نکاتی خواندنی از ساخت «علی کوچولو»

این مجموعه، در قالب قسمت‌هایی کوتاه، اوایل دهه 60 به صورت هفتگی از تلویزیون پخش می‌شد و نامش «ماجراهای علی کوچولو» بود. بینندگان، این‌بار دیگر نه با جمعی از بچه‌ها در دو سریال نمایشی و تلویزیونی محله بروبیا و محله بهداشت روبه‌رو بودند، نه با کارتون‌هایی از جنس پینوکیو و سندباد و نه حتی سریال‌هایی داستانی از قبیل زورو یا ترکیبی از فیلم زنده و انیمیشن در مایه‌های هکلبری‌فین. ماجراهای علی کوچولو ترکیبی از عکس، نقاشی، موسیقی، دیالوگ و نریشن (روایت) بود.

شخصیت اصلی این مجموعه پسرکی خردسال بود به نام علی که پدرش به جبهه رفته بود و با مادرش در یک خانه کوچک با حیاطی جمع و جور زندگی می‌کرد. علی و دو دوست کوچکش هر بار ماجرایی می‌آفریدند و داستان با حضور مادر و کمک‌های همیشگی او به پایان می‌رسید. ماجراهای علی کوچولو به شیوه فتو‌انیمیشن ساخته شده بود؛ یعنی (به ترتیبی که تهیه‌کننده اثر در ادامه این نوشته خواهد گفت) ابتدا از شخصیت‌های اصلی داستان عکس انداختند و سپس تمامی عکس‌ها روی تصاویر پس‌زمینه که نقاشی شده بود قرار گرفت. دو بازیگر اصلی سریال، فرزانه کابلی و هنرمند خردسالی به نام امید آهنگر بودند که به ترتیب نقش مادر علی و خود علی را ایفا می‌کردند؛ البته همراه دو کودک دیگر و چند بازیگر فرعی که حضورهایی کوتاه داشتند (مثل پدر علی کوچولو)‌ .

این مجموعه به کارگردانی امیرحسین قهرایی، نویسندگی مجید راستی و تهیه‌کنندگی حسن تهرانی تهیه شده بود که بهمن جلالی و ابراهیم حقیقی هم به ترتیب به‌عنوان عکاس و گرافیست با این اثر همکاری می‌کردند. راوی داستان هم زنده‌یاد فهیمه راستکار بود. درخصوص سهم این دوبلور و بازیگر قدیمی و توانا در ماجراهای علی کوچولو باید یادآوری کنیم که میزان نقش وی فقط در حد یک گویندگی (روایت) صِرف نبود، بلکه آن زنده‌یاد به تنهایی بار گویندگی به جای همه نقش‌ها را به عهده داشت. البته تا آنجا که نگارنده در ذهنش مانده است خانم راستکار را قبل و بعد از ماجراهای علی کوچولو در سینما و تلویزیون، کمتر به‌عنوان دوبلور نقش بازیگران کم‌سن و سال به یاد می‌آورد، ولی در این مجموعه، ایشان نه فقط به جای فرزانه کابلی، که در جایگاه دوبلور امید آهنگر و بقیه نقش‌ها (مانند دو کودک دیگر) نیز صحبت می‌کرد. از حق هم نباید گذشت که با توانایی خیره‌کننده‌ و انعطافی که صدای خانم راستکار داشت بخوبی از پس همه نقش‌ها برآمده بود.

فرزانه کابلی با آن‌که بازیگری با چند دهه سابقه و تقریبا مشهور در سینما، تلویزیون و تئاتر است ولی هنوز هم بسیاری او را با عنوان مادر علی کوچولو می‌شناسند و به یاد می‌آورند.

مدتی قبل همکار قدیمی و خوبمان مهدی یاورمنش که به مناسبت اجرای نمایش «تانگوی تخم‌مرغ داغ» در تالار وحدت با بازی خانم کابلی با او مصاحبه کرده بود، لابه‌لای حرف‌هایشان درباره این نمایش، بحث را به یاد کردی از نقش نوستالژیک و در یادمانده این بازیگر کشاند و پرسید: «شما سال‌هاست در تئا‌تر ایران به‌عنوان بازیگر و طراح حرکات موزون فعالیت داشته و از سوی تماشاگران شناخته شده‌اید. اما در بین مردم و توده‌ها هنوز با نقش تلویزیونی مادر علی کوچولو که در دهه 60 بازی کردید، شناخته می‌شوید. من در سالن اجرای نمایش تانگوی تخم‌مرغ داغ هم می‌دیدم برخی تماشاگران با این عنوان از شما یاد می‌کنند. راستی از این‌که با یک نقش 30 سال پیش شما را خطاب می‌کنند، خوشحال می‌شوید یا ناراحت؟» و او پاسخ داد: «چرا ناراحت بشوم، اتفاقا خوشحال هم می‌شوم. دو سال پیش در ایتالیا بودم که یک خانم ایرانی همراه فرزندش مرا دید و جلو آمد و آن‌قدر ذوق ‌زده شده بود که من هم تعجب کردم. یا نوروز امسال در استرالیا هم این اتفاق از طرف یک پسر و دختر جوان برایم رخ داد. در ایران هم همین جوری است و هنوز برای مردم، مادر علی کوچولو هستم. چون این مجموعه چند بار پخش شده است، بزرگ و کوچک ما را می‌شناسند...»

شخصیت اصلی این مجموعه پسرکی خردسال بود به نام علی که پدرش به جبهه رفته بود و با مادرش در یک خانه کوچک با حیاطی جمع و جور زندگی می‌کرد. علی و دو دوست کوچکش هر بار ماجرایی می‌آفریدند و داستان با حضور مادر و کمک‌های همیشگی او به پایان می‌رسید.

امید آهنگر که بعدها در رشته ادبیات دراماتیک از هنرستان صداو سیما فارغ‌التحصیل شد و به فعالیتش در سینما و تلویزیون ادامه داد از پنج سالگی توسط پدرش که در همین عرصه فعال بود، وارد دنیای بازیگری شد. او درست یک سال بعد از نخستین بازی‌هایش توسط یکی از دوستان پدر برای حضور در برنامه ماجراهای علی کوچولو دعوت به کار شد. آهنگر سال‌ها پس از نمایش موفق سریال گفته است: «علی کوچولو چند ویژگی مختلف داشت که باعث شد کار موفقی باشد. اول این‌که یکی از اولین فتوانیمیشن‌های ایرانی بود که بعد از انقلاب ساخته شد. به نظرم ویژگی دوم این کار، متن‌های خوب آن و البته نوع ساختش بود. موسیقی زیبایی که زنده‌یاد بابک بیات برای علی کوچولو ساخت هم در محبوبیت و بیشتر دیده و شنیده شدن آن بی‌تاثیر نبود و اتفاقا می‌توانم بگویم سهم زیادی در این موفقیت داشت. از طرف دیگر در آن زمان وسایل ارتباط جمعی و سرگرمی‌ها به گستردگی امروز نبود و در دهه 60 فقط دو کانال تلویزیون وجود داشت، اما با این حال بسیار خوشحالم که در موفقیت این برنامه پربیننده سهم داشتم و هنوز هم بعد از سال‌ها در خاطر مردم مانده‌ام.»

ترانه زیبای عنوان‌بندی ابتدایی سریال، که توسط گروه ‌همخوانی (کر) و با صداهایی کودکانه اجرا شد، یکی از زنده‌ترین بخش‌های این مجموعه قدیمی است که هنوز هم در دل‌های دوستدارانش نفس می‌کشد. البته بعدها شکل‌های دیگرگونه‌ای از این ترانه مشهور با تغییرهایی در متن و محتوای شعر اجرا و عرضه شد. هرچند همان زمان هم که اصل ترانه ورد زبان بچه‌ها شد شکل‌های طنزگونه‌ای از شعر آن را می‌شد در بازخوانی‌های بچه‌ها در مدرسه سر کلاس‌ها، زنگ تفریح و زنگ ورزش در حیاط مدرسه یا مهمانی و هنگام بازی در کوچه و خیابان از زبان کوچک‌ترها شنید. متن اصلی ترانه چنین بود:

لی‌لی لی‌لی‌لی لی‌لی حوضک

علی کوچولو این مرد کوچک

علی کوچولو تو قصه‌ها نیست

مثل من و تو اون دور دورا نیست

نه قهرمانه نه خیلی ترسو

نه خیلی پرحرف نه خیلی کم‌رو

و با اندکی تغییر ریتم سطر آخر ترانه و آرام اجرا شدن آن، هر بار قصه تازه‌ای شروع می‌شد. نگارنده زمانی که برای نگارش این مطلب، چرخی در فضای مجازی زد، با نظر برخی بینندگان قدیمی تلویزیون نیز روبه‌رو شد که یکی از آنها نظرم را جلب کرد: «واقعا یادش بخیر. حالا که فکر می‌کنم می‌بینم با این‌که آن زمان این امکانات امروزی وجود نداشت، ولی برنامه‌ها برای بچه‌ها خاطرات ماندگارتری می‌ساختند؛ به نسبت حالا که بیشتر برنامه‌های کودک فقط حول موجودات خیالی و فضایی می‌چرخند...» فرد دیگری هم گفته بود: «من عاشق این برنامه بودم و سال‌ها بعد که تشکیل خانواده دادم، مدام آهنگش را برای علی کوچولوی خودم می‌خواندم. مدتی هم هست که اصل این آهنگ را برایش تهیه کرده‌ام و او خیلی ازشنیدنش ذوق می‌کند...» آخری هم گفته بود که زنگ گوشی موبایلش همین آهنگ است. به این ترتیب سریال ماجراهای علی کوچولو حدود سه دهه است که مرزهای زمان را درنوردیده و خودش یا متعلقاتش با نسل‌های گوناگونی ارتباط برقرار می‌کند.

اما بد نیست درباره ماجرای تولید و چگونگی تصمیم ساخت سریال توسط سازندگانش هم نکاتی را بدانید؛ مثلا این موضوع که ماجراهای علی کوچولو، مجموعه‌ای که به آن صورت در سال‌های قدیم با اقبال عمومی روبه‌رو شده و هنوز هم به‌عنوان یک خاطره عزیز در یادها مانده است، آن زمان به شکلی کاملا اتفاقی وارد چرخه تولید شده است. در سینما و تلویزیون معمولا کسی به توفیق بسیاری از این آثار که گاه از سر ناچاری بر اثر یک اتفاق ساخته می‌شود، دل نمی‌بندد و چندان امیدوار نیست. حسن تهرانی، تهیه‌کننده سریال در کتاب «هنر در گرماگرم انقلاب» به مجید جعفری لاهیجانی (نویسنده) گفته است: «(ساختِ) سریال ماجراهای علی کوچولو، داستان جالبی دارد. ما آن را بیرون از تلویزیون ساختیم آن زمان به دلایلی من از نظر شغلی در تلویزیون بلاتکلیف بودم... آقایی به نام مجید راستی داستان‌های علی کوچولو را نوشته بود (این داستان‌ها اکنون در قالب کتابی دوجلدی، همنام با مجموعه در بازار نشر موجود است). تلویزیون می‌خواست از روی این متن‌ها فیلم (یا مجموعه) ساخته شود. ما ساخت مجموعه را خارج از تلویزیون پی گرفتیم، اما بودجه‌ای که به کار اختصاص یافته بود خیلی پایین بود و کفاف تولید را نمی‌داد. سرانجام برای صرفه‌جویی در نگاتیو و هزینه‌های معمول تولید به جای این‌که فیلم (زنده) بگیریم، با دوربین عکاسی در هر ثانیه شش فریم از هنرپیشه‌ها و موقعیت‌های آنها در داستان عکس گرفتیم. عکس‌ها را در فضایی گرفته بودیم که پس‌زمینه سفیدرنگ باشد. در مرحله بعدی عکس‌ها را سیاه و سفید چاپ کردیم، آنها را از پس‌زمینه جدا کردیم و پشت طلق انیمیشن چسباندیم. در این مرحله فضاسازی رنگی پس‌زمینه‌ها انجام شد و مطابق با قصه، اتاق، حیاط، کوچه و بقیه جاها نقاشی شد. اینها را در هم دیزالو کردیم تا توهم حرکت ایجاد شود و ضمنا به مدل تازه‌ای هم دست بیابیم. نتیجه کار خیلی قشنگ شد؛ درواقعیت به ابداعی از سر ناچاری رسیدیم!»

تهرانی افزوده است: «ما در زمان تهیه این مجموعه با مشکلات عجیبی روبه‌رو شدیم. مثلا طلق انیمیشن کمیاب بود و به ‌ناگزیر در این طرف و آن طرف، از جاهایی که طلق دست دوم داشتند کمک گرفتیم. روی طلق‌های دست دوم را با موادی مثل تینر پاک می‌کردیم و به این طریق، سطح آن را برای کار آماده می‌کردیم. پس از انجام تصویرسازی و مراحل فیلمبرداری دوباره باید طلق‌ها را برای کارهای بعدی می‌شستیم.

فداکاری و تلاش شبانه‌روزی همکارانم در گروه بویژه خانم شهلا اعتدالی بالاخره کار را به سرانجام رساند. این کار اگرچه با بودجه بسیار کم و مشکلات زیادی انجام شد، ولی نتیجه درخشانی در بر داشت. تا آنجا که می‌دانم تلویزیون حتی توانست مجموعه را به تعدادی از شبکه‌های خارجی بفروشد. ماجراهای علی کوچولو به علت جذابیتی که پیدا کرده بود به دفعات از برنامه کودک و نوجوان تلویزیون پخش شد اما در اکثر موارد اسمی از ما نبود...»