بیانیه لوزان و پاسخ به دو سوال اساسی

حسن بهشتی‌پور - کارشناس مسائل بین‌الملل

پس از پایان مذاکرات نفس‌گیر لوزان، متن بیانیه توسط خانم موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی به زبان انگلیسی و آقای ظریف وزیرخارجه ایران به زبان فارسی در روز پنجشنبه سیزدهم فروردین خوانده شد. از همان زمان تحلیل متن این بیانیه به منظور شناسایی ابعاد موضوع در بین تحلیلگران سیاسی آغاز شد.

در متن پیش رو تلاش شده است ضمن توجه به ابعاد سیاسی، حقوقی و فنی بیانیه لوزان به این دو پرسش اصلی پاسخ دهیم:

1- اهمیت این بیانیه چیست؟

2- چرا بین آنچه که آمریکایی‌ها ادعا می‌کنند با آنچه که مسئولان ایرانی مطرح کردند تفاوت وجود دارد؟

الف: دلایل اهمیت

1- این بیانیه از ابعاد حقوقی، فنی و سیاسی برخوردار است. با وجود آنکه ضمانت اجرایی ندارد اما از آنجا که نقشه راه برای رسیدن به توافق جامع هسته‌ای را بین ایران و گروه پنج به علاوه یک مشخص می‌کند، از اهمیت اساسی برخوردار است.

2- می‌توان گفت این بیانیه پایانی اجلاس لوزان مانند نقشه یک ساختمان است که معماران دیپلماسی هسته‌ای با مشارکت هم آن را طراحی کرده‌اند. جزئیات بخش‌های مختلف این ساختمان قرار است در سه ماه آینده به بحث‌های کارشناسی بین دو طرف گذاشته شود و در نهایت به توافق جامع همکاری برسد.

3- هر دو طرف حق خود را در مورد بازگشت به وضعیت پیش از توافق در صورت تخلف طرف مقابل از تعهداتی که قرار است بر طبق توافق جامع بپذیرند، محفوظ نگه داشته‌اند. البته اعمال این حق با ترتیباتی خواهد بود که بر سر آن توافق می‌شود. یعنی هر دو طرف نمی‌توانند به صرف ادعای تخلف از سوی طرف مقابل، اجرای توافق را متوقف کنند. این اصل یکی از مهم‌ترین موضوع‌های حاکمیتی در روند مذاکرات به شمار می‌رفت.

ب: دستاوردهای پیش‌بینی شده در بیانیه لوزان برای ایران

1- در این بیانیه بر حق ایران در ادامه غنی‌سازی اورانیوم در ایران در سطح سه و 67 صدم درصد (میزانی که برای تولید برق در راکتوری مانند بوشهر لازم است) تصریح شده است. این بخش پاسخ دقیق به همه کسانی است که می‌گفتند در توافق ژنو بر حق غنی‌سازی ایران تاکید نشده است. علاوه بر این اوباما نیز در سخنرانی خود که بلافاصله بعد از انتشار رسمی بیانیه ایراد کرد بر این نکته تاکید نمود ایران از حق غنی‌سازی اورانیوم در راستای اهداف صلح‌آمیز بهره‌مند خواهد بود. درحالی که پیش ازاین مرتبا بر استفاده ایران از انرژی صلح‌آمیزهسته‌ای و نه الزاما غنی‌سازی تاکید می‌شد.

2- روند تحقیق و توسعه ایران درباره ساخت سانتریفیوژهای نوع پیشرفته تا سطح IR 8 ادامه پیدا خواهد کرد. این یکی از مهم‌ترین دستاوردهاست که در دوران جدید دانشمندان هسته‌ای ایران همچنان به کار توسعه و پژوهشی خود در راستای ارتقای دانش هسته‌ای در ایران ادامه می‌دهند.

3- هیچکدام از تاسیسات هسته‌ای ایران تعطیل نخواهد شد و همه مراکز در سطحی تعریف‌شده که بعدا مشخص خواهد شد به کار خود ادامه می‌دهند.

4- همکاری‌های بین‌المللی برای ایران با سایر کشورهای دارنده فناوری هسته‌ای به وجود می‌آید و در صورت ایجاد اعتماد متقابل، گسترش و ارتقاء نیز پیدا خواهد کرد.

5- در صورت نهایی شدن توافق و شروع اجرایی شدن آن، تحریم‌های اقتصادی و مالی یک‌جا لغو می‌شود و سایر تحریم‌های غیر اقتصادی متناسب با اجرایی شدن سایر مراحل توافق لغو می‌گردد.

6- طی یک قطعنامه مصوب شورای امنیت سازمان ملل هفت قطعنامه پیشین شورا که چهار مورد آن تحریمی است، لغو می‌شود؛ بدین ترتیب زمینه برای خروج ایران از فصل هفتم منشور سازمان ملل فراهم می‌شود.

پ: پذیرش کنترل‌ها، محدودیت‌ها و نظارت‌های بیشتر

متقابلا ایران برای رسیدن به هدف خود که دستیابی به چرخه کامل سوخت هسته‌ای و برخورداری از انرژی هسته‌ای بدون اعمال تحریم‌هاست، کنترل‌ها، نظارت‌ها و محدودیت‌هایی را برای فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای خود در چهارچوب توافق جامع هسته‌ای خواهد پذیرفت که عبارتند از:

محدودیت‌ها

1- توقف غنی‌سازی اورانیوم در سطح 20 درصد.

در این مورد باید به سه موضوع مهم توجه داشت:

الف: ترجیح اقتصادی برای ایران واردات اورانیوم غنی‌شده 20 درصد است

ایران زمانی شروع به غنی‌سازی 20 درصد کرد که کشورهای مشارکت‌کننده در مناقصه آژانس برای تامین سوخت راکتور هسته‌ای تهران خُلف وعده کردند و به بهانه واهی از تحویل 300 کیلو اورانیوم 20 درصد به‌ازای دریافت 1200 کیلو اورانیوم پنج درصد خودداری کردند. بنابراین اگر ایران بتواند منابع اورانیوم غنی‌شده 20 درصدی از خارج کشور وارد کند صرفه اقتصادی بیشتری برایش خواهد داشت. زیرا به دنیا نشان داده است هر زمان بخواهند در این مورد محدودیت ایجاد کنند ایران توان و فناوری لازم را برای غنی‌سازی اورانیوم با هر درصدی که نیاز داشته باشد، به‌صورت بالقوه داشته و خواهد داشت.

ب: منابع شناخته‌شده اورانیوم در ایران نامحدود نیست

باید توجه داشت که منابع سنگ اورانیوم ایران نامحدود نیست که هرچه خواست و به هر میزان غنی‌سازی کند. بنابراین ایران ترجیح می‌دهد در سایه همکاری بین‌المللی با کشورهایی که دارای معادن اورانیوم متعددی هستند، وارد تعامل سازنده و همکاری شود و به ازای واردات اورانیوم خام، اورانیوم غنی‌شده به آنها تحویل بدهد.

پ: منابع موجود غنی‌شده برای مصرف چند سال آینده کفایت می‌کند

ذخایر موجود اورانیوم 20 درصدی که به دی‌اکسید اورانیوم تبدیل شده است، به گفته مسئولین سازمان انرژی هسته‌ای برای چندین سال آینده ایران کفایت می‌کند. اورانیوم غنی‌شده برای قرار گرفتن در صفحات یا میله‌های سوخت، باید به دی‌اکسید اورانیوم تبدیل بشوند؛ بنابراین تبدیل آن هم پایداری‌اش را افزایش می‌دهد و هم ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای مصرف سوخت هسته‌ای در راکتورتهران یا هر مرکز دیگر است.

2- کاهش تعداد سانتریفیوژهای ایران

اگرچه در توافق جامع تعداد دقیق سانتریفیوژها مشخص خواهد شد اما یادمان نرود که فعالیت هسته‌ای ایران بدون تحریم لازمه‌اش ایجاد فضای مناسب برای تعامل سازنده است. بدین ترتیب صحیح است که توان هسته‌ای ایران محدود می‌شود اما با توجه به آنکه برای مصرف اورانیوم پنج درصد در ایران در حال حاضر فقط نیروگاه بوشهر را داریم که این نیروگاه هم بر اساس توافقی که با روسیه شده است تا سال 2021 سوختش از روسیه می‌آید و پسماند سوخت مصرف‌شده نیز به روسیه بازمی‌گردد، بنابراین تولیدات ایران در حداقل هفت سال آینده برای مصرف بعد از سال 2021 ذخیره می‌شود و به همین دلیل کاهش تعداد سانتریفیوژها در یک دهه آینده مشکل‌ساز نخواهد بود. فقط باید در توافق جامع پیش‌بینی شود که متناسب با افزایش نیاز داخلی ایران با احداث راکتورهای دارخوین یا فاز 2 و 3 و بوشهر امکان غنی‌سازی بیشتر به صورت پلکانی پیش‌بینی شده باشد.

3- به کار نگرفتن سانتریفیوژهای نوع پیشرفته‌تر در ایران

این یک امتیاز بزرگ است که طرف ایرانی برای آنکه بهانه را از دست طرف مقابل خارج کند در توافق جامع احتمالا می‌پذیرد. اما باید توجه کنیم بر اساس آنچه که در بیانیه آمده است، تحقیق و توسعه در ایران توسط دانشمندان هسته‌ای برای ارتقاء دادن به انواع سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر ادامه خواهد داشت. بنابراین ایران در سال‌های آتی به مسیر توسعه علمی خود در این مورد ادامه می‌دهد. ضمن آنکه امکان همکاری ایران پس از توافق جامع با سایر کشورها پیش‌بینی شده و امکان چنین همکاری برای توسعه علمی مفید خواهد بود.

4- تغییر کاربری فردو از یک سایت غنی‌سازی اورانیوم به یک سایت هسته‌ای تحقیقاتی

سایت فردو به عنوان یک سایت مکمل سایت نطنز دارای امکانات محدودی در مقایسه با سایت نطنز بود. این سایت به دلیل قرارگرفتن در زیر کوه غیرقابل دسترسی برای حمله دشمنان ایران بوده و هست. اما از لحاظ بازدیدهای بازرسان آژانس، این سایت از یک سال قبل از شروع به کار تا هم‌اکنون زیر نظر آژانس به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهد. بنابراین آنگونه که تبلیغات رسانه‌های غربی ادعا می‌کنند به هیچ‌وجه مخفی نبوده و نیست. ضمن آنکه این سایت می‌تواند با همکاری کشورهای هسته‌ای پیشرفته به فعالیت‌های صلح‌آمیز خود ارتقای علمی دهد. همچنین قرار است 1000 سانتریفیوژ در این سایت به فعالیت غیر غنی‌سازی خود ادامه دهد. البته باید در نظر داشت ظرفیت این سایت حداکثر حدود 3000 سانتریفیوژ است.

5- بازسازی قلب راکتور آب سنگین اراک و تحویل پسماند سوخت این راکتور

بازسازی قلب راکتور آب سنگین اراک که می‌تواند با استفاده از تکنیک‌های ارائه‌شده از سوی دانشمندان هسته‌ای ایران انجام شود، محدودیت به وجود آمده در تولید پلوتونیوم موجود در پسماند سوخت هسته‌ای این راکتور را در راستای اعتمادبخشی در جهت صلح‌آمیز بودن تولیدات این راکتور تحقق می‌بخشد. بنابراین ایران از یک‌سو ماهیت آب سنگین این راکتور را حفظ می‌کند و از سوی دیگر به طرف مقابل اطمینان می‌دهد که مقاصد غیر صلح‌آمیز نداشته و نخواهد داشت. در واقع بهانه را از دست طرف مقابل خارج ساخته است. علاوه بر این، ایران از همکاری‌های بین‌المللی در راستای بازسازی قلب راکتور و همچنین ارتقای کیفیت راکتور اراک بهره‌مند خواهد شد.

کنترل‌ها

بر اساس بیانیه منتشرشده در لوزان، ایران کنترل‌های بیشتری را به معنای راستی‌آزمایی فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای خود نسبت به گذشته می‌پذیرد. به این معنا که ایران به آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای اجازه می‌دهد تا کنترل‌های بیشتری در سایت‌های هسته‌ای ایران اعمال نماید. همچنین در مهم‌ترین بخش ایران می‌پذیرد که به آژانس اجازه دهد کد 1/3 را که مربوط به ترتیبات اجرایی پادمان هسته‌ای است، اجرا کند. بدین ترتیب آژانس اجازه خواهد داشت به مکان‌هایی غیر از سایت‌های هسته‌ای به صورت مدیریت‌شده دسترسی داشته باشد. در این مورد به دلیل اهمیت موضوع لازم است در توافق جامع هسته‌ای ترتیبات مشخص و دقیقی برای اعمال این کد با آژانس مشخص گردد. به عبارت دیگر نباید دست آژانس در این مورد کاملا باز باشد زیرا آژانس بر اساس همین کد مایل است از تأسیسات پارچین که مرکز نظامی اما غیر هسته‌ای است، بازدید کند.

نظارت‌ها

برای ایران نظارت‌های بیشتری را در مقایسه با پیمان NPT در چهارچوب پروتکل الحاقی در نظر گرفته‌اند که قرار است در توافق جامع هسته‌ای گنجانده شوند. در مورد نظارت‌ها ذکر چند مورد ضرورت دارد.

1- برای ایران که هدف اساسی‌اش استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای است، اعمال نظارت‌های بیشتر مسئله‌ای ایجاد نمی‌کند. ایران برای جلب اعتماد متقابل، نظارت‌ها را می‌پذیرد؛ چرا که این نظارت‌ها خللی بر انجام فعالیت‌های ایران وارد نمی‌سازد.

2- این نظارت‌ها نه از طرف گروه 1+5 بلکه از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعمال می‌شود که علاوه بر ایران بر همه کشورهای عضو آژانس که فعالیت‌های صلح‌آمیز دارند، نظارت می‌کند. با این تفاوت که این نظارت‌ها برای ایران ظرف 10 سال آینده بیشتر خواهد بود.

3- نظارت‌های آژانس به صورت مدیریت‌شده خواهد بود یعنی آژانس نمی‌تواند بدون نظارت و هدایت مسئولین ایرانی به هر کجا که می‌خواهد برود.

4- نظارت‌های آژانس بر مراکز هسته‌ای ایران در چهارچوب ترتیباتی انجام خواهد شد که پس از امضای توافق جامع هسته‌ای با گروه 1+5، توسط سازمان انرژی اتمی ایران به صورت جداگانه با آژانس به امضاء خواهد رسید.

جمع‌بندی بحث

در هر مذاکراتی برای رسیدن به راه حل مشترک بر اساس مدل برد - برد، دو طرف باید به سمت یکدیگر حرکت کنند و به ازای امتیازی که به دست می‌آورند امتیازهایی نیز بدهند. یعنی نمی‌شود انتظار داشت یک طرف همه امتیازها را مال خود کند و طرف دیگر فقط امتیاز بدهد. بنابراین وقتی دو طرف از امتیازهایی که به دست آورده‌اند صحبت می‌کنند، به صورت طبیعی این امتیازات را برجسته می‌کنند و وقتی بحث امتیازهایی است که به طرف مقابل داده‌اند، از اهمیت آنها می‌کاهند. دقیقا بر اساس همین برداشت است که می‌بینیم اظهارات مقام‌های آمریکایی با مقام‌های ایرانی با هم متفاوت و حتی در مواردی متناقض به نظر می‌رسد.

در اینجاست که اهمیت کار کارشناسان در 3 ماه آینده بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا می‌کند زیرا این کارشناسان فنی، حقوقی و سیاسی هستند که متن توافق جامع هسته‌ای را باید به گونه‌ای دقیق، شفاف و غیر قابل تفسیر تنظیم کنند که نتوان بهره‌برداری‌های سوء و نامربوط از آن داشت.

با توجه به مواردی که آورده شد، بی‌شک بیانیه لوزان یک دستاورد مهم برای مردم ایران است که در 12 سال گذشته در برابر زورگویی و تحریم‌های ناجوانمردانه غرب مقاومت کرده‌اند. این توافق با وضعیت مطلوب برای هر دو طرف فاصله دارد اما با توجه به مقدورات و امکانات قابل تحقق، بیانیه‌ای مثبت بر اساس مدل برد - برد برای هر دو طرف ارزیابی می‌شود.