مردم تهران گورستان می‌خواهند یا مجموعه تفریحی؟

مدیر پایگاه میراث ملی ری با انتقاد از جانمایی برای آرامستان جدید تهران در دره مجاور بنای تاریخی منسوب به «زندان هارون‌الرشید»، گفت: این دره بکر در چشم برهم زدنی به آرامستان تبدیل خواهد شد و هر قبر آن را میلیون‌ها تومان می‌فروشند، درحالی که هویت این بنای تاریخی را به خطر می‌اندازد، اما پرسش این است آیا ساخت گورستان، بیشتر مورد نیاز مردم تهران است یا یک مجموعه تفریحی و گردشگری!؟

قدیر افروند در گفت‌وگو با ایسنا درباره جانمایی آرامستان تهران در حریم زندان هارون الرشید که در نزدیکی جاده تهران ـ خراسان قرار گرفته است، ‌اظهار کرد: شنیده‌های غیررسمی حاکی از این است که براساس توافق انجام‌شده میان شهرداری و اداره اوقاف شهرستان ری (که زندان هارون‌الرشید در اختیار آن است)، در دامنه شرقی کوه ری و بی‌بی شهربانو برای آرامستان جدید تهران جانمایی شده است. این محل در مجاورت و در حریم زندان هارون‌الرشید است.

این باستان‌شناس درباره اهمیت این بنای تاریخی، گفت: بنای منسوب به زندان هارون‌الرشید به لحاظ ویژگی‌های معماری، قدیمی‌ترین تک‌بنای معماری تاریخی دوره اسلامی شهر تهران است که قدمت آن به قرن دو و سه هجری می‌رسد. بنای آن سنگی با تزئینات آجری بوده که متخصصان زیادی درباره کاربری‌های مختلف آن نوشته‌اند و هنوز جا دارد مطالعات عمیق‌تری روی این بنا انجام شود؛ چرا که ابهام‌ها و نظرهای قابل بحثی وجود دارد.

او اضافه کرد: این بنا قابل قیاس با معدود بناهایی است که در مرکز خلافت اسلامی‌ و در شام و عراق ساخته شده است و یکی دو بنای مشابه هم در ایران وجود دارد که به لحاظ معماری قابل قیاس با آن است، از جمله «کاروانسرای سنگی» که یک مجموعه مفصل است، ولی زندان هارون‌الرشید یک تک‌بنا محسوب می‌شود که به نظر می‌رسد کاربری آن به گونه‌ای بوده که همان تک‌بنا، نیاز آن دوره تاریخی را برآورده می‌کرد.

افروند به عنوان باستان‌شناس دوره اسلامی این فرض را نیز مطرح کرد که زندان هارون الرشید می‌تواند یک خان و یا سرای بین‌راهی و یا بنایی با کارکرد حفاظتی بوده باشد و این توضیح را اضافه کرد: در مستندات ثبت این بنا، از عنوان خان نیز استفاده شده است. خان مثل رباط و کاورانسرا عمل می‌کرد. البته که نظر شخصی من به عنوان باستان‌شناس دوره اسلامی متفاوت است، ولی نیاز است درباره این بنا پژوهش جامع و عمیقی انجام شود.

مدیر پایگاه میراث ملی ری ادامه داد: ‌وقتی هنوز نمی‌دانیم این بنا و محیط پیرامون آن دقیقا چه بوده است، پس ضرورت دارد مطالعه و پژوهش‌های دقیق و عمیق‌تری در آن انجام داد و قطعا تبدیل محیط پیرامون بنای زندان هارون‌الرشید به آرامستان، این فرصت و ظرفیت را از تهران و ری می‌گیرد.

افروند همچنین گفت: این محوطه هنوز کاوش باستان‌شناسی نشده است، ‌چه بسا در مسیر کاوش به آثار و شواهد و رسوب‌گذاری‌های فرهنگی دیگری دست یابیم. همانطور که اکنون نیز در پیرامون این بنا، قنات، برج، باغ‌های قدیمی و سیستم آبیاری موجود است. امکان دارد در بررسی‌های میدانی بیشتر به محوطه باستانی دیگری برسیم. شاید این بنا اصلا زندان هارون الرشید نباشد و فقط به این دلیل که در مسیر امام رضا (ع) قرار گرفته است، به این نام شهره شده باشد.

او تاکید کرد: با این شرایط اجازه نمی‌دهیم دره‌ای که بنای منسوب به زندان هارون‌الرشید در مجاورت آن واقع شده است، به آرامستان تبدیل شود.

مدیر پایگاه میراث ملی ری در عین حال گفت: دره‌ای که بنای زندان هارون‌الرشید در آن واقع شده، بکر است و دارای یکسری عناصر و المان‌های تاریخی بوده، که در حقیقت ماهیت و ریشه تاریخی این منطقه را مشخص می‌کند و از طرفی با توجه به جغرافیای این دره، که در جاده تهران ـ مشهد قرار دارد، می‌توان به جای آرامستان، منطقه نمونه گردشگری در آن ایجاد کرد و سازه‌هایی متناسب با نیاز مسافران در آن ایجاد شود.

او افزود: باید درنظر داشت که آرامستان به سرعت توسعه می‌یابد و قبرهای آن به میلیون‌ها تومان پول فروخته می‌شود و در یک چشم‌ برهم زدنی آن دره بکر به گورستان تبدیل خواهد شد، اما چرا این دره به منطقه نمونه گردشگری تبدیل نشود؟! درحالی که کارکردهای آن برای مردم و مسافران امام رضا (ع)، آن هم در شهر تهران با این همه محدودیت در سرانه تفریح، می‌تواند مثبت‌تر باشد و ظرفیت بیشتری به لحاظ اشتغال ایجاد کند. با این شرایط واقعا اولویت با کدام یک است؛ گورستان یا مجموعه‌های تفریحی و گردشگری؟

افروند گفت: شهرداری حتی می‌تواند طراحی آن را به یک سرمایه‌گذار بخش خصوصی بسپارد تا سازه‌هایی مدرن و متناسب با محیط و نیاز مسافران و مردم طراحی کند. آیا بهتر نیست ورودی تهران که منظره‌ای از تعمیرگاه‌های ماشین، ترافیک و دود دارد، با ایجاد یک منطقه گردشگری زیباتر شود؟ قطعا آرامستان فرصت را از توسعه ری و تهران می‌گیرد و عوارض بهداشتی بیشتری برای مردم دارد.

بنای منسوب به زندان هارون‌الرشید، که به آن زندان خان هم گفته می‌شود، در ۱۳ کیلومتری شرق تهران و در مسیر جاده تهران ـ مشهد واقع شده و در ۱۱ بهمن سال ۱۳۳۴ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده است. این بنای سنگی در دامنه کوه‌های مسگرآباد، در میان یک دره واقع شده که اطراف آن را باغ انار فراگرفته است. با آن‌که امکان تبدیل این بنای تاریخی به جاذبه گردشگری وجود داشته، اما در سال‌هایی اجاره داده شده بود و ‌امکان بازدید عمومی نداشت.