چه دلایلی باعث تنش‌زدایی بین کوبا و آمریکا شد؟

ایسنا نوشت : در تاریخ سوم دی ماه 1393 خبری در وسایل ارتباط جمعی و شبکه های خبری جهان مبنی بر تصمیم ایالات متحده و کوبا به از سرگیری روابط دیپلماتیک همراه با اظهارات باراک اوباما مبنی بر لزوم تجدید نظر در رویکرد تحریمی منتشر شد که برای صاحب نظران سیاسی و مسائل بین‌المللی به لحاظ رصد برخی تغییرات داخلی و گشایشهای اجتماعی و اقتصادی بسیار هدایت شده دو سال گذشته کوبا ، غیرمترقبه نبود.

در واقع می توان گفت که دولت کوبا در شرایطی که دیپلماسی آن در جلب نظر همه کشورها بجز ایالات متحده، جزایر مارشال و همچنین رژیم صهیونیستی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای لغو تحریمهای آمریکا به نتیجه خوبی رسیده بود از حمایت و میانجی گری پاپ فرانسیسکو نیز استفاده کرده و به رویکرد تنش زدایی با آمریکا روی آورد.

باراک اوباما ، رئیس جمهور آمریکا در آخرین کنفرانس مطبوعاتی سال جاری میلادی چنین اظهار داشت: «آنچه من با تمام وجود احساس می کنم این است که اگر شما برای 50 سال اقداماتی داشته اید ولی چیزی را تغییر نداده است، برای اینکه به نتیجه متفاوت برسید باید اقدامات متفاوتی داشته باشید.» نهایتا من فکر می کنم که باید پیش رفته و تحریمها را برداریم، موردی که به نظرم «خودناموفقی در حصول به اهداف مورد نظر بوده است. اما من پیشگویی نمی کنم که خیلی سریع جامه عمل خواهد پوشید. به اعتقاد من ، مردم قبل از وجود هر گونه بحث جدی در مورد اینکه ما تغییر اساسی در تحریم داشته باشیم. باید بدنبال اطلاع یابی از روند حرکت در این امر باشند. من در نگرانی مخالفان و فعالان حقوق بشری در آنجا هم شریک هستم زیرا این رژیم همچنان رژیمی است که مردم خود را سرکوب می‌کند.» امروز آمریکا گزینه شل کردن محدویتهای گذشته را برای آینده بهتر برای مردم آمریکا ، برای همه نیمکره غربی و برای جهان انتخاب می‌کند. این گام فقط در مورد کوبا نیست بلکه در مورد همه منطقه آمریکای لاتین است و من با اعضای کنگره در این رابطه صحبت خواهم کرد.»

این اظهارات اوباما در زمانی مطرح شد که آلان گروس یک شهروند آمریکایی و از کارکنان شرکت توسه که در سوم دسامبر 2009 در هاوانا بجرم جاسوسی دستگیر و به 15 سال حبس محکوم شده بود را طرف کوبایی آزاد کرد ومتعاقب آن ایالات متحده هم سه شهروند کوبایی که از سال 1998 به جرم جاسوسی دستگیر و زندانی شده بودند را آزاد کرد.

با این مقدمه، جهت کالبد شکافی این تحول بی سابقه در مناسبات هاوانا و واشنگتن، نگاهی اجمالی به سیاست و عملکرد آمریکا در این رابطه خواهیم داشت.

آمریکای لاتین به دو دلیل قرار داشتن در حوزه امنیت ملی ایالات متحده و برخورداری از منابع قابل استفاده در فرآیند طرح های توسعه از یک سو و داشتن موقعیتی چون بازار گسترده برای عرضه محصولات آمریکایی ، دارای اهمیت راهبردی در سیاست خارجی آمریکا می باشد.

این نگاه اگر چه همواره و خاصه از قرن نوزده میلادی به این بخش از نیمکره غربی معطوف بوده است ولی پیروزی انقلاب کوبا در سال 1959 با توجه به ماهیت ایدئولوژیک مارکسیستی آن ، نه تنها به دغدغه اصلی ایالات متحده تبدیل شد بلکه کلیه سیاستها و رویکردهای واشنگتن در راستای کنترل انقلاب کوبا و جلوگیری از سرایت آن در گسترده منطقه شکل گرفت.

ریچارد نیکسون، معاون رئیس جمهور آمریکا در ماه اکتبر 1960 در یک مناظره انتخاباتی اعلام کرد: « اگر ایالات متحده وجود رژیم نوپای کمونیسم در کوبا را آنگونه که جان کندی معتقد است ، دست کم گیرد می تواند به از دست دادن همه دوستان آن در آمریکای لاتین منجر شود.» البته انقلاب کوبا فی نفسه نمی توانست شکل دهنده دغدغه جهت‌گیری آمریکا در برنامه ریزی، نوع سیاست و طراحی مقابله جویانه باشد بلکه ماهیت ایدئولوژیک آن و ارتباط هاوانا و شخص فیدل با اتحاد جماهیر شوروی بود که مقامات آمریکایی را نگران ساخت چون شوروی از زمان پیروزی در نبرد استالینگراد به یک قدرت هژمون و رقیب ایالات متحده در اروپا و همچنین عرصه بین‌المللی تبدیل شده بود و بنابراین کوبا به منزله الگوی یک نظام ایدئولوژیک مطلوب توده های فقیر در آمریکای لاتین می توانست با برخورداری از حمایتهای شوروی، باعث تقویت جنبشهای چپ گرا در منطقه آمریکای لاتین و ظهور حکومتهای متحد شوروی در حیاط خلوت آن کشور گردد. شکل گیری این جنبشها در پرتو انقلاب کوبا در آمریکای مرکزی و جنوبی طی دهه های 1960 و 1970 و بسط آن به نیکاراگوئه در دهه 1980 ایالات متحده را به این سیاست سوق داد که به حمایت از کودتاها و آموزش نظامیان در منطقه برای مقابله با رشد چنین جنبشها و قرار گرفتن آن‌ها در مصدر قدرت بپردازد. جان اف کندی در مناظره انتخاباتی سال 1960 با اعلام اینکه «کاسترو تنها آغاز شروع مشکلات ما در گسترده آمریکای لاتین است » بار دیگر بر این دغدغه واشنگتن صحه نهاد. توسل به ابزار کودتا برای سرنگون کردن حکومت آلنده در شیلی در سال 1970 بخاطر احساس خطر از الگو قرار گرفتن آن‌ با اجرای طرح های اجتماعی، آموزش 54/270 نظامی در کشورهای همسوی منطقه و شکل دادن به کنترلها و حمایت نظامی، مالی و سیاسی از آن‌ها در مقابل حکومت نوپای ساندنیستها در نیکاراگوئه، از جمله رویکرد های تقابل آمیز آمریکا با نظام های ایدئولوژیک و وابسته به شوروی در آمریکای لاتین در سالهای پایانی دوره جنگ سرد و نظام دوقطبی متصلب محسوب می‌شود. طرح توسعه یا اتحاد برای پیشرفت مطروحه توسط جان اف کندی نیز از جمله ابتکارات آمریکا برای سد کردن نفوذ شوروی در این منطقه می باشد. طرحی که بعدها به ابزار آمریکا جهت اعمال فشار بر کشورهایی قرار گرفت که در آن‌ها حکومتهای با گرایش چپ به قدرت رسیدند. نیکاراگوئه با قطع کمکهای آمریکا ، اعمال نفوذ آمریکا در قطع کمکهای صندوق بین‌المللی پول و هماهنگونه که قبلا ذکر شد تشکیل کنتراها باشد یا ضد انقلابیون توسط سیا و پنتاگون با سیاست تنبیهی آمریکا مواجه شد.

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان دوره جنگ سرد و متعاقب آن ، محروم شدن هاوانا از کمکهای بلاعوض روسیه، اگرچه موقعیت شخص کاسترو نسبت به گذشته ضعیف ترشد و تحریم های ایالات متحده همچنان بر اقتصاد بسته کوبا فشارهای مضاعف وارد کرد ولی جنبشهای چپ گرا واقعیت غیر قابل انکاری در آمریکای لاتین بوده و در بسیاری از کشورهای لاتین مانند اروگوئه ،‌ونزوئلا ، اکوادور و بولیوی و میانه روتر آن‌ها در آرژانتین و برزیل در مصدر قدرت قرار گرفتند. در این میان هوگو چاوز، رهبر فقید انقلاب بولیواری ونزوئلا با بهره‌گیری از حمایتهای سیاسی برادران کاسترو و همچنین به یُمن درآمدهای بالای حاصل از افزایش قیمت نفت،‌به تقویت جنبشهای مزبور پرداخت و این گرایش بار دیگر نگرانی کاخ سفید را موجب و لذا آمریکائی ها سعی کردند از طریق کودتا و بعدها ازطریق فشار های اقتصادی، ونزوئلا را از این رویکرد بازدارند. بیماری و سرانجام تلخ در گذشت چاوز و سرباز کردن مشکلات اقتصادی از یک سو و بحران مشروعیتی که مخالفان چاوز با حمایت آمریکا برای جانشین چاوز از سوی دیگر بوجود آوردند، باعث به چالش کشیده شدن برادران کاسترو بخاطر سلطه نامرئی بر ساختار حکومت ونزوئلا و خاصه ساختارهای امنیتی و نظامی و بویژه استفاده ازنفت ونزوئلا با بهای ترجیهی گردید. امری که شاید بتوان گفت که در کنار تحولات دیگر تاثیر بخش ، باعث شد حزب کمونیست کوبا را با رویکرد واقع گرایی مانوس تر سازد.

لذا، نگاه جدید کوبا به روابط ایالات متحده را نمی توان بدون در نظر گرفتن مجموعه تحولات و رخدادهای جریان ساز در عرصه منطقه ای و بین‌المللی و در شرایط جدید فقدان رهبران متحدی چون چاوز از یک طرف و چشم انداز آتی قدرت در ایالات متحده آمریکا از جانب دیگر مورد بررسی قرار داد. نگرانی برادران کاسترو پس از درگذشت چاوز و صحنه آرایی مخالفان انقلاب بولیواری در ونزوئلا افزایش یافته و یکی از مهمترین دلایل روی آوردن کوبا به سیاست تنش زدایی در قبال ایالات متحده آمریکا را بسیاری از صاحب نظران سیاسی ناشی از بیم آن‌ها از فروپاشی در ونزوئلا و پیامدهای اجتناب‌ناپذیر آن بر شرایط داخلی کوبا ارزیابی کرده اند.

اظهارات اوباما، اقبال پاپ فرانسیسکو و مجموعه شواهد حاکی از تصمیم دو کشور برای گشودن صفحه جدیدی در مناسبات هاوانا- واشنگتن ارزیابی می‌شود درعین حال به لحاظ نیم قرن خصومت و انتظارات فزون طلبانه طرف آمریکایی،‌حصول به اهداف طرفین چندان هم ساده نخواهد بود. خاصه اینکه بسیاری از تحریم‌ها در کنگره تصویب شده و بنابراین لغو آن‌ها هم مستلزم تصمیم و تصویب کنگره خواهد بود. درعین حال گفته می‌شود شرکت های آمریکایی و اتاق بازرگانی آن کشور بخاطر نفعی که در برقراری روابط بین دو کشور می بینند‌،قادر به جلب نظر جمهوری خواهان برای موافقت با برداشتن تحریمهای علیه کوبا هستند. به هر حال با وجود اراده به بازگشایی مناسبات، چنین فرآیندی مشتمل برفرآیندی به شرح ذیل خواهد بود:

1- برقراری روابط دیپلماتیک؛

2- تسهیل سفر بیشتر آمریکایی‌ها به کوبا که در این زمینه هدف کوبایی تبارهایی است که در آمریکا مقیم بوده و طی 53 سال گذشته بصورت یک جامعه قوی نقش تاثیر بخشی زیادی در شکل دهی سیاستهای ایالات متحده علیه کوبا داشته اند؛

3- تسهیل انتقال دارایی شهروندان کوبایی مقیم آمریکا به کشور کوبا؛

4- صدور مجوز افزایش صادرات و واردات از آمریکا؛

5- صدور مجوز برای شهروندان کوبایی مقیم آمریکا جهت واردات کالاهای اضافی مورد نیاز کوبا؛

6- تسهیل نقل و انتقال پولی مجاز بین آمریکا و کوبا؛

7- افزایش دسترسی کوبا به ارتباطات و ظرفیت آن برای برخورداری از ارتباطات به شیوه ای آزاد؛

8- اقدام در مورد تحریم‌های کوبا توسط کشورهای ثالث؛

9- شروع فرآیند تجدید نظر در مورد موضوع حامی تروریسم تلقی شدن کوبا؛

10- گفت‌وگو در مورد اختلافات سرزمینی و از جمله گوانتانامو

شایان ذکر اینکه این تصمیم با واکنش کشورهای مختلف منطقه مواجه بوده که عمدتا آن را تصمیمی تاریخی تلقی کرده ولی حکومتهای چپ گرای منطقه سعی دارند آن را نتیجه شکست سیاست تحریم و موفقیت حکومت کوبا در ایستادگی در برابر امپریالیسم و پیروزی دیپلماسی کوبا معرفی کنند. گفته می‌شود در ونزوئلا که چند روز پیش از چنین خبری یک تظاهرات دولتی علیه امپریالیسم برگزار شده بود، با تاخیر 24 ساعته و زمینه سازی هدایت شده ، خبر تصمیمی هاوانا- واشنگتن برای از سرگیری روابط را منتشر کرده اند. رائول کاسترو هم اعلام نموده که تنش زدایی با آمریکا به معنای تغییر در نظام کمونیستی کوبا نخواهد بود.

بنابراین دلایل و اهداف طرفین از تصمیم به از سرگیری مناسبات را می توان به شرح ذیل دسته‌بندی کرد:

الف) دولت کوبا؛

1- ناگزیر بودن از تسری تغییرات ولو بطئی در داخل برای جلوگیری از سقوط نظام کمونیستی به عادی سازی روابط با ایالات متحده آمریکا در شرایطی که مهمترین متحد آن ونزوئلا خود با بحران اقتصادی و خطر سقوط مواجه بوده و چشم‌انداز روشنی برای روابط فیمابین بعد از انتخابات پارلمانی سال 2015 دیده نمی‌شود؛

2- تاثیر فشارهای فزاینده تحریم‌ها خصوصا در شرایطی که مردم کوبا برغم همه محدودیت‌ها دارای دید بهتری از جهان پیرامون بوده و تبعا انتظارات اجتماعی و اقتصادی بیشتری داشته و دولت کوبا ناگزیر از داشتن نگاه واقع بینانه به اوضاع داخلی کشور و مطالبات مردم است. سفر به آمریکا و مراوده با آن کشور یکی از موارد علاقه کوبایی ها بوده و این منظر، گشایش روابط می تواند باعث تحقق این آرزو و تبعا کاستن از بخشی از فشارهای اجتماعی داخلی هم باشد؛

3- استفاده از فرصت باقی مانده از دولت اوباما که نسبت به سایر دولتهای آمریکا، واقع گراتر به نظر رسیده و خود می تواند فرصتی برای کوبا و خاصه شخص فیدل کاسترو در واپسین دوره حیات جهت تهدید‌زدایی از جانب آمریکا باشد؛

4- مستحکم بودن ساختارهای حکومتهای چپ منطقه، تکوین نهادهای منطقه ای مختلف در آمریکای لاتین و ناکارآیی و غیرقابل استمرار تهدیدات و توطئه های 530 سال گذشته آمریکا چون کودتا و مدیریت شورشهای داخلی؛

5- شرایط بین‌المللی ،‌چالش های جدید آمریکا در عرصه بین‌المللی و بویژه در رابطه با رویکردهای روسیه به مسائل خاورمیانه و اوکراین و همچنین برخورداری کوبا از حمایت اکثریت قاطع اعضای جامعه بین‌المللی در مخالفت با تحریم های اعمال شده ایالات متحده آمریکا که باعث شده که کوبا این مقطع را برای از سرگیری روابط با آمریکا مناسب تشخیص دهد.

ب) ایالات متحده آمریکا:

1- استفاده از فرصت برای برقراری روابط و تاثیربخشی بر روند تحولات داخلی و حصول به هدف تسریع در استحاله نظام کمونیستی کوبا با توجه به شرایط داخلی این کشور که در این صورت ، نیازی به استمرار تحریم ها نبوده و در فردای تغییرات اساسی در کوبا نیز تاریخ زدایی از ذهنیت کوبائیها در خصومت 53 ساله راحت تر و در پرتو توسل به همین ابتکار از سرگیری روابط با کوبا با سهولت بیشتری انجام خواهد شد؛

2- هدف اوباما و اکثریت دموکرات‌ها برای ترمیم چهره ایالات متحده در افکار عمومی کشورهای با حکومت چپ‌گرا از یک سو و بازیابی جایگاه متناسب با هژمون جهانی ایالات متحده در آمریکای لاتین همانگونه که چند ماه پیش معاون نیم کره غربی رئیس جمهور آمریکا از آن به بازگشت مجدد آمریکا به حیاط خلوت یاد کرده و اوباما نیز یک سفر دوره‌ای منطقه ای را در این رابطه انجام داد؛

3-حضور موثر در بازار گسترده اقتصادی منطقه که توجه و تمرکز بیش از حد به مسائل خاورمیانه و آسیا باعث جایگزین شدت چنین و تقویت حضور و برخی دیگر از رقبای تجاری شده است؛

4- باراک اوباما که از نگاه مخالفان و رقبای داخلی ، عملکرد موفقی در سیاست خارجی نداشته است با ارزیابی مثبتی که از اقبال شرکت های بزرگ آمریکایی در برداشتن گام های جدید در قبال کوبا در مهمترین بخش حوزه امنیت ملی آمریکا و مالا نظر همسوی جمهوری خواهان دارد اقدام به آغاز این روند کرده است. تنش زدایی با کوبا از این منظر می‌تواند نقطه قوتی برای دموکراتها در ترمیم چهره آمریکا و بازگشت به نقش مورد انتظارش در این منطقه هم تلقی شود.

این رویکرد مفروضاتی را نیز در مورد نگاه و تصمیم اوباما در مدت باقی مانده دوره دوم ریاست جمهوری اش به سایر کشورهای تحت تحریم خصوصا ایران و کره شمالی در پی داشته که کوبا را مرحله اول این رویکرد با هدف تعمیم به سایر کشورهای هدف ارزیابی می‌کنند. تاکید صریح اوباما بر ناکارآیی سیاست اعمال تحریم هم نقطه برجسته اظهارات اوباما بوده و به همین دلیل استدلال می‌شود که اوباما از این طریق ضمن اقناع افکار عمومی ایالات متحده نسبت به چنین چرخش تاریخی در قبال نظام کمونیستی کوبا،‌برای گامهای بعدی در دستور کار خود زمینه سازی کرده است.