آیت الله سید محمد سعید حکیم، از مراجع چهارگانه نجف درگذشت

شفقنا: آیت الله سید محمد سعید حکیم از مراجع عظام تقلید تشیع امروز جمعه به ملکوت اعلا پیوست.آیت‌الله سید محمدسعید حکیم، از مراجع چهارگانه نجف بود.

 دلیل درگذشت، سکته قلبی اعلام شده است. ایشان در زمان وفات ۸۷ سال سن داشت.

 
زندگی نامه:

نگرشى کوتاه

بر زندگى آیت الله العظمی

سید محمد سعید حکیم (دام ظله)

بسم الله الرحمن الرحیم

یکى از مهمترین ره آورد مکتب انسان ساز اسلام ، ساختن وپرورش دادن انسان است . انسانى که بار امانت ورسالت الهى را در عمق جان وروح که بار امانت ورسالت الهى را در عمق جان وروح وروان خویش بارور ساخته وجان خود را در راه بسط گسترش آن نثار وایثار مى کند وزیباترین و زیبنده ترین جلوه گاه این هنر واثر پس از بعثت نبى مکرّم (صلى الله علیه وآله وسلم) پرورش یا فتگان مکتب رسالت ونبوت ، امامان معصوم (علیهم السلام) بوده اند . که در صحنه اجتماعى ومردمى در طول تاریخ حضور عینى ونقشى جاودانه داشته و دارند که نه تنها در صحنه جهاد واجتهاد بلکه در صحنه هاى اخلاق ومنش وروش وگفتار وکردار خویش آیات الهى را تجسم عینى بخشیدند وبراى جامعهِ بشریت ـ در گذر زمان ـ تفسیر کردند وجویبارهایى از کوهسار اندیشه وخرد وسر چشمه هاى گوارایى از معرفت و معنویت وحقیقت از زلال روح وروانشان براى همیشه تاریخ وهمه بشریت جارى ساختند و از محضر روح پرور وخرد نواز آنان معارف الهى وعلوم اسلامى واندیشه هاى انسانى چون نسیم سحرى واشراق نور خورشید وباران دانش بهارى بر کویر عطشناک انسان وانسانیت جارى گشت وانسانهاى خفته رابیدار و روحهاى سرگشته وسرگردان را پناهگاه وجسم وجان آدمیان را باشور ایمان وعشق وشوریدگى وبه آب تقوى وپتک ریاضت صیقل بخشیدند. بگونه اى که کوثر گوارائى از کوهسار آدمیان جوشید وگلبوته هاى مهر وعطوفت وادمیّت روئید وانگاه که انسان مظهرى از اسماء الهى گردید خداوند بر این شاهکار خلقت خویش با آن شور عارفانه وایمان خالصانه وبه جلوه جلال درون وکمال برونِ گل سر سبد افرینش ، افرین فرمود: ((فَتَبَارَکَ اللَّهُ احْسَنُ الْخَالِقِینَ)) (۱) .

پس از غیبت کبرى وگمگشتگى انسان سر گردانى از آنان، امامان معصوم (علیه السلام) بار امانت رسالت وهدایت انسان را بردوش عالمان و اندیشمندان ووارثان علم ومعرفت وایمان وپرچمداران جهاد واجتهاد زمان نهادند زیرا که فقیهان وارثان رسالت انبیاء از آدم تا خاتم (علیهم السلام) هستند (۲). واز پیامبران الهى سنگین امانت را بردوش کشیدند و از گفتار وکردار امامان معصوم (علیه السلام) مشعل فروزان فقاهت ومعرفت وهدایت بشریت را در دست گرفتند. زیرا امین حضرت حق در حلال وحرام ـ وامر ونهى ـ او هستند (۳) واین سر اغاز راهى بود که عالمان وارسته، که از خُلق بد وراسته اند وبخدا پیوسته اند پرچمداران این جهد وجهاد واجتهاد گشتند.

نقش فقه وفقیهان در گذرزمان:

فقه، یعنى هنر خوب فهمیدن دین وآئین (۴). امّا از دیدگاه مسلمانان صدر اسلام ، آگاهى از راه آخرت وشناخت طاعت وپرهیز از معصیت ومعرفت دقیق وعمیق آفات جانها وروانها وتباهیهاى کردارها وبهتر فهمیدن حقارت وپستیهاى دنیا وشور وشوق فزون رغبت ورزیدن بر نعمتهاى آن سراى جاودانه ، خوف وخشیت از محضر باریتعالى است (۵). اگر درخت فقه در جانى پاک وپارسائى وراسته زاهدى بى باک بار دانش گرفت میوه ومعرفت ویقین بار مى دهد وچرخ نیلوفرى را به زیر گامهاى خویش در مى آورد وفقاهت چون با قداست وشجاعت در آمیزد واز کوثر تقوا مایه گیرد وبا بصیرت آمیخته شود سر چشمه هاى زلالى از دین وایمان در کویر روح وروان عطشناک انسان جارى مى سازد . اگر عبادت با بصیرت ، قداست با فقاهت وپارسائى وزهد با ژرف اندیشى واجتهاد با جهاد با حضور عینى در صحنه هاى اجتماعى همراه گردد، جاودانه مردى بارمغان مى آورد وستاره اى مى درخشد که ماه مجلس پارسایان وعارفان وزاهدان ووارستگان ومجاهدان واز جان گذشتگان خواهد شد. وجامعه ومردم را از حضیض ذلت به اوج عزت خواهد رساند ، عالمان عارف که سیر در افاق وانفس داتشه اند صورت وسیرت آنان گواه صادقى از شمایل پارسایان گشته است.

حوزه علمیه نجف اشرف پایگاه استوار و دژ مستحکم تشّیع ـ که قدمتى هزار ساله دارد ـ مهد اندیشه وقلم وزادگاه عالمان راستین ، چنین انسانهاى فرهیخته وفرزانه اى را پرورانده است . حوزه اى که کعبه علم وتقوا ومرغزار همیشه سر سبز فقه وفقهات گشته است این همه رهین وجود ذیجود مظهر عشق واخلاص وبارگاه قدسیان وحریم فرشتگان حرم مطهر امیر مؤمنان (علیه السلام) است . همو که از کوهسار بلند وبالاى او چشمه هاى دانش وعرفان وجویبار هاى فضیلت وایمان وسیلاب عشق ومعرفت ریزان است ومرغ اندیشه ها.

از بریدن ورسیدن به قله والایش گریزان است، فقیهان جرعه نوشان این کوثر همیشه زلال وجارى ایمان او کشته اند، این دیار پربار وسر شار از فضیلت ، استوانه هائى از فقه وفقهات وفرزانه هایى از جهاد واجتهاد وشهادت ونمونه هائى کم نظیر از زهد وریاضت به جهان تشیع عرضه کرده است.

حضرت آیت الله العظمى سید محمد سعید طباطبائى حکیم (مد ظله) که از نسل امام حسن مجتبى (علیه السلام) و از سلسله وسلاله قبیله فقیهان واز تبار این عالمان وپرورش یافته مکتب این فرهیختگان خدا ترس وخداجوى است . که نگاهى گذرا به زندگى ایشان داریم.

ولادت ونسب وسلاله ایشان:

در فضاى مقدّس وپاک نجف اشرف و در کنار مرقد مطهّر مولاى متّقیان على (علیه السلام) ورز هشتم ماه ذى القعده سال ۱۳۵۴ هـ ق برابر با ۱۳۱۴ هـ ش در خانواده اى صمیمى وسر شار از محبت واکنده از عطر مِهر ولایت از پدرى بزرگوار وبا کرامت ومادرى پاکدامن وبا نجابت فرزندى بدنیا امد که شرافت اصالت او از دو کوثر جارى سیادت برخوردار بود پدرش حضرت آیت الله سید محمد على طباطبائى حکیم (قدس سره) وما درش صبیّه بزرگ مرجع جهان تشیّع مرحوم حضرت آیت الله العظمى حاج سید محسن حکیم (قدس سره) مى باشد . اولین نواده این مرجع بزرگ جهان تشیع وگرانمایه در این خاندان چشم به جهان هستى گشود و در دامن این خاندان پرآوازه وخوشنام وبا فضیلت و در میان این وارثان پاکى واصالت ونجابت ما لا مال از عشق به امامت رشد کرد و از محضر پدرى گرامى وارجمند ومادرى با تقوا وپاکدامن ـ که وارث اخلاق ومکارم نیاکان خویش بودند ـ بهره ها برد و از همان آغاز خرد سالى در پیشانیش آثار هوش وذکاوت نقش بسته بود و ادب در گفتار ومتانتى در کردارش اشکار گردید (۶).

فرازى از زندگى بزرگوار:

حضرت آیت الله العظمى آقاى سید محمد على حکیم مد ظله الوارف.

حضرت آیت الله آقاى سید محمد على حکیم (دام ظله) در سال ۱۳۲۹ هـ .ق. در نجف اشرف متولد شد. او دانشمندى با جلالت ومجتهدى بزرگ ، واز استادهاى بحث خارج فقه واصول، و از امامان جماعات در نجف أشرف است.

معظم له بسیار متواضع وبافتوّت وبر نفس خود مسلط ، در کارهایش جدّى ، مورد اعتماد طبقات مختلف مردم، عالم پرهیزکار، باصلاحیّت ، اسوه تقوا است بطورى که در صفات پسندیده ورعایت ادب زبان زد خاص وعام است و در همه شئون زندگى اش هیچگونه ظاهر سازى و مجامله وریاء ندارد.

اساتیدش :

او از حوزه درس امام حکیم اعلى الله مقامه وآیت الله میرزا سید حسن بجنوردى (قدس سره) وآیت الله شیخ عبد الحسین حلّى (قدس سره) بهره فراوان برد و در دروس وبحثهاى اصول فقه آیت الله محقق شیخ محمد حسین اصفهانى نوّر الله مرقده حاضر مى شد.

پشتیبانى اش از حوزه علمیه نجف اشرف:

باتربیت شاگردان برجسته اى که در حوزه درسش حاضر مى شدند علاوه بر این که در پیشرفت جنبه علمى آنان سعى وگوشش فراوانى داشت، با اهتمام ورزى به تربیت دینى واخلاقى شان، کمک شایانى به حوزه علمیه مبارکه کرد.

در نظر نافذ و دقت صحیحش به اختراعات ورویدادها ودگرگونى ها وجریان هاى اجتماعى فوق العادگى داشت وبه تثبیت خط اهل بیت عصمت وطهارت (ع) اهتمام مى ورزید و در نشر فرهنگ آنان نقش به سزائى داشت.

معظم له یکى از ارکان مرجعیت مرحوم آیت الله العظمى سید محسن حکیم? ، و یک بار در سال ۱۳۵ هـ..ق. به نمایندگى از ایشان، همراه با مرحوم حجت الإسلام شیخ محمد رشتی (قدس سره) ، براى حل اختلاف میان دو گروه از مردم پاکستان به آن کشور اعزام شدند.

مهارت ایشان در علوم روز:

ایشان در میان علماى نجف به مهارت داشتن در علوم هیئت وهندسه وریاضیات مشهور است مرجع عظیم الشأن مرحوم آیت الله العظمى آقاى حکیم (قدس سره) به أو امر فرموده بودند که مباحث فقهى ارث را بر اساس قواعد نوین ریاضیات بازنویسى کنند. همچنین، ایشان جهت دقیق قبله را در حرم مطهر حضرت امیر المؤمنین (علیه السلام) . معین کرد.

فرزندانش:

۱ ـ آقاى سید محمد سعید (که بشرح حالش خواهیم پرداخت) .

۲ ـ آقاى سید محمد تقى .

۳ ـ مرحوم آقاى سید عبد الرزاق.

۴ ـ مرحوم آقاى سید محمد حسن.

۵ ـ آقاى سید محمد صالح.

تألیفات:

۱ ـ رساله اى در خصوص قبله .

۲ ـ رساله اى در خصوص درهم ودینار اسلامى.

۳ ـ تطبیق مسائل ارث، باریاضیات نوین.

۴ ـ بحثى در باره ساعت زوال (وقت ظهر).

۵ ـ تقریرات درس اصول استادش مرحوم آقاى شیخ محمد حسین اصفهانى (قدس سره) . ۶ ـ تقریرات درس فقه امام حکیم اعلى الله مقامه.

۷ ـ تعلیقه بر کفایه الأصول.

۸ ـ حاشیه فرائد الاصول (رسائل).

اساتید بزرگوار ایشان:

حضرت آیت الله العظمى حاج سید محمد سعید الحکیم (مدّ ظلّه) چون به سن ۱۰سالگى رسید پدر فرزانه ایشان چون به فراست وکیاست وشور شعور بالاى فرزند خویش نظر کرد . علیرغم اشتغالات علمى وتدریس سطوح عالیه وحوزه اى و پاسخگوئى به مراجعا ت مردم وبرآوردن نیازهاى آنان ، خود، عهده دار تربیت فرزند خویش گشت به درس وتدریس وتعلیم تربیت او پرداخت تا آخرین مراحل سطوح عالیه حوزه اى همراه وهمدم او بود. ایشان با نبوغ سرشار وذهن فعّال وشور وشوق فراوان با فرزانگى وچالاکى در مدتّى کوتاه بسرعت این مراحل را پشت سر گذشت و هنوز جوانى بیش نبود که به حوزه درس خارج راه یافت و در حلقه خواص ومحفل ویژه اندیشمندان وگفتگوهاى عالمان سخن هاى ناقدان وبحث ونظر فرهیختگان وراسته اى چون مرحوم حضرت آیت الله العظمى سید محسن حکیم? ومرحوم حضرت آیت الله العظمى حاج شیخ حسین حلّی (قدس سره) ومرحوم حضرت آیت الله العظمى خوئی (قدس سره) جاى گرفت. انس طولانى ودیرین وخاطرات شیرین ایشان با آن آموزگاران وفکر واندیشه ومحفل علم وعالمان فراتر از شاگرد واستاد بود بلکه رابطه مرید ومراد بود وهمیشه همراه وهمدم آنها بود و از حضور در محضر روح پرورخرد نواز آن اربابان معرفت هرگز ملول دل ازرده نگشت وهرگز تردید به دل راه نداد وسر از پانشناخت وجرعه از کوثر وجودشان چون تشنه کامى در تب وتابِ سیراب نمودن جان وروان خویش بود بخت واقبال با او یار شد وبه دولت همنشینى همراهى همدمى با آنها بهره هاى فراوان برد و از دامن گستران خوان فقه وفقهات جان تشنه کامش را سیراب ساخت.

مرحوم حضرت آیت الله العظمى حکیم (قدس سره) که شاهد فراست واستعداد بالا وفکر واندیشه والاى ایشان گردید امیدها به او بست وگهگاه از آینده روشن وتابناک ایشان سخن ها گفت وبدان درجه از اعتماد اخلاقى ومعنوى واعتقاد علمى ایشان رسید که دست نوشته هاى مجموعه علمى وموسوعـه فقهى عمیق ودقیـق ((مستمسک العروه الوثقى)) را به ایشان سپرد تا پس از بررسى و نقد و نظر در باره مباحث آنها به تنقیح وتصحیح آنها پرداخته وآنرا به چاپ برسانند . ایشان نیز ضمن بررسى ان مباحث فقهى ونکته سنجى و دقت دقیق خود گهگاهى با استاد ومرید خود نیز به بحث عالمانه ناقدانه مباحث مستمسک مى پرداخت . و از سوئى دیگر پیوند ورابطه ایشان با استاد ومراد خویش حضرت آیت الله العظمى حلّى (قدس سره) که نمونه اى کم نظیر در زهد وتقوا وفرزانه اى توانمند ومتبحّرى اندیشمند در مسائل وپیچیدگیهاى علمى بود بسایر طولانى بود وتا آخرین لحظه هاى عمر این استاد بزرگوار ادامه داشت بگونه اى که در میان شاگردان دانش پژوهان خویش بیشتر از ایشان با افتخار وتکریم واجلال سخن مى گفت و از برجستگى هاى اخلاقى ومعنوى وعلمى ایشان همیشه یاد مى کرد.

حوزه تدریس ایشان:

معظم له از همان آغاز جوانى یعنى در سال ۱۳۸۸ هـ . ق. برابر ۱۳۴۶ هـ ش به تدریس بحث هاى عالى وخارج حوزه اى فقه واصول وهمچنین به تدریس تفسیر واخلاق پرداختند و در محفل تدریس ایشان جمعى از چهره هاى برجتسه علمى و فکرى برگرد وجود او حلقه زدند که در حال حاضر شاگردان ایشان گرمى بخش محافل علمى وفکرى شده اند ودر حوزه علمیه نجف اشرف وقم روشنى بخش جمعى گتشه اند از جمله آنها آیات وحجج اسلام:

۱ ـ آقاى حاج شیخ حسین فرج عمران قطیفى ـ از حجاز ـ از برجسته ترین جهره هاى علمى واستاد خارج آن دیار مى باشند.

۲ ـ برادر گرانمایه اش مرحوم سید عبد الرزاق حکیم (قدس سره) که از فاضل ترین شاگردان ایشان بشمار مى آید و از اساتید بزرگوار حوزه علمیه نجف اشرف بودند که به تدریس بحث خارج فقه پرداخت وکتابهاى استدلالى ایشان ـ از مباحث فقهى واصولى ـ حکایت از مهارت وتسلط وسیع بردیدگاه فقیهان ومبانى اندیشه آنان دارد. کتابهائى چون زکاه فطره وبخشى از بحث نکاح وهمچنین کتاب علمى در باره علم فلک ونجوم و رابطه وپیوند آنها با احکام شرعى به دانش پژوهان حوزه علمیه عرضه کرده است امّا دریغ ، پس از آنکه از زندان ـ در عراق ـ بیرون آمد . بگونه اى مبهم در سال ۱۴۱۳ هـ ق به دیار باقى شتافت.

۳ ـ آقاى حاج شیخ باقر ایروانى یکى از مدرسین واساتید گرانمایه بحث خارج در حوزه علمیه قم مى باشند.

۴ ـ آقاى سید محمد جعفر حکیم یکى از مدرسین واساتید برجسته بحث خارج در حوزه علمیه نجف اشرف مى باشد.

۵ ـ آقاى حاج شیخ على کورانى که یکى از فضلاى حوزه علمیه قم هستند واثارى چون ((معجم احادیث امام مهدى عجل الله تعال فرجه الشریف)) وکتاب ((عصر الظهور)) را به حوزویان عرضه کرده اند.

۶ ـ آقاى سید عبد المنعم حکیم یکى از مدرسین بحث خارج در حوزه علمیه قم وسوریه ونجف مى باشند.

۷ ـ آقاى حاج شیخ هادى آل راضى که یکى از مدرسین بحث خارج در حوزه علمیه قم ونجف هستند.

۸ ـ آقاى سید عبد الامیر السلمان ، از فضلاء وشخصیت هاى برجسته حجاز.

۹ ـ آقاى سید صادق حکیم فرزند برومند مرحوم آیت الله سید یوسف حکیم (قدس سره) ویکى از مدرسین بحث خارج در حوزه علمیه قم مى باشند.

۱۰ ـ آقاى حاج شیخ عبد الحسین آل صادق عاملى یکى از علماى بنام استان نبطیّه ـ در جنوب لبنان ـ است.

۱۱ ـ شهید بزرگوار آقاى سید عبد الوهاب فرزند دیگر مرحوم آیت الله سید یوسف حکیم (قدس سره).

۱۲ ـ آقاى شیخ یوسف عمرو یکى از قاضیان دادگاههاى شیعه جعفرى در منطقه طبیل وکسروان ـ در لبنان ـ است وکتابى بنام ((دیباجه اى بر اصول فقه جعفری)) را به نگارش در آورده است.

۱۳ ـ شهید بزرگوار سید محمد رضا فرزند بزرگوار حضرت آیت الله سید محمد حسین حکیم (قدس سره) که از استاید حوزه علمیه نجف اشرف و یکى از اساتید برجسته دانشکده فقه در نجف اشرف بودند.

۱۴ ـ آقاى سید حیدر حسنى عاملى از فضلاى لبنان.

۱۵ ـ شهید گرانمایه آقاى سید محمد حسین حکیم فرزند بزرگمرد جهان تشیّع مرحوم حضرت آیت الله العظمى حاج سید محسن حکیم (قدس سره).

۱۶ ـ اقاى شیخ محمد خاقانى از فضلاى حوزه علمیه قم.

۱۷ـ آقاى سید محمد باقر فرزند بزرگوار آقاى سید محمد صادق حکیم (قدس سره) که در حال حاضر یکى از مدرسین بحث خارج فقه واصول در حوزه علمیه نجف اشرف مى باشند.

۱۸ ـ فرزند گرامى ایشان آقاى سید ریاض حکیم.

۱۹ ـ آقاى سید محمد حسین بحر العلوم.

۲۰ ـ آقاى شیخ نبیل رضا علوان البغدادی.

۲۱ ـ مرحوم سید ایمن خلخالى که بهمراه فرزند مرحوم حضرت آیت الله العظمى خوئى (قدس سره) در حادثه ناگوارى در راه نجف اشرف به رحمت ابدى حضرت حق پیوست.

۲۲ ـ آقاى سید محمد رضا بحر العلوم.

تألیفات ایشان:

معظم له از همان آغاز تحصیل در حوزه علمیه نجف اشرف به نوشتن ونگارش تمام درسهاى خود پرداخت و از سوى دیگر همزمان با آن در همه مراحل سخت ودشوار ـ که در بخش زندگینامه ایشان خواهد آمد ـ هرگز دست از نگارش برنداشت لحظه هاى عمر خود را با شور وشوق وعشق به تحصیل گذارند ، بگونه اى که آثار بجا مانده از ایشان تاکنون مجموعه اى بیش از ۴۰ جلد مى باشند.

که از جمله آنها:

۱ ـ المحکم فى اصول الفقه، در این مجموعه با بحث استدلالى . مبانى اندیشه اصولى خود را با دیدى ژرف وعمیق وبکارگیرى منطق واستدلال وبرهان در ۶ جلد تمام مباحث اصول را به تحقیق پرداخته وبه حوزویان ارجمند عرضه کرده است.

۲ ـ دوره فقهى ((مصباح المنهاج)) که شرحى بر فقه استدلالى ((منهاج الصالحین)) بزرگ مرجع جهان تشیع مرحوم حضرت ایت الله العظمى حاج سید محسن حکیم (قدس سره) مى باشد. در این شرح با بحثى استدلالى وتحقیقى فقهى با ژرف نگرى در ایات وفهم تحقیق روایات به شرح وبسط همراه با بینش شناخت دقیق ونقد ونظر در همه ابعاد، استدلالی، قرانى ، روائى ، رجالی، و.. پرداخته اند. وتاکنون به بیش از ۱۹ جلد رسیده است که برخى از اجزاء ان تاکنون به چاپ رسیده است، وکتاب ((خمس)) از این مجموعه را در شرائط ویژه ودشوارى که داشتند ، به نگارش در اورده اند.

۳ ـ رساله عملیه خود را ـ پس از درخواستهاى مکرر ومراجعات بسیارى از فضلاء ومردم براى تقلید از ایشان ـ در ۳ جلد بنام ((منهاج الصالحین)) عرضه کرده اند.

۴ ـ مناسک حج وعمره.

۵ ـ حاشیه اى جامع بر کتاب اصولی (کفایه) مرحوم اخوند خراسانى (قدس سره) در ۳ جلد.

۶ ـ حاشیه اى جامع بر کتاب اصولى (رسائل) مرحوم شیخ انصارى (قدس سره).

۷ ـ حاشیه اى جامع بر کتاب فقهى (مکاسب) مرحوم شیخ انصارى (قدس سره).

۸ ـ مجموعه ((تهذیب علم الاصول)) که در این مجموعه به مهمترین ومحورى ترین مباحث علم اصول پرداخته . و در ۳ جلد به فضلا واندیشمندان حوزه اى عرضه کرده اند.

۹ ـ جزوه اى بنام ((المرشد المغترب)) در پاسخ به نامه هاى مکرّر و در خواستهاى متعدد ، پیامى به همه مسلمانان بویژه شیعیان که از بخت بد وتنگدستى واقبال شوم واز ستمى که از حاکمان ستمگر بر انها رفته است از یار و دیار خویش به اجبار هجرت کرده اند و در دیار غرب مکسن وماوا گزیده اند همراه با مسائل ویژه مورد نیاز انها را مطرح کرده اند وبراى انها ارسال کرده اند.

۱۰ـ جزوه اى بنام ((نامه اى پدرانه)) که این بار هم در پاسخ به نامه هاى برخى از فضلا وطلاب در خواست مکرر همراه با پاسخ هاى استفتائات گوناگون در باره مسائل ضرورى ومورد نیاز انها ارسال کرده اند در این پیام گذشته از گوشزد نمودن مسائل اخلاقى واعتقادی، به شیوه هاى تبلیغ معیارهاى موفقیّت ورفتار مبلغان وتکیه اندیشمندان در سخن گفتن به مصادر ومنابع تاریخ پرداختن به سیره ائمه اطهار (علیهم السلام) ونقش جاودانه انها در تاریخ اسلامى وبزرگداشت خاطره هاى مصیبت بار وشهادت انها وزنده نگه داشتن مشعل فروزان مبارزه وجهاد در برابر ستم استبداد بگونه اى زیبا بانثرى شیوا وکلامى عارفانه وصمیمیتى خاضعانه پرداخته اند.

۱۱ ـ کتاب ((احکام فقهی)) که مختصرى از مسائل ورساله عملیه ایشان است که بتازگى به فارسى ترجمه وچاپ شده است .

۱۲ ـ فقه استنساخ البشرى مسائلى که اخیرا در خصوص شبیه سازى از ژن انسان ومسائلى هم راجع به تلقیح سؤال کرده اند وبطور تفصیل ورونش جواب داده شد است .

۱۳ ـ فقه القضاء سؤالاتیست که از مراکز قضا سؤال نموده از ومعظم له جواب وافى واستدلالى داده اند.

۱۴ ـ فقه الکومپیوتر مسائل تازه ایست که راجع به کامپیوتر واینترنت سؤال شده است وبطور صریح وواضح جواب مرقوم فرموده اند.

۱۵ ـ الفتاوى سؤالاتیست که راجع به پیشتر ابواب فقه (نوعا مسائل مستحدثه) مى باشد استفاء شده است ومعظم له بطور شایسته ومستدل جواب داده اند.

۱۶ ـ الاصولیه والاخباریه سئواتى است که در باره فرق میان اصولى واخبارى واسفتاء نموده اند ومعظم له جواب قانع کننده داده اند.

۱۷ ـ المرجعیه الدینیه راجع به مرجع دینى سئوالاتى شده است که بطور روشن وواضح جواب داده اند.

۱۸ ـ گفتگوهاى فقهى رساله عملیّه ایشان را بطور رمانتیک نوشته شده که بچند زبان ترجمه شده است از جمله عربى وفارسى واردو وکردى وآذرى وانگلیسى مى باشد.

۱۹ ـ رساله توجیهیه راهنماى حجاج مى باشد.

۲۰ ـ الکافى فى اصول الفقه در خصوص اصول فقه مستدل ومتیقن در سه جلد مرقوم فرموده اند.

۲۱ ـ رساله احکام فقهى ترجمه الاحکام الفقهیه که بفارسى برگردان شده است.

۲۲ ـ نامه به آذریهاى مقیم آذربیجان که به زبان آذرى ترجمه شده وچاپ گردیده است.

۲۳ ـ نامه به اهالى گلگیت پاکستان مرقوم فرموده اند.

۲۴ ـ فى رحاب العقیده راجع به مسائل امامت سئوالاتى را که یکى از علماء اردن نموده است ومعظم له بطور واضح ومستدل جواب داده اند که در سه جلد چاپ شده است.

امّا کتابهاى دیگر ایشان که در آن دهلیز بسر مى برند. در آن شرائط سخت ودشوار به رشته تحریر در آوردند . در فراز ونشیب زندگى و در گذرگاههاى گوناگون آن حوادث تلخ واستخوان سوز ـ که تاریخ در آینده آنها را بازگو خواهد کرد ـ از بین رفته است.

۱ ـ کتابى بنام (اصول عملیه) را که بیشترین مباحثن آنرا تنها باتکیه بر حافظه واندوخته هاى خود به نگارش درآورده اند وحتى به تدریس آن هم در آن محیط نیز پرداختند ولى متاسفانه از بین رفته است.

۲ ـ کتابى در باره زندگینامه وسیره امامان معصوم (علیهم السلام) که تنها با تکیه بر حافظه واندوخته هاى ذهنى خویش ومطالعات تاریخى گذشته شان در حالى که هیچ منبع ویا مصدرى در اختیار نداشتند به رشته تحریر در آوردند ، که این کتاب نیز از بین رفته است.