خرده مالکی مانع توسعه کشاورزی اقتصادی در خراسان شمالی

استان خراسان شمالی با 82 هزار بهره بردار، 344 هزار هکتار عرصه کشاورزی دارد که 11درصد گستره استان را تشکیل می دهد به طوری که هر کشاورز تنها 3.5 هکتار زمین برای کشت و کار دارد اما همین میزان زمین هم یکپارچه نیست.

به گفته کارشناسان کشاورزی، این وضعیت موجب شده کشاورزی در این استان 867 هزار نفری بر پایه اقتصادی شکل نگیرد و تنها معیشت خانواده ها را تامین کند.

با توجه به این که در این سال ها بر اهمیت تامین غذایی و افزایش بهره وری در بخش کشاورزی بر اساس چشم انداز بسیار تاکید شده، باید تکلیف خود را با «کشاورزی اقتصادی» و «کشاورزی معیشتی» یا تولید پیشرفته مقرون به صرفه و تولید سنتی در راهبرد توسعه کشاورزی مشخص کنیم.

هم اکنون اشتغال بین 31 تا 37 درصد جمعیت خراسان شمالی در بخش کشاورزی است که در واقع می توان با اقتصادی کردن آن، بخش زیادی از مشکلات اجتماعی و معضلات بیکاری را برطرف کرد که این امر توجه مسوولان را می طلبد.

به عبارتی دیگر، کشاورزی باید به تقویت اقتصاد ملی و برون رفت از رکود و تورم در عرصه کلان کمک کند نه این که کشاورزی سنتی و خرد با پایین ترین سطح فناوری و دانش و بهره وری تنها به طور محدود در محدوده معاش زندگی روزمره روستاییان استمرار داشته باشد.

حقیقت این است که ترکیب اجتماعی، سیاسی و اقتصادی روستاها با همین وضعیت «تولید معیشتی» و سنتی و کمترین بهره وری و بازدهی با بالاترین میزان اتلاف منابع آب و نیروی کار حفظ نخواهد شد و در این رویه نه تنها کمکی به سطح رفاه و بهبود شرایط زندگی کشاورزان نمی شود بلکه کشاورزی سنتی با فقر تداوم خواهد یافت.

در زمین های تقسیم شده به قطعات کوچک تر، یک کشاورز به طور یقین یک کشاورز قادر به سرمایه گذاری و بهره برداری بالا در واحد سطح نیست و شاید با رنج و سختی بسیار بتواند زندگی خود و خانواده اش را با کمترین امکانات تامین کند در حالی که هیچ چشم انداز توسعه و بهبودی برای این گروه از کشاورزان وجود ندارد.

مقرون به صرفه نبودن فعالیت های تولید معیشتی به شیوه های سنتی در زمین های کوچک است که با فرآیند کشاورزی مدرن و اقتصادی مغایرت دارد، این پرسش بنیادین و تعیین کننده را به ذهن می آورد که پس تکلیف جمعیت انبوه بهره بردار سنتی و نیمه سنتی با تولیدات معیشتی و نیمه اقتصادی چیست و برای آنان چه راهبردی تعریف می شود؟

اگر کشاورزی نوین را در روستاها در قالب شرکت های سهامی زراعی، تعاونی های بزرگ تولیدی و صنایع تبدیلی توسعه یافته، گسترش دهیم و اشتغال در این عرصه ها قابل دسترس باشد، این امکان به وجود خواهد آمد که با کمترین عوارض و پیامدهای ناگوار راهبرد کشاورزی را به سمت «کشاورزی اقتصادی» مقرون به صرفه با قدرت رقابت هدایت و تا حدقابل توجهی بحران کمبود آب و اتلاف آن را کاهش دهیم.

از این رو کارشناسان کشاورزی خراسان شمالی بر این باورند که خرده مالکی و تفکیک اراضی کشاورزی این استان به قطعات کوچک از موانع اصلی توسعه این بخش مولد است.



*معیشتی بودن کشاورزی در خراسان شمالی

معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی خراسان شمالی گفت: به طور میانگین هر کشاورز استان 3.5 هکتار زمین دارد که این وضعیت کشاورزی را از اقتصادی به معیشتی تبدیل کرده است.

«علی بهنام فر» در گفت و گو با ایرنا تعداد بهره برداران بخش کشاورزی خراسان شمالی را 82 هزار بهره بردار عنوان و بیان کرد: این استان 344 هزار هکتار عرصه کشاورزی دارد که این میزان برابر 11.4 درصد مساحت کل این خطه است.

وی میزان کل تولیدات بخش کشاورزی این استان را بیش از یک میلیون و 200 هزار تن عنوان کرد.

وی گفت: دلایل اصلی خرد شدن زمین های کشاورزی اجرای اصلاحات اراضی در سال 1340 و واگذاری زمین به دهقانان، قانون ارث، تغییر کاربری زمین های کشاورزی مجاور شهرها و اختصاص به ساخت و ساز ساختمان ها و خرید و فروش اراضی کشاورزی است.

بهنام فر افزود: واگذاری زمین به فرزندان قبل از ارث نیز یکی دیگر از مشکلات است که برخی از کشاورزان برای اشتغال فرزندان قطعه ای زمین را به آنان واگذار می کنند تا از این طریق معیشت کنند.

وی یکی دیگر از دلایل خرید و فروش زمین های کشاورزی را ناشی فقر دانست و گفت: برای تامین مخارج زندگی، مراسم عروسی، بیماری و یا ساخت خانه بخشی از زمین های کشاورزی تکه تکه و به فروش می رسد.

معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی اداره کل جهاد کشاورزی خراسان شمالی گفت: خرد شدن زمین های کشاورزی باعث بالارفتن هزینه تولید می شود.

بهنام فر افزود: نبود امکان استفاده از فناوری نوین از جمله ماشین آلات بخش کشاورزی و سامانه آبیاری نوین و استفاده از الگوی کشت مناسب در بخش کشاورزی از دیگر مشکلات خرد شدن زمین ها است.

وی اظهار کرد: اکنون 31 تا 37 درصد از جمعیت خراسان شمالی در بخش کشاورزی فعال هستند.

وی سرانه جمعیت در زمین کشاورزی استان را نیز سه هزار متر مربع عنوان کرد و افزود: در این رابطه از میانگین کشوری بالاتر هستیم.



* سرانه زمین کشاورزی برای هر ایرانی دو هزار متر مربع است

بهنام فر در خصوص راهکارها برای جلوگیری از قطعه قطعه شدن زمین های کشاورزی گفت: این امر نیازمند فرهنگ سازی و اطلاع رسانی است که کشاورزان با معایب کوچک شدن زمین های کشاورزی و مزایای یکپارچه سازی آشنا شوند و خود در این خصوص مشارکت داشته باشند.

معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی خراسان شمالی تاکید کرد: قانون وراثت نیز باید با توجه به مشکلات و معضلات ناشی از آن مدیریت شود.

وی برای رفع این مشکل پیشنهاد کرد که در تقسیم ارث زمین های کشاورزی به یکی از اعضای خانواده برسد و بقیه افراد به صورت مشاع در درآمد سهم داشته باشند اما مدیریت اراضی به یک نفر واگذار شود.

بهنام فر گفت: این امر نیز نیازمند برنامه ریزی و فرهنگ سازی در سطح کشور است تا کشاورزان از این طرح استقبال کنند.

وی اظهار کرد: باید تفاهم نامه های قانونی به تصویب برسد تا در حین اجرای طرح مشکلاتی ایجاد نشود و علما و فقها نیز در این خصوص اطلاع رسانی و فرهنگ سازی کنند تا از کوچک تر شدن زمین های کشاورزی جلوگیری شود.

وی گفت: ایجاد شرکت های سهامی زراعی، تعاونی تولید روستایی و کشت و صنعت خصوصی راهکاری در راستای تجمیع اراضی خرد و یکپارچه کردن زمین ها به منظور بهره وری است.

وی افزود: به علت این که بیشتر بخش کشاورزی این استان خرده مالک و پراکنده هستند به دلیل مسایل فرهنگی و اجتماعی و نبود آگاهی امکان اجرای برخی طرح های تعاونی و مشارکتی نیز وجود ندارد زیرا که بهره بردار نتیجه را لمس نکرده است و مانع همکاری خواهد شد.

بهنام فر گفت: اکنون حدود 86.7 درصد واحدهای بهره برداری این استان زیر 10 هکتار 49.6 درصد کمتر از دو هکتار، 22.92 درصد بین دو تا پنج هکتار و 14.12 درصد واحد های بهره بردار بین پنج تا 10 هکتار زمین دارند که این زمین های نیز به صورت پراکنده هستند و یکپارچه نیستند.

وی بر یکپارچه سازی زمین های کشاورزی نیز تاکید کرد و گفت: در این راستا دولت تسهیلاتی ویژه در اختیار کشاورزان قرار می دهد که 85 درصد هزینه اجرای این گونه طرح ها را دولت به صورت بلاعوض پرداخت می کند.

معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی خراسان شمالی افزود: اکنون نیاز است تا برای اجرایی شدن و استقبال تعداد زیادی از کشاورزان دولت بسته های تشویقی دیگری نیز در این زمینه در نظر گرفته شود.

وی گفت: طبق قانون خرید و فروش عرصه باغ آبی بیش از 2.5 هکتار، باغ دیم پنج هکتار، مزارع آبی پنج هکتار و مزارع دیم 25 هکتار قابل فروش است و سند واگذار می شود و اگر کمتر از این میزان باشد غیر قانونی است و در این خصوص سندی نیز ارایه نخواهد شد.

بهنام فر افزود: اما متاسفانه کشاورزان زمین ها را به قطعات کوچکتر تقسیم می کنند و آنان را با قول نامه های عادی به فروش می رسانند.

وی اظهار کرد: باید فروش قول نامه ای زمین های کشاورزی ممنوع اعلام شود تا از کوچک شدن زمین ها جلوگیری شود.

وی افزود: در سرشماری سال 1352، سرانه اراضی کشاورزی پنج هزار متر مربع بود که این سرانه در سال 1370 به رقم دو هزار و 900 متر مربع و در سال 1380 به دو هزار و 200 متر مربع رسید و پیش بینی می شود که در سال 1400 به هزار و 100 متر مربع کاهش یابد.

معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی خراسان شمالی گفت: در برخی از کشورها با وجود این که قطعات زمین های کشاورزی کوچک است اما توانسته اند با مدیریت مزرعه بهره وری را از قطعات بزرگ تر نیز بیشتر کنند و به تولید اقتصادی برسانند.

بهنام فر افزود: مدیریت در اراضی خرد آسان تر است اما این امر نیازمند یک برنامه ریزی و مدیریت خلاقانه است که برخی از کشورها مانند ژاپن موفق بوده اند.

این کارشناس با ارایه پیشنهاد راه اندازی بخش های فنی و مهندسی خصوصی در زمینه کشاورزی گفت: بهره برداران بخش کشاورزی باید با رجوع به این مراکز مشاوره های فنی و مهندسی را دریافت کنند تا بهره وری در واحد سطح افزایش یابد.



* پراکندگی زمین ها مانع از رسیدن به سطح استانداردها

مدیر امور اراضی اداره کل جهاد کشاورزی خراسان شمالی گفت: یکی از چالش های بزرگ کشاورزی که مانع تغییر روش کشاورزی و مدیریت صحیح آن برای رسیدن به استانداردهای کمی و کیفی است، پراکندگی و کوچک شدن زمین های کشاورزی است.

عبدالحسین نامور افزود: بیشتر تولیدکنندگان بخش کشاورزی در این استان را خرده مالکان تشکیل می دهند.

وی اظهار کرد: کوچک شدن زمین های کشاورزی پیامد منفی اقتصادی و سیاسی زیادی به دنبال دارد که از جمله آنها نبود امکان مدیریت و برنامه ریزی درست برای کاهش مصرف آب و انرژی و استفاده بهینه از خاک، نیروی انسانی و ماشین آلات است که در نهایت منجر به افزایش هزینه تولید و جلوگیری از تولید محصول با کیفیت مطلوب و استاندارد می شود.

نامور گفت: اجرای قانون اصلاحات اراضی در قبل از انقلاب و قوانین مشابه آن در بعد از انقلاب یکی از عوامل مهم خرد شدن اراضی کشاورزی است، ولی مهم ترین عامل کوچک شدن زمین های کشاورزی در ایران، قوانین مربوط به ارث است و به همین دلیل سالانه زمین ها کوچک و کوچک تر می شود.

وی افزود: امروز در بسیاری از کشورها، با وضع قوانین شفاف برای جلوگیری از تغییر کاربری و اجرای سختگیرانه این قوانین از زمین های کشاورزی، باغ ها، مراتع و سایر منابع طبیعی محافظت و مراقبت شده و همچنین با شیوه های تشویقی و بازدارنده مالکان را به استفاده از این قوانین تشویق می کنند.

وی افزود: در برخی از کشورها قوانین مربوط به ارث به نحوی تدوین شده است که بعد از فوت والدین، زمین در اختیار فرزند ارشد قرار گرفته و با سپردن کشت به او، سود و عواید آن بین تمامی ورثه تقسیم می شود یا این که با در نظر گرفتن دیگر دارایی های فرد درگذشته، به گونه ای تصمیم گرفته می شود که با رضایت وراث زمین به یک نفر و بقیه دارایی ها به افراد دیگر برسد و با اندیشیدن این تمهیدات زمین نیز همانند کارخانه، اتومبیل و دیگر دارایی ها یکپارپه باقی می ماند.

وی افزود: اگرچه معضل خرد شدن اراضی کشاورزی در چند دهه گذشته دغدغه مسوولان بخش کشاورزی کشور ما نیز بوده و طی این مدت قوانین زیادی تنظیم و تصویب شده، ولی تا کنون به نتیجه مطلوب نرسیده است.

از جمله مهم ترین قوانین تصویب شده در این زمینه قانون جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزی و ایجاد قطعات مناسب فنی اقتصادی است که در پایان سال 1385 به تصویب رسید.

وی افزود: با توجه به مشکلات ناشی از خرد شدن زمین های کشاورزی و با اهداف و ضرورت های جلوگیری از خرد شدن و یکپارچه سازی آن، امکان مدیریت یکپارچه در جهت افزایش توان برنامه ریزی و پایش کاهش مصرف منابع طبیعی بویژه آب و انرژی، حفظ حقوق شرکاء و جلوگیری از بروز اختلافات این قانون تصویب شد.

وی گفت: باید بهره وری ویژه ای از زمین های کشاورزی صورت گیرد تا این زمین ها جوابگوی نیاز غذایی کشور باشد.

وی افزود: زمین های کشاورزی در قطعات کوچک تر حریم و مرزهایی دارد که این امر باعث می شود سطح زیادی از زمین کشاورزی زیر کشت نرود.

نامور با بیان این که بیشتر کشاورزان این استان سند مالکیت نیز ندارند، گفت: یکی از دلایل این امر خرده مالکی است.

وی افزود: زمانی که قطعات زمین های کشاورزی دارای توجیه اقتصادی برای تولید بوده و به حد نصاب فنی رسیده باشد مالکان راحت می توانند سند بگیرند و از مزایای سنددار شدن نیز استفاده کنند.

وی گفت: میانگین مالکیت در اراضی زراعی در این استان 5.8 هکتار و در اراضی باغی نیز این میانگین کمتر از یک هکتار است که به طور متوسط هر کشاورز 3.5 هکتار زمین دارد اما میانگین مالکیت با احتساب زمین های آیش به 6.8 هکتار می رسد.



* یکپارچه سازی زمین های خرد در انتظار تخصیص اعتبار

رییس اداره خدمات فنی سازمان تعاون روستایی خراسان شمالی گفت: اجرای یکپارچه سازی زمین های خرد استان در قالب شرکت های تعاونی تولید و سهامی و زراعی مستلزم اختصاص اعتبارات است که امیدواریم اعتبارات ابلاغی امسال به استان تخصیص داده شود.

حسین احمدآبادی اظهار کرد: قانون تعاونی کردن تولیدات کشاورزی در اراضی خرد، یکپارچه سازی در حوزه عمل شرکت های تعاونی و سهامی و زراعی از قوانین مصوب سال 1350 در کشور است تا فعالیت های کشاورزی توجیه اقتصادی داشته باشند.

وی گفت: دولت نیز برای اجرای طرح های یکپارچه سازی اراضی، یکجا کشتی، تسطیح اراضی، کانال کشی، زهکشی در حوزه عمل شرکت های تعاونی تولید و سهامی و زراعی، ردیف های اعتباری متمرکزی را پیش بینی کرده است تا هر ساله به استان ها اعطا شود.

وی با بیان این که در همین راستا، در سطح استان خراسان شمالی 40 شرکت تعاونی تولید راه اندازی شده است، عنوان کرد: در قالب این شرکت ها، زمین های خرد کشاورزان در دست خود کشاورزان است و شرکت، عامل تعاونی کردن امور تولیدی در سطح این زمین های خرد خواهد بود.

این مسوول افزود: در این شرکت ها، عملیات مکانیزاسیون، آب و خاک در سطح اراضی تجمیع شده به منظور کاهش هزینه تولید باید اجرایی شود.

وی بیان داشت: برای سال 93، وزارت جهاد کشاورزی، اختصاص مبلغ پنج میلیارد ریال برای اجرای طرح کانال آبیاری توسط شرکت تعاونی تولید اسلام آباد شهرستان مانه و سملقان همچنین مبلغ پنج میلیارد ریال برای اجرای عملیات زهکشی توسط شرکت تعاونی تولید بهدشت دو شهرستان شیروان را ابلاغ کرده است.

احمدآبادی به فعالیت چهار شرکت سهامی و زراعی در استان اشاره کرد و گفت: نحوه اجرای برنامه های کاشت، داشت و برداشت در اراضی خرد تجمیع شده در قالب این شرکت ها با مدیر عامل شرکت ها خواهد بود.

احمدآبادی افزود: در سال گذشته نیز وزارت جهاد کشاورزی به منظور اجرای مطالعات یکپارچه سازی اراضی شرکت سهامی و زراعی امیر آباد - صادق آباد اعتباری را اختصاص داد که در همین راستا مطالعات مرحله اول این شرکت به پایان رسید و اکنون نیز اعتباری برای انجام مطالعات مرحله دوم به شرکت ابلاغ شده است.

رییس اداره خدمات فنی سازمان تعاون روستایی خراسان شمالی گفت: در شرکت سهامی و زراعی عشق آباد نیز به علت نبود هماهنگی اعضا با یکدیگر، هنوز اقدام خاصی در زمینه یکپارچه سازی اراضی صورت نگرفته در حالی که حدود 60 درصد زمین های کشاورزی استان خرد است.

وی افزود: از تعداد 40 شرکت تعاونی تولید در این استان 24 شرکت غیرفعال هستند که دلایل اصلی این غیر فعال شدن نیز بدهی به بانک ها، نبود مدیریت و هماهنگ و متحد نبودن اعضا با هم است.

اکنون تنها در شرکت های تعاونی تولید مایوان دو هزار هکتار، بلقیس دو هزار هکتار و یک شرکت تعاونی تولید دیگر یک هزار و 700 هکتار، طرح یکپارچه سازی اراضی کشاورزی را انجام داده اند.



* تجهیز تنها 11 درصد از اراضی کشاورز استان به آبیاری نوین

خراسان شمالی دارای 344 هزار هکتار عرصه کشاورزی است اما از مجموع این سطح تنها 16 هزار و 850 هکتار باغ و مزرعه استان مجهز به آبیاری نوین است که این میزان تنها 11درصد از سطح اراضی کشاورزی این استان را شامل می شود.

146 هزار هکتار از عرصه های کشاورزی خراسان شمالی آبی و 198 هزار هکتار نیز دیم است که اجرای سامانه آبیاری نوین در زمین های دیم به علت نبود منبع آب مورد اطمینان و وابستگی آن به نزولات آسمانی به خودی خود در این سطح نمی توان طرح اجرا کرد.

از مجموع اراضی مجهز به سامانه آبیاری نوین هزار و 760 هکتار مربوط به باغ ها و 15 هزار و 90 هکتار نیز مربوط به مزارع این استان است.

نبود آب کافی و منابع مطمئن آبی، شوری آب های موجود و عدم یکپارچه سازی زمین های زراعی و باغی، کمبود درآمد و نقدینگی کشاورزان از اصلی ترین موانع اجرای طرح های آبیاری نوین در کشتزارهای این استان است.

رهبر معظم انقلاب در سفر سال 91 خود به خراسان شمالی بر توجه به بخش کشاورزی این استان و همچنین صنعتی شدن آن تاکید کردند.

رهبر انقلاب به زمینه های مساعد موجود در این استان اشاره و کشاورزی را مهم ترین اولویت عنوان کردند که در این راستا اعتبارات خوبی نیز به این بخش اختصاص یافت.

مسوول نمایندگی ولی فقیه در اداره کل جهاد کشاورزی خراسان شمالی بر حمایت بر بخش کشاورزی تاکید کرد و گفت: باید با توجه به اولویت های بخش اقتصادی و اشتغال کشور در این زمینه مطالعه و تحقیق انجام شود.

حجت الاسلام و المسلمین علی غلام نژاد در گفت و گو با ایرنا اظهار کرد: کشاورزی یکی از اولویت ها است و باید نقاط آسیب ها شناسایی و راه کارهای عملی ارایه شود.

وی افزود: با توجه به این که با قانون ارث زمین های کشاورزی خرد می شود و به نوعی از چرخه اقتصادی خارج و تنها معیشتی می شوند، باید با مطالعه و تحقیق راه کارهایی در این خصوص ارایه شود.

وی نیز بر آموزش و فرهنگ سازی تاکید کرد و گفت: باید بخش ترویج کشاورزی قوی باشد و بتواند در زمینه های مختلف و بخصوص تقسیم ارث و جلوگیری از خرد شدن زمین ها اطلاع رسانی کند.

وی افزود: نیروهای ترویج کشاورزی نیز باید امکانات و لوازم مورد نیاز برای آموزش را داشته باشند.

حجت الاسلام غلام نژاد گفت: در بحث ارث وقتی زمین کشاورزی به افراد تعلق می گیرد جزو دارایی های وی محسوب می شود اما آیا این که می تواند این زمین را تقسیم کند حکومتی است و با توجه به قانون قطعات زمین های کشاورزی که در نظر گرفته، حق تقسیم ندارد اما در سود آن شریک هستند.

مسوول نمایندگی ولی فقیه در اداره کل جهاد کشاورزی خراسان شمالی افزود: خرد نکردن زمین های کشاورزی به اقتصاد کشاورزان کمک خواهد کرد و همچنین از ویلا سازی، مسکونی کردن و تغییر کاربری نیز جلوگیری خواهد شد.

وی گفت: خرد شدن زمین ها باعث شده که برخی زمین های کشاورزی از حالت اقتصادی کشاورزی خارج و به مکانی برای تفریح تبدیل شود که این امر در نهایت منجر به کاهش تولید محصولات کشاورزی و ضرر خواهد شد.

وی افزود: در آموزه های دینی بسیار سفارش شده که از منابع آب و خاک درست استفاده کرد.

غلام نژاد با یادآوری سفر رهبر معظم انقلاب به خراسان شمالی و تبیین نقش این استان در اقتصاد کشور، افزود: باید در این بخش اقداماتی موثری برای بالا بردن بهره وری و کاهش هزینه های تولید انجام داد تا کشاورزی اقتصادی ایجاد شود.

وی خواستار حمایت از بخش کشاورزی و کشاورزان نیز شد و گفت: باید دولت با ارایه تسهیلات به کشاورزان کمک کند تا از حالت سنتی خارج شود.

خراسان شمالی با 867 هزار نفر جمعیت 82 هزار بهره بردار بخش کشاورزی دارد.