آیت‌الله مکارم: دانشجویان ‌و دانشگاهیان مشکلات اجتماعی جامعه را فریاد بزنند

پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی به مناسبت ۱۶ آذر روز دانشجو یادداشتی حاوی سخنان این مرجع تقلید درخصوص دانشجویان منتشر کرده است که عینا به شرح زیر است:

«سخن گفتن از دانشجویان، سخن گفتن از میلیون‌ها نفر است، زیرا آنچه به دانشجویان عرضه می‌شود عرضه به اقشار بسیار گسترده‌ای از مردم است. [۱]بازخوانى تاریخ انقلاب نشان می‌دهد دانشجویان از جمله عوامل کلیدی پیروزی انقلاب اسلامی به شمار می‌آیند؛ دانشجویانی که در کنار دیگر اقشار مردم با دست خالى در مقابل ارتش نیرومند زمان شاه ایستادند و پیروز شدند؛ و هم اکنون نیز در رشد و پیشرفت جامعه‌ی اسلامی نقش انکار ناپذیری ایفا می‌کنند. [۲]لیکن در این میان و با گذشت زمان و آمیختن سلیقه‌ها و افکار شخصى و گرایش هاى مختلف و دراز شدن دست مفسده جویان به سوى جوانان و دانشجویان این مرز و بوم، این روح زلال که از فطرت پاک نشأت می‌گیرد با عبور از مغزهاى برخی جریانات غرب زده تدریجاً تیره و تار گشته، و صفاى نخستین خود را از دست می‌دهد. [۳]حال آنکه «دانشجو» در جستجوى راه رستگارى است و همى خواهد زنگار شبهات و اوهام را از آینه درون بزداید و به سالکان طریق حق پرستى ملحق گردد؛ [۴]لذا ضرورت بازشناسى چشم انداز راهبردی دانشجویان با تأکید بر هویت و رسالت حقیقی آینده سازان نظام اسلامی باید مورد توجه قرار گیرد. [۵]علم آموزی؛ مهمترین رسالت دانشجویان
در آموزه‌های اسلامی طلب علم بر زن و مرد مسلمان واجب شده است؛ لذا در کلمات پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم است‌: «طَلَبُ العِلمِ فَریضَهٌ عَلى کُل مُسْلم وَ مُسْلمه؛ تحصیلِ دانش بر هر مرد و زن مسلمانى واجب است.» [۶]در روایتی از امام صادق علیه السلام نیز می‌خوانیم: «طلَبُ العِلم فِریضه على کل حال؛ کسب علم در هر حال، واجب است». [۷]، [۸]براى آگاهى از توجه اسلام به علم و ارج نهادن به آن، کافى است به این حدیث بنگریم که پیامبر اکرم صلّى الله علیه وآله وسلّم فرمود: «اغدُ عالماً او مُتَعَلّما او مستمِعاً او مُحِبّا و لا تکن الخامس؛ یا دانشمند باش یا دانشجو یا شنوا از دانشمندان و یا دوستدار آنان، و هرگز نفر پنجمى نباش که هلاک خواهى شد!» [۹]لذا دانشجو برای آنکه به مقامات عالیه علمى برسد باید تلاش و کوشش را در فراگیرى علم افزایش دهد، [۱۰]دانشجویان هرگز نباید از [۱۱]فراگیرى علم و دانش خسته شوند یا گمان کنند به مرحله نهایى علم و دانش رسیده اند باید بدانند به سمتى حرکت می‌کنند که هر قدر جلوتر می‌روند وسیع‌تر می‌شود. [۱۲]البته باید دانست اصل ماهیت علم آموزی باید در چهار مرحله طى شود، اوّل: فراگیرى علم، دوم: تثبیت آن علم، سوم: توسعه و تکمیل آن، و چهارم: نشر آن در میان مردم است. [۱۳]دانشجویان و نهضت مطالبه‌گری
بدیهی است تجسّس به معنى جستجوگرى در اعمال و امور مربوط به دیگران و زندگى خصوصى دیگران مذموم است و سبب ناامنى اجتماع و سرچشمه انواع خصومت‌ها می‌شود، و آتش کینه توزى و دشمنى در جامعه روشن شود، و جهنمى به وجود آید که تمام افراد اجتماع در آن در عذاب باشند. [۱۴]لیکن جستجو گری و مطالبه گری در مورد سرنوشت جامعه و تلاش برای رشد و پیشرفت نظام اسلامی، و پیش‌گیرى از نفوذ عوامل بیگانه و توطئه و تخریب نظام اسلامی بسیار مثبت و راهگشاست [۱۵]از سوی دیگر از نظر تکوین و آفرینش نیز خداوند، حسّ مطالبه گری را در ذات انسان قرار داده است؛ انسان، همواره مایل است از چیزهایى که نمی‌داند، بپرسد و بداند. این حس در دانشجویان شدیدتر است؛ که از حقیقت جویی آن‌ها حکایت دارد، لذا وظیفه‌ی نخبگان جامعه‌ی اسلامی است که با محبّت و مدارا به این نیاز روحى‌شان پاسخ مثبت دهند. [۱۶]بعضى فکر می‌کنند اگر از مسائل اصول عقاید سؤال کنند نشانه کفر و بی اعتقادى است؛ در حالى که این پرسش‌ها براى تحقیق بیش‌تر و استحکام بخشیدن به عقیده است. دانشمندان و آگاهان، به ویژه عالمان دینى وظیفه دارند که در هر حال و در هر شرایط، براى پاسخ به سؤالات اعلام آمادگى کنند و با محبّت و احترام از پرسش کنندگان استقبال کنند. [۱۷]باید مراقب بود تا فضای علمی دانشگاه به آنجا منتهی نشود که ابتدایی‌ترین شرط هدایت و راهیابى که تحقیق و جستجوگرى و مطالبه گری است از دانشجویان سلب شود، به نحوی که شور و عشق یافتن حق از وجود آنان رخت بر بندد، و اگر چشمه آبى زلال بر در خانه آن‌ها نیز بجوشد صورت از آن برگردانده و اصلا به آن نگاه نکنند. [۱۸]در این میان عادت کردن به بحث و گفت و گوهاى بی حاصل و آمیخته با لجاجت، ترس از جستجوگرى و تحقیق، وسواس و دودلى، و تسلیم شدن در برابر شبهات و در حالت انفعالى فرو رفتن از جمله موانع تحقق مطالبه گری در فضای دانشجویی است. [۱۹]از سوی دیگر اصل عدالت خواهی و مطالبه گری برای دانشجویان یک واجب حیاتی است به ویژه در آنجا که جامعه در معرض طغیان‌ها و آشوب هاى شدید اجتماعى قرار می‌گیرد. یعنی دامنه نابرابری‌ها به اینجا برسد که عده اى، در توزیع منابع اولیه، امکانات زیستى و مشاغل و فرصت هاى اجتماعى با تبعیض بیش از حقّ و توان و استعداد خود در نظر بگیرند. [۲۰]دانشجو و معنویت
اگر چه علم خورشید زندگى و فروغ پربهاى حیات و شیرین‌ترین میوه اى است که انسان از نخستین روز پیدایى تاکنون چشیده است، امّا تمام این ارزش‌ها و آثار و قدر و قیمت‌ها براى علم و طالب علم، هنگامى است که [۲۱]در مسیر صحیح قرار داشته باشد. عالِم که ظرف علم است، اگر داراى باطن آلوده و روح پلید و کدورت قلب و ظلمت روان باشد، علمش در کجا مصرف خواهد شد؟ [۲۲]دانشمندى هم که از هدایت و صلاح و تربیت و آراستگى و صفاى باطن و معنویّت دل دور باشد، بلکه عالِم گمراه و دانشمند هوی پرست و شخص باسواد خودخواه از قاتل و ظالم بدتر و ضررش بیشتر است، بدین رو از بزرگان اسلام نقل شده است: «اذا فَسَدَ العالِمُ فَسَدَ العالَمُ؛ هرگاه دانشمند فاسد شود، جهان فاسد خواهد شد». [۲۳]متأسّفانه در روزگار ما بیشتر دانشمندان دچار هواى نفس‌اند، هواى نفسى که مانند ریشه درخت در تمام زوایاى زندگیشان ریشه دوانده و از اعمال و اخلاق و کردارشان پیداست که گویى هواى نفس براى آنان والاترین معبود و بهترین محبوب و عزیزترین معشوق است. [۲۴]با این تفاسیر باید گفت همان گونه که امید به نتایج لذت بخش پیروزى در امتحانات و بیم از تبعات کسب نمرات پایین و تمام نیروی یک دانشجو را براى پیمودن مسیر علوم و دانش‌ها بسیج می‌کند، بیم و امید در پیمودن راه معنویت نیز ضرورى است. [۲۵].

زیرا علم بدون معنویت و آرمان خواهی، و اشتغال به سرگرمی‌ها و همراهی با دوستان ناباب و حتی عبادت بی تفکر هیچکدام ماندنى نیست و به طور کلى دنیا و امور وابسته به آن پایدار نیست. [۲۶]البته حقیقت آن است که حضور جوانان مومن دانشجو در مناسبت‌های مختلف مذهبی حاکی از عزم و اراده‌ی کامل جوانان متدین این مرز و بوم در تهذیب و خودسازی، نگرش درگذشته و تصمیم برای آینده است که شکوه این پدیده‌ی معنوی، مساله بسیار مهمی است آن هم در دنیایی که به شدت آلوده شده است. [۲۷]لازم به ذکر است دانشجویان برای تحقق این مهم باید به عقلانیت دینی تکیه کنند؛ یعنی نه به کلى در جهان ماده فرو روند که معنویت به فراموشى سپرده شود، و نه آن چنان در عالم معنى فرو می‌روند که از جهان ماده به کلى بى خبر گردند، لذا نه همچون گروه عظیمى از یهود جز گرایش مادى چیزى را نشناسند و نه همچون راهبان مسیحى به کلى ترک دنیا گویند. [۲۸]

دانشجویان و اخلاق مداری

مسائل اخلاقی در اسلام از اهمیت بسیاری برخوردار است [۲۹]اخلاق مداری به هر کار شایسته اى که وسیله تکامل نفوس و پرورش اخلاق و قرب الى اللَّه و پیشرفت جامعه انسانى در تمام زمینه‌ها شود اطلاق می‌شود. [۳۰]این تعبیر حتى کارهاى کوچکى همچون برداشتن یک سنگ مزاحم را از سر [۳۱]راه مردم شامل می‌شود، تا نجات میلیون‌ها میلیون انسان از گمراهى و ضلالت و نشر آیین حق و عدالت در تمام جهان. [۳۲]لیکن متاسفانه در این ایام مورد تهاجم شدیدی واقع شده است و دارد به صورت نگران کننده‌ای در می‌آید. علت آن هم این است که مسائل اخلاقی متولی خاصی ندارد. [۳۳]باید توجه کنیم که مسائل اخلاقی اگر خراب شود اثر آن در مسائل سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و سایر امور نیز ظاهر می‌شود. رشوه خواری، مواد مخدر، طلاق‌ها و ... همه از همین جنبه ناشی می‌شود. [۳۴]در این زمینه باید خطاب به همه دانشجویان گفت دانشگاه مرکز علم است و باید مرکز ادب و احترام باشد. مردم انتظار دارند هر چه سواد بیشتر می‌شود ادب بیشتر باشد. فضای حوزه‌ها هم باید همین باشد. [۳۵]متأسفانه شاهدیم عده‌ای از جوانان با پدر و مادر خود هم همینطور با تندی و پرخاشگری برخورد می‌کنند و با برادر بزرگ خود هم همینطور. کسی نمی‌گوید حرف نزنید، ولی همراه با ادب. مردم از دانشگاه‌ها و حوزه‌ها انتظار ادب دارند. شاید عده‌ی کسانی که رعایت این مسائل را نکنند زیاد نباشد، ولی به نام دانشگاه تمام می‌شود. [۳۶]من واقعا رنج می‌کشم از فضایی که در برخی از دانشگاه‌ها پیدا شده است و اخلاق مداری به فراموشی سپرده شده است؛ حال آنکه خداوند به جمعیتی رحم می‌کند که آن‌ها به خود رحم کنند. ما درس خوانده ایم مردم از ما انتظار دارند. امیدوارم همه این مسائل را رعایت کنند که اگر چنین نکنند، نه که را قیمتی ماند نه مِه را. [۳۷]رسالت دانشجویان در صیانت از ارزش‌های نظام اسلامی

در عصری به سر می‌بریم که قدرت‌های استکباری برای از میان بردن ارزش هاى نظام اسلامى از همۀ اهرم‌ها استفاده می‌کنند [۳۸]، از این رو به مسئولان در جلسه‌ای گفتم فکر نکنید محفوظ بودن ارزش‌های اسلامی برای قیامت است، اگر در این دنیا می‌خواهید این ارزش‌ها را حفظ کنید باید برای صیانت از ارزش‌های والای نظام هم، چون شهادت طلبی، عدالت خواهی و استکبار ستیری تلاش بیشتری از خود نشان دهید. [۳۹]به هرحال وظیفه همه ما در تمام برهه هاى تاریخ باید حفظ نظام ارزشى اسلام در تمام بخش هاى آن اعم از اقتصادى، فرهنگى، نظامى و سیاسى باشد، این وظیفه رسالتى است بر عهده حوزه‌ها و دانشگاه‌ها و اولین پاسدار این آرمان هاى اصیل، روحانى و دانشجو است که تشکیل دهنده دو قشر فعال و متفکر جامعه هستند، آن‌ها باید در این مسئله دقیق باشند و نگذارند وزن شخصیت را با وزن ثروت‌ها بسنجند. [۴۰]البته بر خلاف آن چه دشمنان اسلام تبلیغ می‌کنند، پایه‌های این نظام مستقل است؛ اما نباید از توطئه‌های دشمن غافل شویم. باید دشمنان مان را خوب بشناسیم و برای مقابله با آن‌ها همیشه آماده باشیم. [۴۱]آرمان خواهی و انقلابی گری با چاشنی آینده نگری؛ مهمترین رسالت دانشجویان

بر خلاف مکاتب غربی که رفاه و لذت‌خواهى، معیار همه چیز است و انسان مساوى با نیاز‌ها و خواسته هاى مادى است و آرمان نهایى همه فعالیت‌ها و رفتارهاى انسان، در محدوده تنگ مادى و لذات جسمانى خلاصه می‌شود. [۴۲]لیکن در اسلام بر آرمان خواهی و انقلابی گری برای تحقق آینده‌ای درخشان تأکید شده است، آینده بسیار روشنى که بعد از بروز تاریکی‌ها و آشکار شدن ظلمت‌ها به مسلمین نوید داده شده است، آینده اى که به دست تواناى مهدى عجّل الله تعالی فرجه الشریف موعود رقم می‌خورد، و با طلوع خورشید جمالش، تاریک‌ها و ظلمت‌ها رخت بر می‌بندد. [۴۳]لذا آرمان خواهی دانشجویان باید با چاشنی آینده نگری و ایجاد زمینه‌های معرفتی ظهور همراه باشد، اینگونه است که بر خلاف آنچه بعضى فکر می‌کنند، رابطه امام در زمان غیبت بکلّى از مردم بریده نیست؛ بلکه آن گونه که از روایات اسلامى بر می‌آید گروه کوچکى از آماده‌ترین افراد که سرى پرشور از عشق خدا، و دلى پرایمان، و اخلاصى فوق العاده براى تحقّق بخشیدن به آرمان اصلاح جهان دارند، با او در ارتباطند و از طریق این پیوند تدریجاً ساخته می‌شوند؛ و روح انقلابى بیشترى کسب می‌کنند؛ انقلابى سازنده و بارور براى ریشه کن ساختن هر گونه ظلم و بیدادگرى در جهان! [۴۴]ممکن است آن‌ها خودشان پیش از این قیام از دنیا بروند ولى به هر حال آمادگى و تعلیمات انقلابى را به نسل هاى آینده شان، و به دیگران منتقل می‌سازند، و در پرورش گروه نهایى سهیم و شریکند. [۴۵]لزوم اهتمام دانشجویان به حل مسائل اجتماعی جامعه

‌زندگى اجتماعى انسان، هزاران دشواری ها، کشمکش ها، تخاصم و درگیری‌ها را به همراه دارد که در جهت حلّ معضلات اجتماعى و رفع نزاع‌ها و حلّ و فصل امور، [۴۶]باید یک محیط گرم همکارى و هماهنگى کامل براى رفع مشکلات زندگى به وجود آید که به جاى تنازع بقا، تعاون بقا بر آن حکومت می‌کند. در چنین اجتماعى افراد می‌توانند از حدّاکثر آزادى به منظور رشد فکرى، اخلاقى و عملى استفاده کنند و به کمک یکدیگر، در راستای رفع مسائل و بحران‌های اجتماعی جامعه اقدام نمایند. [۴۷]در این میان دانشجویان و جنبش‌های دانشجویی باید به مردم نزدیک شوند و براى رفع مشکلات آن‌ها بکوشند. [۴۸]بنابراین برای پیشرو بودن در هر دانشی، نباید تنها به پژوهش‌های ذهنی و مقاله‌نویسی قناعت کرد، باید به جنبه‌های کاربردی هم پرداخته شود و علوم مختلف را برای حل مشکلات و برطرف کردن نیاز‌های جامعه به کار بست. [۴۹]، زیرا علمی که گره از کار جامعه باز نکند، شبه علم است؛ باید به مردم و متخصصان توصیه کرد دانش خود را در راه حل مشکلات کشور بکار بگیرند و دانشگاه‌ها نیز باید همین رویه را در تربیت دانشجویان در پیش بگیرند تا مردم به وجود آن‌ها افتخار کنند. [۵۰]مطابق آنچه به ما گفتند برخی از شعار‌هایی که در روز دانشجو و دیگر مناسبت‌ها سر داده می‌شود سیاسی است، در حالی که باید دانشجویان و دانشگاهیان نیاز‌ها و کمبود‌های علمی خود و مسائل و مشکلات اجتماعی جامعه را فریاد بزنند. [۵۱]البته برای تحقق این مطالبه، نقش دولت در تأمین هزینه‌های دانشگاه‌ها به ویژه دانشگاه‌های علوم انسانی در راستای رفع مسائل اجتماعی از جمله مصارف ضرورى شمرده شده و براى جامعه اجتناب ناپذیر است و بر حکومت اسلامى است که به تأمین هزینه هاى این‌گونه امور اهتمام جدّى داشته باشد. [۵۲]سیاست بازی؛ بلای جان دانشجویان

تأسف آور است که هم اینک فضای برخی دانشگاه‌ها فضای پرخاشگری شده است و برخی دانشجویان از تعالیم اسلامی فاصله گرفته اند؛ البته ما مخالف فضای نقد و انتقاد در مراکز علمی و دانشگاهی نیستم، طلبه و دانشجو باید انتقاد و ایرادات خود را بیان کند؛ اگر انتقاد و یا نقدی صورت می‌گیرد باید در حوزه علمیه و یا دانشگاه مودبانه و محترمانه و به دور از فضای پرخاشگری و سیاسی بازی باشد. [۵۳]این که هرکس بیاید شعار‌های زننده سر دهد زیبنده هیچ مرکز علمی و دانشگاهی نیست. [۵۴]لذا اینجانب نسبت به سیاست زده شدن دانشگاه‌ها هشدار می‌دهم هرچند ما مخالف اظهار نظر اساتید و دانشجویان در مسائل سیاسی نیستیم، لیکن این که تنها به این مقوله بپردازند، و حتی دانشگاه را به یک باشگاه و حزب سیاسی تبدیل کنند به هیچ عنوان قابل قبول نیست و مردم را نیز به شدت نگران می‌کند. [۵۵]رسالت دانشجویان در نظریه پردازی و تولید فکر

علم وطن ندارد و ما در فراگیری دانش تعصب نداریم، لیکن نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که نباید تنها مصرف کننده باشیم بلکه باید تولید کننده باشیم. [۵۶]لذا کار ما صرفاً ترجمه کار‌های دیگران نباشد، باید مبادله داشته باشیم و باید به این حد برسیم؛ لذا اینکه اخیرا می‌بینیم دانشجویان و دانشگاهیان ما مسائل تازه‌ای را در علم کشف می‌کنند اسباب خوشحالی ما است. [۵۷]البته اصرار غربی‌ها این است که ما وابسته باشیم، از این رو ما نباید این ذلت را بپذیریم بلکه باید در علم تولید کننده باشیم، از این رو نسبت به جاسازی افکار و مطالب انحرافی در علوم وارداتی از غرب باید هوشیار بود. [۵۸]برای تولید گرایی نیز باید مراقب بود که علومی که در دانشگاه‌ها خوانده می‌شود تصفیه شود و فرهنگ‌های غلط از آن جدا شود. دانشجویی که برای تحصیل به خارج فرستاده می‌شود باید چنان ساخته شده باشد که نه تنها تحت تأثیر فرهنگ غرب نباشد بلکه بتواند بر آن‌ها تأثیر گذار باشد. حتی علومی که از خارج آورده می‌شود باید تصفیه شود و مطابق فرهنگ اسلامی شود. اهمیت این نکته در بخش علوم اسلامی و انسانی که با مسائل مذهبی و دینی و معرفتی سر و کار دارد بیشتر است. [۵۹]

سخن

آخر
در خاتمه باید گفت آینده کشور در دست دانشجویان و طلاب خواهد بود لذا حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها شخصیت‌های آینده را تربیت می‌کنند و اگر این‌ها وضع قابل ملاحظه‌ای داشته باشند آینده انقلاب قابل تضمین است. [۶۰][۱]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و اعضای کانون دانشگاهیان ایران اسلامی؛ ۱۳۹۰/۰۶/۱۹.

[۲]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارح فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۳۸۶/۱۱/۱۰.

[۳]حکومت جهانى مهدى عجّل الله تعالی فرجه الشریف؛ ص ۲۲۷.

[۴]اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)؛ ج ۱؛ ص ۱۶۷.

[۵]حکومت جهانى مهدى عجّل الله تعالی فرجه الشریف؛ ص ۲۲۷.

[۶]بحارالانوار؛ ج ۱؛ ص ۱۱۷.

[۷]همان؛ ج ۲؛ ص ۱۷۲.

[۸]اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)؛ ج ۲؛ ص ۶۰.

[۹]محجه البیضاء؛ ج ۱؛ ص ۲۲.

[۱۰]پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج ۱۲؛ ص ۲۴۱.

[۱۱]همان؛ ج ۱۳؛ ص ۵۸۲.

[۱۲]همان؛ ص ۵۸۳.

[۱۳]گفتار معصومین علیهم السلام؛ ج ۱؛ ص ۱۹۹.

[۱۴]اخلاق در قرآن؛ ج ۳؛ ص ۳۴۶.

[۱۵]همان.

[۱۶]پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج ۶؛ ص ۲۹۶.

[۱۷]همان.

[۱۸]تفسیر نمونه؛ ج ۵؛ ص ۱۵۳.

[۱۹]پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج ۱۲؛ ص ۲۱۵.

[۲۰]دائره المعارف فقه مقارن؛ ج ۲؛ ص ۳۴۱.

[۲۱]انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقى؛ ص ۴۷۰.

[۲۲]همان؛ ص ۴۷۱.

[۲۳]الهدى إلى دین المصطفى؛ ج ۱؛ ص ۷۹.

[۲۴]انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقى؛ ص ۴۷۱.

[۲۵]پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج ۶؛ ص ۲۲۷.

[۲۶]اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)؛ ج ۲؛ ص ۲۷۲.

[۲۷]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارح فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۳۹۴/۰۲/۱۵.

[۲۸]تفسیر نمونه؛ ج ۱؛ ص ۴۸۷.

[۲۹]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارح فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۳۸۹/۰۲/۱۵.

[۳۰]تفسیر نمونه؛ ج ۲۷؛ ص ۲۹۹.

[۳۱]همان.

[۳۲]همان؛ ص ۳۰۰.

[۳۳]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارح فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۳۸۹/۰۲/۱۵.

[۳۴]همان.

[۳۵]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارح فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۳۸۸/۰۸/۱۳.

[۳۶]همان.

[۳۷]همان.

[۳۸]مناظرات تاریخى امام رضا علیه السلام با پیروان مذاهب و مکاتب دیگر؛ ص ۱۰.

[۳۹]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل بنیاد شهید استان قم؛ ۱۳۹۴/۱۲/۱۷.

[۴۰]اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)؛ ج ۱؛ ص ۸۷.

[۴۱]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای مجمع روحانیون مجلس شورای اسلامی؛ ۲۴/۳/۱۳۸۹.

[۴۲]دائره فقه مقارن؛ ج ۲؛ ص ۳۴۶.

[۴۳]پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج ۵؛ ص ۷۲۶.

[۴۴]حکومت جهانى مهدى عجّل الله تعالی فرجه الشریف؛ ص ۲۲۹.

[۴۵]همان.

[۴۶]دائره المعارف فقه مقارن؛ ج ۱؛ ص ۵۲۲.

[۴۷]آفریدگار جهان؛ ص ۲۹.

[۴۸]مشکات هدایت؛ ص ۱۴۵.

[۴۹]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس و مدیران جهاد دانشگاهی؛ ۱۳۹۳/۰۹/۱۸.

[۵۰]همان.

[۵۱]همان.

[۵۲]دائره المعارف فقه مقارن؛ ج ۲؛ ص ۳۴۷.

[۵۳]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارح فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۳۸۸/۰۸/۱۳.

[۵۴]همان.

[۵۵]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس و مدیران جهاد دانشگاهی؛ ۱۳۹۳/۰۹/۱۸.

[۵۶]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و اعضای کانون دانشگاهیان ایران اسلامی؛ ۱۳۹۰/۰۶/۱۹.

[۵۷]همان.

[۵۸]همان.

[۵۹]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارح فقه؛ مسجد اعظم قم؛ ۱۳۹۰/۱۰/۰۷.

[۶۰]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع نمازگزاران حرم مطهر رضوی؛ ۱۳۹۲/۰۶/۰۸.»