زیر و بم پروتکل الحاقی در مذاکرات هسته‌ای

«حسن بهشتی پور» تحلیلگر مسائل بین المللی به بررسی پروتکل الحاقی، ماهیت، ابعاد و ابهام های مطرح شده درباره آن همچون حدود بازرسی ها پرداخت.

گفت و گوهای هسته ای جمهوری اسلامی ایران و گروه 1+5 در وین برای رسیدن به توافق نهایی تا نهم تیر ادامه دارد؛ در حالی که موضوع امضای پروتکل الحاقی و چگونگی نظارت و بازرسی آژانس بین المللی انرژی اتمی به یکی از موضوع های عمده در گفت و گوها و محافل و اندیشکده های پژوهشی داخلی و بین المللی تبدیل شده است.

بهشتی پور بر این باور است که با وجود برخی نظارت ها و بازرسی ها در پروتکل الحاقی، جمهوری اسلامی ایران می تواند با نوشتار پیوست ویژه ای برای ترتیبات اجرایی، پروتکل را متناسب با وضعیت کشور امضا و اجرا کند.

در ادامه، مشروح گفت وگوی ایرنا با بهشتی پور آمده است:

*** ایرنا: تا دهه ها پیش (دهه ی 90 میلادی) آژانس فقط از مراکز اعلام شده ی هسته یی بازدید می کرد و امروز در قالب پروتکل الحاقی همه تاسیسات و مراکز قابل بازرسی اند. چه عواملی باعث شد تدابیر نظارتی شدیدتر شود؟

**بهشتی پور: نخست باید گفت پروتکل الحاقی دارای سه بخش مجزا از هم است که بحش نخست، مقدمه با 2 صفحه، بخش دوم، متن اصلی با 15 صفحه و بخش سوم، بخش های پیوست است که پیوست نخست نزدیک به 2 صفحه و یک پاراگراف و پیوست دوم 40 صفحه است. در پیوست ها، توضیح واژه های کلیدی که در پروتکل استفاده شده، آمده است تا تفسیرهای گوناگونی از آن نشود. برای نمونه، واژه های نظارت، بازرسی و... به طور مبسوط توضیح داده شده است و همچنین اقدام هایی که آژانس بر پایه پروتکل انجام می دهد در این پیوست توضیح داده شده است.

از دیگر سو، یکی از وظایف عمده آژانس بین المللی انرژی اتمی در حقیقت نظارت است و نظارت، وظیفه ای ویژه جمهوری اسلامی ایران نیست و برای تمامی کشورهایی که در پی بهره گیری از انرژی صلح آمیز هسته ای هستند، آژانس همواره این نظارت ها را برقرار کرده است. نظارت آژانس نیز به چند دسته تقسیم می شود؛ نظارت عادی و نظارت ویژه که نظارت ویژه از راه شورای حکام صورت می پذیرد.

جمهوری اسلامی ایران از کشورهایی است که زیر نظارت ویژه قرار دارد و مدیرکل موظف است هر دوره گزارش هایی را به شورای حکام ارایه کند.

بنابراین، زمانی که از افزایش نظارت ها صحبت می شود، در حقیقت در چارچوب توافقی است که جمهوری اسلامی ایران و 1+5 برای شفاف سازی بیشتر پذیرفته و به اجرا درآورده اند. این نظارت فقط بر اقدام هایی بوده که جمهوری اسلامی ایران برای شفاف سازی بیشتر انجام داده است. غیر از این موضوع بقیه موارد، نظارت عادی بوده که پیش از این آژانس آن را در همه کشورها انجام می داده است.

نوع دیگر نظارت برای راستی آزمایی نیز پس از توافق ژنو انجام شده است. برای نمونه، آژانس بیش از 10 هزار نفر ساعت از سال 1382خورشیدی تاکنون از تاسیسات هسته ای ایران بازرسی کرده است.



*** ایرنا: برخی منتقدان معتقدند کشورهایی که پروتکل الحاقی را پذیرفته اند، کشورهای کوچک و بیشتر غیرهسته ای هستند. آیا واقعا اینگونه است؟

**بهشتی پور: پروتکل الحاقی یک سند بین المللی است که تا به امروز 147 کشور، آن را امضا و 125 کشور نیز آن را اجرا کرده اند؛ یعنی بخش گسترده ای از کشورهای عضو سازمان ملل متحد (198 عضو) این سند را به امضا رسانده اند. شمار زیادی از کشورهایی که پروتکل را امضا کرده اند، کشورهای کوچکی نیستند، برای نمونه آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه و چین کشورهای بزرگی به شمار می آیند که سند را نه فقط امضا بلکه اجرایی کرده اند اما پیوستی برای اجرای پروتکل الحاقی قرار داده اند که مراکز نظامی استثنا شده است.

ژاپنی ها نیز با آژانس بر سر ترتیبات اجرایی توافق کرده اند تا بتوانند ذخایر اورانیوم غنی شده خود را حفظ و استفاده کنند و آلمانی ها نیز چنین ترتیباتی را با آژانس دارند. بنابراین جمهوری اسلامی ایران نیز می تواند چنین ترتیبات اجرایی را برای پروتکل الحاقی در پیوست بیاورد.

از دیگر سو، از 30 کشور جهان که دارای راکتور هسته ای هستند، 28 کشور پروتکل الحاقی را امضا و به اجرا گذاشته اند. نکته دوم اینکه حتی کشورها کوچک در نظام بین الملل جایگاه ویژه خود را دارند. بسیاری از این کشورها در جنبش غیرمتعهدها عضو هستند که بسیاری از 118 کشور عضو غیرمتعهدها، کشورهایی کوچکی هستند که از سال 1382 خورشیدی از سیاست های هسته ای ایران پشتیبانی کرده اند. این کشورهای کوچک چه در جنبش غیرمتعهدها چه در سطح هسته ای می توانند نقش آفرینی کنند. یعنی درست است که بسیاری از این کشورهای کوچک حتی انرژی صلح آمیز هسته ای برخوردار نیستند اما دلیلی ندارد در آینده از انرژی هسته ای برخوردار نباشند البته بعضی از این کشورها شرایط لازم و مناسب مانند شرایط جغرافیایی و اقتصادی برای ایجاد زیرساخت های انرژی هسته ای ندارند.

پس بسیاری از این کشورها برخلاف آنچه گفته می شود کوچک و بی اهمیت نیستند و نباید به صرف کوچک بودن این کشورها، گفته شود آنها اهمیتی به امنیت و حاکمیت ملی خود نمی دهند؛ در حالی که این پیمان اگر نقض کننده حاکمیت ملی بود آن را امضا نمی کردند. برای نمونه تمامی 28 کشور اتحادیه اروپا، پروتکل الحاقی را هم امضا و هم اجرا کرده اند.



*** ایرنا: برخی منتقدان تلاش می کنند نوعی همترازی میان پروتکل الحاقی و موضوع ابعاد احتمالی نظامی (PMD) ایجاد کنند. تفاوت این 2 مساله در چیست؟

**بهشتی پور: نخست باید توجه داشته باشیم پروتکل الحاقی یک سند بین المللی است و با موضوع «پی. ام. دی» تفاوت بسیاری دارد؛ پی. ام. دی در حقیقت ادعاها و داستان سرایی هایی است که علیه جمهوری اسلامی ایران از سوی مراکز اطلاعاتی آمریکا و رژیم صهیونیستی و... انجام شده است. «ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته ای ایران» در آغاز در سال 2007 میلادی (1386 خورشیدی) و زمان «محمد البرادعی» مدیرکل وقت آژانس بین المللی انرژی اتمی، با عنوان «مطالعات ادعایی» ارایه شد و سپس در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) با عنوان «اتهام های ادعایی» و اکنون نیز با نام «ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته ای » گفت و گو بر سر آن ادامه دارد.

بر پایه ادعای آژانس بین المللی انرژی اتمی و اطلاعات لپ تاپی در سال 2003 میلادی (1381 خورشیدی) پیدا شده، ایران در فاصله سال های 2000 تا 2003 میلادی (1379 تا 1382 خورشیدی) تلاش هایی برای ساخت بمب اتمی داشته است. سپس جمهوری اسلامی ایران طی سندی 117 صفحه ای، به این ادعاها پاسخ داد و آژانس قانع نشد. در سال 2011 میلادی زمانی که «یوکیا آمانو» به عنوان مدیرکل آژانس انتخاب شد، این مطالعات ادعایی را در ذیل گزارش های سه ماهه قرار داد و 55 مورد اتهامی را علیه ایران در نوامبر 2011 اعلام کرد و در همان زمان، ایران به این ادعاهای آژانس پاسخ داد.

جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد این موارد حتی با گزارش های آمریکا نیز تناقض دارد زیرا مراکز اطلاعاتی آمریکا یک بار در سال 2007 میلادی و یک بار در سال 2011 میلادی اعلام کردند ایران از سال 2003 میلادی هیچ اقدام نظامی هسته ای انجام نداده است.

پی. ام. دی در حقیقت موضوعی میان ایران و آژانس بوده است. نکته دوم و مهمتر اینکه در دولت پیشین این تفکر وجود داشت که در چارچوب گفت و گوهای ایران و 1+5 درباره موضوع پی. ام. دی گفت و گو کنند که از دید بنده این راه، یک اشتباه تاکتیکی بود که از سوی دولت پیشین صورت گرفت؛ در این معنا، موضوعی که مربوط به آژانس بوده در چارچوب گفت و گوهای 1+5 قرار گرفت و متاسفانه هنوز این راه ادامه دارد.

البته جمهوری اسلامی ایران هیچ وقت پی. ام. دی را به رسمیت نشناخته است و آن را با نام «مسائل گذشته و حال» (PPI) نامگذاری کرده است.



*** ایرنا: آنگونه که شما گفتید تاکنون 147 کشور پروتکل الحاقی را امضا و 125 کشور نیز آن را اجرایی کرده اند. این کشورها چه راهکارهایی را برای نظارت در پیش گرفته اند تا افزون بر اعتمادسازی، اطلاعات نظامی، فنی و اقتصادی آنها برملا نشود؟

**بهشتی پور: کشورهای امضاکننده پروتکل الحاقی یک آیین نامه برای اجرای پروتکل با آژانس بین الملل انرژی اتمی به امضا رسانده و تعهدات آژانس و کشور میزبان را در این آیین نامه اجرایی مشخص ساخته اند.

بنابراین برای اینکه بخش های گوناگون پروتکل الحاقی به اجرا درآید، جمهوری اسلامی ایران می تواند ترتیبات اجرایی برای آن در نظر بگیرد. حتی در زمان رژیم گذشته ایران پیمان «ان. پی. تی» (NPT) را در سال 1970 میلادی (1349 خورشیدی) پذیرفت و در سال 1973میلادی (1352 خورشیدی) آن را به اجرا گذاشته است. آژانس در همان زمان، ترتیبات اجرایی را با نام «پادمان» با همه کشورها مانند ایران به اجرا گذاشت. پادمان هسته ای در این معنا، یعنی آیین نامه اجرایی ان. پی. تی با آن کشور ویژه.

پس در مورد پروتکل الحاقی نیز می توان چنین وضعیتی را اجرا کرد و جمهوری اسلامی ایران می تواند ملاحظات نظامی و فنی و اقتصادی خود را در این آیین نامه اعلام کند. این روند، راهکار میانه ای است که می توان هم پروتکل را امضا کرد و هم اطمینان کامل داشت که آژانس نتواند سوء استفاده ای از سند پروتکل الحاقی و موضوع نظارت و بازرسی به عمل آورد.

افزون بر اینکه آژانس یک بار از «پارچین» در سال 2005 میلادی (1384 خورشیدی) و یک بار از «شیان» در سال 2004 میلادی (1383 خورشیدی) دیدار کرده و موارد مشکوکی تشخیص نداده است. پس می توان پروتکل الحاقی را با در نظر گرفتن ملاحظات مقام معظم رهبری و ملاحظات شورای امنت ملی در مجلس تصویب و اجرایی کرد.



*** ایرنا: برخی منتقدان پذیرفتن پروتکل الحاقی را به معنای دادن چک سفید به آژانس برای بازرسی از مراکز نظامی می دانند که به عبارتی «فراپروتکل» است. بدین معنی که ایران به منظور رفع نگرانی های آژانس درباره ی جنبه ی نظامی احتمالی خود، باید نگرانی های آژانس را برطرف کند و روشن نیست این موارد چه هستند و چه خواهند بود؟ آیا پذیرفتن این شرایط به معنای پذیرش وضعیت فراپروتکل است؟

**بهشتی پور: باید در وهله نخست واژه «فراپروتکل» تعریف شود که به چه معنا است و تا زمانی که توافقی صورت نگیرد و مفاد آن انتشار نیابد نمی توان گفت بر سر چه موضوعی توافق شده و چه مسائلی فراپروتکل است.

دوم اینکه در پروتکل الحاقی بحثی در مورد میزان غنی سازی نشده است، چون موضوع این سند درباره نظارت های آژانس و بازرسی ها است و کلمات به صورت واژگان حقوقی در پیوست شماره 2 تعریف شده است. بنابراین ما باید توجه داشته باشیم که این کلمات را جای هم به کار نبریم و همچنین باید دید در برابر این بازدیدها و کنترل ها و نظارت ها چه چیزی را به دست می آوریم. آنچه ما به دست می آوریم حفظ چرخه کامل سوخت هسته ای است که غنی سازی اورانیوم را بدون مزاحمت و فشار و تحریم حفظ کنیم.

بعضی جریان ها در داخل کشور موضوع نظارت و بازرسی را به نوعی نشان می دهند که بازدید از مراکز یعنی اینکه دشمن به همه اطلاعات دسترسی پیدا خواهد کرد اما باید گفت آژانس پیش از این نیز بازرسی هایی را انجام داده و مشکل ویژه ای ایجاد نشده است و همچنین مراکز اطلاعاتی ما نیز در سطح مناسبی برای حفظ این اطلاعات قرار دارند.



*** ایرنا: آیا آنگونه که منتقدان مطرح می کنند، بازرسان آژانس بر پایه پروتکل می توانند به همه مراکز و مکان ها- هسته ای و غیرهسته ای-بدون محدودیت دسترسی پیدا کنند؟

**بهشتی پور: آنچه در پروتکل الحاقی و در بخش مربوط به بازرسی و نظارت به کار برده شده، واژه «سایت» است و واژه «هرجا» (Anywhere) در بند دوم که مربوط به بازرسی نمی شود، آمده است. در بند پنجم که مربوط به بازرسی ها است صحبت از سایت می شود و سایت به مکان مشخصی گفته می شود که به دلیل ویژه ای به بازرسی با هماهنگی قبلی نیاز دارد. به طور کلی آژانس چنین ماموریتی برای بازرسی از هر جایی ندارد و باید به صورت اعلام شده به آن مکان ها دسترسی داشته باشد.



*** ایرنا: در فرجام سخن، چگونه می توان در عین حال که ایران پروتکل الحاقی را می پذیرد، ملاحظات امنیتی و دفاعی خود را تامین کند؟

**بهشتی پور: ملاحظات امنیتی و دفاعی می تواند با ایجاد ترتیبات اجرایی با آژانس و در چارچوب آیین نامه ای به توافق رسیده و حفظ شود؛ رویه و مفاهیمی که غیرقابل رد و کتمان باشد و در این چارچوب، آژانس باید مشخص کند در چه شرایطی از چه مکانی هایی به چه صورت بازرسی را انجام می دهد و ما باید چه ملاحظات و ترتیباتی را رعایت کنیم. از دیگر سو، نیروهای امنیتی و حفاظتی ما نیز باید با آگاهی از این ترتیبات بر چگونگی اجرای آن نظارت کامل داشته باشند. تمامی این موارد همگی قابل پیش بینی و اجرا هستند.



*** ایرنا: بدون شک پذیرش پروتکل به عنوان یک تعهد، محدودیت هایی بر کشور تحمیل خواهد کرد. در عوض پذیرش پروتکل چه پیامدهای مثبتی برای ایران خواهد داشت؟

**بهشتی پور: جمهوری اسلامی ایران در حقیقت در پی پذیرش پروتکل الحاقی است تا بدون فشارهای گوناگون تعاملات اقتصادی، نظامی و سیاسی خود را با جهان پیش ببرد.

بنابراین جمهوری اسلامی ایران چرخه کامل سوخت هسته ای از معدن ساغند و گچین تا کیک زرد اردکان، تولید گاز هگزافلوراید در اصفهان، غنی سازی در نطنز و فردو و سپس تولید سوخت در اصفهان و تزریق در راکتور تهران را حفظ خواهد کرد و همچنین این فرایند و فناوری را بدون تحمل فشار و تحریم خواهد داشت.

از دید بنده برای به دست آوردن چنین مزیتی، امضا کردن پروتکل الحاقی با وجود تمامی محدودیت ها، کنترل ها و نظارت های عادی برای همه کشورهای امضاکننده، ارزشمند خواهد بود. تاکید می کنم ما می توانیم با توجه به ترتیبات اجرایی، پروتکل را متناسب با وضعیت کشور امضا و اجرا کنیم.