فیلمی که در مرز توقیف و آزادی سرگردان است

سایت خبری خبر آنلاین نوشت :طبق روال معمول در سینمای ایران، فیلمی که در مرز توقیف و آزادی سرگردان است، اگر حتی یک سانس هم به نمایش درآید باید آب دستمان است زمین بگذاریم و در فشار ترافیک و سینه خیز هم که شده خود را برسانیم به سینما تا از بقیه که ندیده اند و شاید هیچوقت هم نبینند، متمایز شویم. روز پنجشنبه ساعت 17 من از همه ی آنها که خانه پدری را ندیده اند یک سروگردن بلندتر شدم!

در همین ابتدا یاد آور می شوم که داستان فیلم خانه پدری، دارای تم و دورنمایه ای است خاص و به شدت تاثیرگذار. به همین دلیل، اغلب مخاطبین و بعضا اندکی از منتقدین گرامی، متاثر از این تم، یا به تحسین صرف و یا به تقبیح افراطی از فیلم پرداخته اند. در این متن سعی می کنم تا به دور از جنجال های غیرسینمایی و بعضاً مغرضانه یا شیفته وار، به نکاتی در حد یک نقد ساده اکتفا کنم و تحلیل هایی از گفتمان (گفتمان های) غالب فیلم را، برای فرصتی دیگر موکول نمایم.

فیلم ساختاری اپیزودی دارد و داستانی در طول 70 سال را با روایتی خطی و کلاسیک تعریف می کند. داستانی متعلق به چند نسل از یک خانواده که در تهران قدیم زندگی می کردند و در یک خانه ساکن هستند. هر بخش از داستان به نمایی از دختر بچه ای نشسته بر تاپ به بخش دیگر منتقل شده و پروسه ی زمانی چند ساله ای را حکایت می کند.

پیرنگ اصلی در مورد قتل دختری است که به تعبیر مردان خانواده و فامیل باعث بی آبرویی شده است. او توسط برادر و پدرش کشته می شود و در زیرزمین خانه مدفون می گردد. سالها از پی هم می گذرد و افراد و اعضای خانواده در گیرودار این قتل حوادثی را تجربه کرده و از سرمی گذرانند.

دلایل اقدامی اینگونه سنگ دلانه و خوفناک تبیین نمی شود. ما نمی دانیم که آیا دختر دچار خطا و اشتباه شده و یا این برداشت غلط افراد خانواده می باشد که او دختری بدکردار است. شاید تعجیل در نمایش سکانس افتتاحیه و تاثیرگذاری آن، نتوانسته فرصتی فراهم آورد تا این دلایل تبیین گردد. حتی در ادامه فیلم نیز به این موضوع توجه کافی نمی شود و به ساختار موضوعی و هدفدار فیلم نیز لطمه می زند. همینطور است انگیزه برادر کوچک که علی رغم ناراحتی از حادثه آتی (قتل خواهر)، بدون قانع کردن تماشاگر، بدترین کار یعنی زدن ضرباتی کشنده و نهایی را به انجام می رساند.

لوکیشن فیلم در یک خانه ی حیاط دار با زیرزمینی بزرگ و سه تکه فیلمبرداری شده است. تمامی حوادث مهم نیز در زیرزمین اتفاق می افتد. پس امکان مانور دوربین برای چرخش و فاصله گیری از افراد کاهش می یابد. اما فیلمبردار و کارگردان تا حد ممکن از پس کار برآمده و از خستگی احتمالی از تماشای چنین لوکیشن محدودی می کاهند. البته تحرک افراد در رفت و آمدهای متعدد، به خوبی بر یکنواختی محیط غالب است.

اما فضای برآمده از قتلی فجیع آن هم توسط برادر و پدر، باید شرایطی را بر محیط زیرزمین به خصوص اتاق محل دفن جنازه تحمیل کند که هر زمان دوربین، به هر دلیلی، به این اتاق سرک می کشد، در عین بی اطلاعی بیشتر اعضای خانواده از مرگ دختر، بیننده که در ابتدای فیلم ماجرا را می داند، دچار پریشانی و اضطراب و نگرانی شود. چنین میزانسنی شکل نمی گیرد و چنان احساسی نیز منتقل نمی شود. مهارت فیلمساز به گونه ای باید باشد که حتی اگر بیننده نیز از وجود جنازه در اتاق بی خبر است، حال و هوای متفاوت تری را از سایر قسمت های زیرزمین، احساس کند. هرچند وجود تار عنکبوت های چندین ساله گذر زمان را تداعی می کند اما حس مورد انتظار را منتقل نمی سازد.

تغییر زمان با تغییر تدریجی فضای حاکم بر خانه که به تدریج رو به کهولت و فرسودگی بنای قدیمی و نو شدن قفل در حیاط و شیر آب و دار قالی و ... است، قابل باور می شود. آدمها نیز در برخی موارد با مهارت گریم می شوند و پیر، و در مواردی تغییراتشان تصنعی است.

بازی ها نه آنچنان عمق دارد و نه خیلی سطحی است. چون قرار است مقاطعی از بازه ی زمانی 70 ساله به تصویر درآید، لذا فرصت برای بروز و ظهور هنر بازیگران کم می شود و بازی ها در لحظاتی درخشان است و در لحظاتی بدون جاافتادگی رو به پایان می نهد. بازی مهدی هاشمی و برخی از زنها قابل تامل بوده اما مهران رجبی بازی کلیشه ای دارد و به دلیل نقش های متعدد و مشابه خود نتوانسته به شکلی دیگر و متفاوت تر نمایان شود. دختر مقتول، در سکانس افتتاحیه بازی موثری را عرضه می کند و نقش متناسبی را از دختری جوان و سر به هوا که باعث سوءبرداشت مردان خانواده از رفتارهای اجتماعی اش شده، ارائه می دهد که حالا در جدال میان مرگ و زندگی در تکاپوست.

در همان نگاه نخست یک چیز توی چشم می زند و به شدت گل درشت است. به رسم مالوف فیلم های مشابه، خشونت علیه زنان، از ابتدا تا پایان فیلم خودنمایی می کند. دختری کشته می شود. خواهری از شوهرش کتک می خورد. مادری بر سر قبر دختر کشته شده اش، سکته می کند. دختری به زور، شوهر داده می شود و دست به خودکشی می زند. دختری بر اثر کنجکاوی از پدر کتک می خورد و ... همگی یک حرف نخ نما می زنند که علی رغم انتظار مخاطب، فروتر از توانایی های عیاری، ساخت و پرداخت شده است.

جامعه مردسالار و حاکمیت آداب و رسوم برآمده از چنین استحکامی، یک قربانی بیش ندارد و آن قربانی، «زن» است. مردها تعیین کننده منش خانوادگی و اجتماعی زنان هستند. زنان اغلب در اندرونی خانه خود و یا پدرشان، مشغول خانه داری و رفو کردن می باشند و در دایره ی بسته ای از قواعد و مقررات ظالمانه و برده دار مردان، گرفتارند.

زنان کتک می خورند، تهدید می شوند، اشک می ریزند و پیر و فرسوده می گردند. و مردان با تکیه بر فرهنگ آبروداری و حفظ و صیانت از نظام اخلاقی خودساخته و خودبافته، هر آنچه فهم و درک می کنند را اعمال کرده و به خیال خویش زندگانی موفقی را رقم می زنند.

سالهاست در سینمای ایران از ظلم به زنان و نابرابری در قبال مردان حرفها زده و قصه ها تعریف شده است. به عبارتی، حکایتی یکسان که از هر زبانی می شنویم، مکرر است. اما این مهم نیست که تم اصلی، مدام تکرار می شود، مهم آن است که به شیوه و هنر هر هنرمندی پرداختی متفاوت و تجربه نشده عرضه گردد. عیاری در این مقوله انتظار مخاطب را تامین نمی کند و صرفا با نمایش عریان خشونت علیه زنان، مسیری مندرس و یکنواخت را طی می کند.

هنر هنرمند در نمایش عینی و عوامانه خشونت نیست. در جهان امروز با توسعه و ارتقاء آفرینشگری در هنر، شاهد آثاری هستیم که به قول تحلیل گران گفتمان، با مغفول گذاردن موضوع و عدم بازنمایی آن، می توان بار معنایی و تاثیرگذاریش را به خوبی تبیین کرد و به نمایش گذاشت.

نگاه و پرداخت سطحی از موضوع خشونتِ برآمده از نگرش و منش مبتنی بر رسوم گذشته، ماندگاری اثر را در دوران های مختلف دچار نقصان و ناکارآمدی خواهد کرد.

تاسف بارتر آنکه، در جاهایی از فیلم شاهد تخطی نویسنده و فیلمساز از رعایت قواعد و ضرورت های فیلمسازی و قصه گویی هم هستیم. چه لزومی دارد که با این همه حادثه و کنش های گویا و آشکار، که در برخی موارد نیز دچار شعارزدگی شده است، در قالب گفتگوی مردان از کم عقلی و دردسر آفرینی زنان فریاد زده شود؟ پدر: 'زن جماعتو توی شیشه هم بکنی باز نم خودشو پس میده.' محتشم: 'زن از دنده ی کجه دیگه'. سینما قرار است نشان دهد نه آنکه مقاله بنویسد. بسیاری از حرفها را می توان در قالب رفتار آدمهای فیلم دید و کشمکش ها را در ارتباط میان آنها به تجربه نشست.

این خطا در سکانس پایانی و سکته کردن محتشم و درگیر های لفظی پسر و عروس آینده اش، هم به چشم می خورد. توضیحات و توصیفات بیهوده و اضافی به چه کار فیلم می آید؟ در صورتیکه اطلاعاتی عرضه می شود که به قدر کافی و حتی زیاده از حد در طول فیلم برای مخاطب روشن و شناخته شده هستند. حتی اگر تمامی دیالوگ های این بخش را حذف کنیم، اتفاقات و کنش ها کاملا گویاست. گویی عیاری این فیلم را با تعجیل نوشته و ساخته است و سعی نکرده در بازبینی، جرح و تعدیل لازم را صورت دهد، تا اثر شکل و بافت سینمایی به خود بگیرد و لذت از هنرنمایی او را، نصیب مان کند.