنوان می‌کند: واقعیت عمومی این است که همه چیز به انسان‌ها مربوط است. یعنی اگر مردم به این درک برسند که خودروی‌شان ایمن نیست باید در رانندگی احتیاط کنند یا اگر احساس کردند جاده‌‌ای ایمن نیست باید به گونه‌ای رانندگی کنند که احتمال به وجود آمدن تصادفات کاهش یابد. اگر مردم نگاهی جدی به این موضوع داشته باشند و بدانند که تصادف برای همه اتفاق می‌افتد بدون شک بهتر عمل خواهند کرد. همان‌طور که از معنی تصادف بر می‌آید، اتفاقی است که نمی‌توان آن را پیش‌بینی کرد و در صورت بی‌احتیاطی هر لحظه ممکن است، رخ بدهد.

من به این موضوع اعتقاد ندارم که خودروی ایمن، احتمال تصادفات جاده‌ای و رانندگی را به صفر می‌رساند. در تمام دنیا چنین اتفاق‌هایی می‌افتد حتی در کشور‌هایی که خودرو‌های ایمن دارند و جاده‌های ایمن طراحی کردند.

در این راستا سردار محمدرضا مهماندار معاون عملیات ترافیک پلیس راهور ناجا و از اعضای شورای سیاست‌گذاری چهارمین کنفرانس بین‌المللی حوادث رانندگی و جاده‌ای می‌گوید: در مجموع علل حوادث رانندگی و جاده‌ای به 3 عامل بر می‌گردد که به عنوان عوامل وقوع حوادث به حساب می‌آیند. انسان، راه و وسیله نقلیه این 3 عامل هستند. مهم‌ترین عامل تأثیرگذار در ایجاد حوادث رانندگی و جاده‌ای که در تحقیقات مختلف به آن پرداخته شده، عامل انسانی است که درصد بالایی از تصادفات به این عامل برمی‌گردد.

این در حالی است که عوامل ایجاد تصادفات رانندگی و جاده‌ای همان‌طور که می‌توانند شرایط را بهبود ببخشند، از طرف دیگر می‌توانند باعث تشدید خسارات شوند و خطر را افزایش دهند. برای نمونه، اگر انسان خطا کند، یک راه ایمن می‌تواند خسارت وارده و به ویژه خطرات جسمی را کاهش دهد. خلاف این امر نیز می‌تواند اتفاق بیفتد. گاهی ممکن است وسیله نقلیه یا راه، ایمن نباشد که در این حالت، هوشیاری راننده و عامل انسانی می‌تواند احتمال بروز تصادفات را کاهش دهد.

در نتیجه باید ابزار لازم در ایمنی راه و وسیله نقلیه بیش‌تر مورد استفاده قرار بگیرد و در راستای پوشش خطای انسانی باشد، اما از آن طرف نباید از تأثیر آموزش و فرهنگ‌سازی در عامل انسانی غافل شد.

جاده‌های ایران نیازمند ساخت و ساز جدی است

بر اساس نظر کارشناسان به طور کلی هر تصادفی که صورت می‌گیرد بر اثر 4 عامل انسان، جاده، وسیله نقلیه و محیط صورت می‌گیرد. جاده‌ها و راه‌های کشور ما در بسیاری از مناطق کشور به خصوص در مناطق کویری، جنگلی و کوهستانی با ایرادهای بسیار جدی ساختاری مواجهند که برخی از  این مشکلات اصلاح‌پذیر نیست و نیازمند تغییر زیر ساخت‌ها است. در حالی که باید بدانیم جزای یک اشتباه رانندگی مرگ نیست و جاده باید فرصت جبران اشتباه را به راننده بدهد.

بر اساس آمار، بررسی میزان عوامل تاثیرگذار در تصادف‌های کشور، 52 درصد انسان،30 درصد مشکلات جاده‌ِای و13 درصد نقص فنی خودروها در تصادف‌های رانندگی نقش دارند.
بر اساس تحقیقات به عمل آمده توسط کارشناسان اداره راهور پلیس راهنمایی و رانندگی در سال 93 نزدیک به 156 هزار تصادف در جاده‌های کشور ثبت شده که 54 هزار مورد تصادف که نزدیک به یک سوم کل تصادفات را تشکیل می‌دهد مربوط به عوامل ناشی از مشکلات مربوط به جاده‌ها بوده است.

در این میان حدود 81 هزار تصادف که نزدیک به نیمی از کل تصادفات جاده‌ای سال 93 را شامل می‌شود ناشی از اشتباهات انسانی بوده است.

کارشناسان معتقدند که وضعیت هندسی جاده‌ها یکی از اصلی‌ترین عوامل تصادفات جاده‌ای است و رسیدگی به این موضوع خارج از کنترل پلیس و در حوزه اختیارات و فعالیت‌های وزارت راه است.

یکی دیگر از مشکلات جاده‌ای در کشور ما مربوط به مشکلات جاده‌های روستایی است. به این مفهوم که بیش‌تر جاده‌های فرعی روستایی نیازمند تسطیح و شن‌پاشی است و راه‌های اصلی روستایی نیازمند عملیات بهسازی و آسفالت است. متاسفانه جاده‌های بخش قابل‌توجهی از راه‌های روستایی و حتی برخی از شهرهای کوچک کشور نامناسب و دسترسی به آنها بر اثر تغییراتی محیطی و آب و هوایی از جمله بارندگی، سرما، توفان و باد شدید یا مه‌گرفتگی امکان‌پذیر نیست. به گونه‌ای که در فصل‌های مختلف سال ارتباط این مناطق با جاده‌ها و شهرهای بزرگ کشور قطع می‌شود و افراد در حال تردد در این جاده‌ها در راه می‌مانند.

مشکل بزرگ دیگر وجود مشکل در روشنایی جاده‌ها است. کمبود یا نبود علایم رانندگی و شب‌نما نبودن بسیاری از آنها، نبود یا وجود اشکال در گارد ریل و استفاده نکردن از گارد ریل فنری، نبود امکانات جدا کننده مسیرهای رفت و برگشت در تعدادی از جاده‌های کشور و مشکلات آسفالت و آب گرفتگی از جمله مشکلاتی است که موجب نا امن شدن جاده‌های کشور می‌َشود.

بر اساس اعلام عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی، طی ده سال گذشته سرمایه‌گذاری بسیار کمی در بخش نگهداری جاده‌ها کشور انجام شده است. به همین خاطر امروز بیش از 40 درصد از جاده‌های کشور در وضعیت نامناسبی قرار دارند و برای روکش آسفالت آنها به طور یک‌جا، هزاران میلیارد تومان بودجه لازم است.

البته وزارت راه در این زمینه در سال 93 اقدام‌های مناسبی انجام داده و میزان روکش آسفالت در سال گذشته بیش از 100 درصد افزایش داشته است. در زمینه روشنایی جاده‌ها نیز، بر اساس قانون مصوب تنها روشنایی تونل‌ها و گردنه‌های مه‌گیر باید از سوی وزارت راه تامین شود و باقی مسیر باید توسط نور خودروها صورت بگیرد.

به گفته وزیر راه نخستین اولویت وزارت راه، گسترشITS  به منظور مدیریت راه‌های کشور بود که با توجه به قرارداد نصب 1880 دوربین نظارتی در ابتدای سال پس از گذشت دو سال و نیم، هر 20 کیلومتر از راه‌های شریانی کشور که 75 درصد ترافیک کشور را به خود اختصاص می‌دهند، به این سیستم مجهز خواهد شد. بهسازی و روکش آسفالت جاده‌ها در رفع نقاط حادثه‌خیز اولویت دوم وزارت راه است که بر این اساس، سال گذشته، 10 میلیون تن آسفالت ریخته شد و قرار است این میزان در سال 94 به 15 میلیون تن افزایش پیدا کند.

برای تکمیل شبکه راه‌های کشور حدود 20 هزار کیلومتر راه مورد نیاز است. به طور متوسط برای ساخت هر متر راه اصلی یک میلیون تومان، هر متر بزرگراه 2 میلیون تومان و هر متر آزادراه 3 میلیون تومان هزینه می‌شود. با 51 هزار و 910 میلیارد تومان می‌توان حدود 26 هزار کیلومتر بزرگراه ساخت.

تجربه کشورهای موفقی از جمله سوئد نشان می‌دهد که اگر می‌خواهیم در کاهش تصادفات ترافیکی موفق باشیم باید سرعت ارتقای ایمنی راه و خودرو به طور هم‌زمان و با یک سرعت افزایش پیدا کند.

راهکارهای پیشگیری و کاهش تصادفات؛ اطلاع‌رسانی، آموزش و فرهنگ‌سازی

در این راستا بان کی مون دبیر کل سازمان ملل متحد سال‌های 2011 تا 2020 را دهه اقدام برای ایمنی جاده‌ها به منظور نجات جان پنج میلیون نفر در جهان عنوان کرده است که در طول سال بر اثر تصادف‌ها و حوادث رانندگی کشته می‌شوند. با توجه به تاکید دبیر کل سازمان ملل کشورهای مختلف جهان موظف هستند با بررسی دقیق علت تصادف‌های جاده‌ای و بررسی میزان تاثیرگذاری راننده، جاده، وسیله نقلیه و محیط شرایط را به دقت بررسی کنند و با افزایش استانداردهای موجود، شرایط افزایش سلامت ساکنان زمین را فراهم بیاورند.

در این زمینه احدی دبیر علمی چهارمین کنفرانس بین‌المللی حوادث رانندگی و جاده‌ای با اشاره به جایگاه کنفرانس‌ها و همایش‌ها در حوزه حوادث افزود: برپایی همایش‌هایی مانند چهارمین کنفرانس بین‌المللی حوادث رانندگی و جاده‌ای به‌عنوان یکی از اقدامات اساسی در حوزه انتقال دانش است که به عنوان یکی از لازمه‌های مدیریت ایمنی به شمار می‌رود.
شاید نتوان تحلیل دقیقی از اثربخشی چنین اقدامی به عمل آورد، ولی آنچه بدیهی است، تلاش در جهت پوشش کامل کنفرانس بر تمامی مسایل، توان و پتانسیل کاربرد تصمیمات و روش‌های نوین را افزایش خواهد داد.

همچنین شجاعی رئیس سازمان پزشکی قانونی در رابطه با بهترین شیوه فرهنگ‌سازی برای پیشگیری از تصادف‌ها تصریح کرد: باید تبلیغات مناسب و موثر و یادآوری‌های متداول و منظمی از طریق رسانه‌ها انجام شود. در مسیر تردد وسایل نقلیه ‌تراکت‌هایی نصب شود تا رانندگان را به رعایت ضوابط فراخواند. در صورت بروز تخلف از سوی رانندگان برای آن‌ها دوره‌های آموزشی برگزار شود و این گروه موظف به حضور در کلاس‌ها شوند. در این حوزه برگزاری همایش‌ و کنفرانس‌ هم موثر است و می‌توان در این برنامه‌ها موضوعات را علمی، تخصصی و جامع مورد بررسی قرار داد تا نتایج آن راهنمایی برای دستگاه‌های اجرایی،‌ پلیس و وزارت راه و تمام راننده‌ها باشد.

در این راستا نادران عضو کارگروه «مدل‌های پیش‌بینی و ارزیابی شاخص‌های ایمنی» چهارمین کنفرانس بین‌المللی حوادث رانندگی و جاده‌ای با اشاره به برگزاری همایش و کنفرانس‌های مختلف در زمینه پیشگیری از حوادث گفت: وقتی ما کنفرانسی را برگزار می‌کنیم دو گونه نگاه مطرح می‌شود. اول بحث اطلاع‌رسانی عمومی به جامعه و عموم مردم است به گونه‌ای که همه از آگاهی لازم برخوردار باشند و بدانند بحث حوادث، بحثی مهم به حساب می‌آید که به لحاظ علمی و سیاست‌گذاری مورد توجه قرار گرفته است.

نگاه بعد نگاه تخصصی است که در جامعه حرفه‌ای و فعالان به وجود می‌آید. این نگاه به موضوع راهبرد‌ها و راهکار‌هایی می‌پردازد که عملیاتی خواهد بود. این راهکار‌ها به متخصصان این اجازه را می‌دهد که به صورت کاربردی‌تر از دانش خود در ارائه راه‌حل برای برطرف کردن مشکلات استفاده کنند. از آنجا که در بحث ایمنی، آیین‌نامه‌ها، ضوابط و دستور‌ العمل‌های مدونی وجود ندارد، کنفرانس‌هایی مانند حوادث رانندگی و جاده‌ای می‌تواند کمک‌رسان باشد. بدون شک زمانی که تجارب مفید منتقل شود، می‌توانیم به صدور بیانیه نزدیک‌تر شویم.