درسهایی که از 5 دی 82 نگرفتیم!

سایت خبری خبر آنلاین در مطلبی به قلم مهدی زارع می نویسد :در یازدهمین سالروز زلزله ٥ دیماه ١٣٨٢ بم با گرامیداشت یاد و خاطره جانباختگان زلزله بم به مرور درسهایی که نگرفتیم ! می پردازیم.

1- حریم گسلهای فعال یک واقعیت است. این مساله که در نزدیکی گسل شهرک سازی و زندگی آیا منطقی و ایمن است و یا نه،بحث محافل تخصصی است. شاید این یکی از مهمترین درسهایی باشد که باید از زلزله بم می گرفتیم، ولی ظاهرا نگرفته ایم! پهنه گسله بم و منطقه پیرامونی ان به ویژه در سوی فرادیواره گسل بم، متحمل بیشترین تخریت در جریان زمین لرزه 1382 بم شد. به هر حال به نظر می رسد که هنوز مساله حریم گسل فعال در کشور ما جدی نیست. جدی نبودن در این موضوع معمولا با موضوعات گوناگونی امیخته – گاهی مغلطه!- می شود. این گفتار که بعضی از ساختمانها در نزدیکی گسلهای زمینلرزه ای بوده اند که پس از زلزله های مهم - نظیر منجیل، ایزمیت، نورت ریج و ... - و رخداد گسل زمینلرزه ای سالم مانده اند، و یا این مساله که در نزدیکی گسل نوع حرکت های شدید زمین با مناطق دور از گسل متفاوت است و بنابراین با طراحی های متفاوت می توان ساختمان مقاوم ساخت و همچنین این نکته که اساسا جای گسلهای مهم خیلی واضح و مشخص نیست و بین خود متخصصان علوم زمین بحث زیادی در مورد اثر سطحی گسل وجود دارد و... از مواردی هستند که در مورد لزوم حفظ حربم ساخت و ساز نسبت به محل گسلهای فعال مطرح می شود و به این ترتیب بعضی متخصصان در اصل موضوع تشکیک می کند. به لحاظ نظری می توان در بدترین شرایط ساختمان یا تاسیساتی ساخت که به هر حالدر مقابل شدید ترین زلزله ها مقاوم باشند. ولی آیا این شرایط ویژه و حدی – با کاربرد فناوری های ویژه و بسیار پر هزینه - را می توان در ساخت و ساز معمول و زندگی عادی مردم و توسعه شهرها و حاشیه آنها نیز رعایت کرد؟! به هر حال با این نوع بحث ها را نمی توان برای لزوم و مجوز دادن به ساخت و ساز بر روی گسلهای فعال حجت گرفت.

 به هر حال در محدوده گسلهای فعال احتمال در معرض بودن حرکتهای شدید زمین بیشتر است، و علاوه بر آن احتمال گسیختگی مستقیم در اثر گسلش وجود دارد، و همچنین تجربه زمینلرزه بم که در بخش شرقی شهر بم و در محدوده نزدیکتر به گسل، تلفات و خسارت شدید تر بود، لازم است اصل قضیه را زیر سوال نبریم. حریم گسل یک واقعیت است و مساله به نحوی جدی است که در ایالات متحده قانونی به نام ای-پی اکت (به نام یک سناتور امریکایی، آلکوئیست پریولو، که متخصص زمین شناس بود و قانون حریم گسل را از سنای آمریکا گذراند) برای همین مساله حریم گسل- در ایالت کالیفرنیا- وجود دارد. هرقدر مساله اقتصادی و قیمت زمین در شمال شهرهای تهران و تبریز توجیه گر ادامه ساخت و سازهای خطرناک در حریم گسلهای فعال در این نواحی باشد، ولی از نظر علمی نمیتوان در قبال این موضوع کوتاه آمد. باید اهمیت حیاتی این مساله همواره گوشزد شود. 2- تلاش همه جانبه برای پیش بینی زلزله زلزله بم زمینلرزه ای بود که با چند پیش لرزه همراه بود.

 پس از آن بود که فشار زیادی از سوی مردم بم به صورت سوال مطرح شد و آن این بود که چرا با وجود این پیش لرزه ها امکان پیش بینی زلزله اصلی وجود نداشت. شاید در اثر این فضای ایجاد شده و واقعیت زلزله بم بود که تلاشهایی به صورت تاسیس مرکزهای پژوهشی در دانشگاهها و پژوهشگاهها و سازمانهای پژوهشی کشور برای پیش بینی زلزله آغاز شد. اکنون در حال تلاش برای ساماندهی یک شبکه دانش برای پیش بینی زلزله با استفاده از تمام توان دانشی در داخل کشور هستیم. رخداد زلزله های کوچک تا متوسط توجه خاص متخصصان را به زلزله های مهم و احتمال زلزله خیزی در نواحی با پتانسیل بالای رخداد لرزه ا ی- به ویژه نبود های لرزه ای مهم- بر انگیخته است. از سوی دیگر بعضی از فیزیکدانها به اهمیت پدیده های نجومی، کیهانی و آب و هوا شناختی- نظیر دوره های خشکسالی و ترسالی مهم- و رابطه احتمالی آنها با رخدادهای زمینلرزه باور دارند. حتی تغیرات مهم آب و هوا شناختی و پدیده هایی نظیر خورشیدگرفتگی و ماه گرفتگی را از اتفاقات می دانند که می تواند در پی آن رد رخداد زلزله های متوسط تا شدید را در نقاط مختلف زمین دنبال نمود. از سوی دیگر در چند سال اخیر اهمیت ابرها و تغییرات آنها در تعیین مکان رخداد زلزله های شدید مورد توجه گروهی از فیزیکدانان و متخصصات آب و هوا شناسی بوده است. آنچه که پیشیابی تعیینی و قطعی را تا کنون ناممکن ساخته، در دسترس نبودن تمامی این شواهد و رخدادها و امکان ناپذیر بودن مدلسازی با عدم قطعیت کم بوده است.

 به هر حال، لزوم بررسیهای بیشتر در چنین زمینه هایی حس می شود. چراکه به هر حال بعضی رابطه ها بین پدیده های فیزیکی در زمین دیده شده است. آنچه که به عنوان دستاورد بشر قابل طرح است پیش یابی احتمالی رخداد زلزله بر اساس آنومالی های یاد شده است. هم اکنون رصد چنین آنومالی هایی ادامه دارد. 3- بافت فرسوده باید بازسازی و نوسازی شود درس مهم دیگری که باید از زلزله 1382 بم می گرفتیم ولی نگرفتیم لزوم بازسازی بافت های فرسوده است. متاسفانه بسیاری از بافت های حاشیه نشین جدید به صورت بافت فرسوده جدید در کشور احداث شده یا در حال احداث است! بر اساس گزارش وزیر راه و شهرسازی در 25 شهریور 93، در ایران 56 هزار هکتار بافت فرسوده و 54 هزار هکتار بافت حاشیه نشینی وجود دارد. (جمعا حدود 110 هزار هکتار بافت آسیب پذیر).

اگر جمعیت متوسط ساکنان در بافت های آسیب پذیر را در ایران حدود200 تا 300 نفر برآورد کنیم ، جمعیت ساکن در این بافت ها در حدود 22 تا 33 میلیون نفر برآورد می شود که درصدی بالغ 28 تا 42% از کل جمعیت ایران است.. در سال 93 جمعیتی حدود 16.200.000 در استانهای تهران و البرز زندگی می کنند که حدود 13.500.000 از این جمعیت در طی روز در تهران هستند. حدود 37% از جمعیت استانهای تهران و البرز در درون یا نزدیکی پهنه گسله فعال ساکنند (5.985.000 نفر). در خوش بینانه ترین حالت حدود 25% از جمعیت این دو استان در بافت فرسوده زندگی می کنند (حدود 4.100.000 نفر )! بنابراین حدود 62% از جمعیت متراکم ترین پهنه جمعیتی کشور در پهنه با ریسک بالای زلزله (در پهنه گسله یا در بافتهای فرسوده) ساکن هستند (حدود 10.100.000 نفر!) . با توجه به مجموع امکانات و محدودیت های شهر تهران ، سند طرح جامع مصوب برای شهر تهران ، سقف جمعیت پذیری شهر تهران را به 10 و نیم میلیون نفر محدود کرده است.

 در حالی که طبق ضوابط طرح تفصیلی موجود و براساس اعلام نظر مشاور طرح تفصیلی ،امکان استقرار بیش از 13 میلیون نفر جمعیت در تهران مقدور فرض شده ! در پایان دوره دولت دهم اعلام شد که برای ساخت 4.400.000 (چهار میلیون و چهارصد هزار) واحد مسکن مهر در کشور برنامه ریزی شده که سه میلیون واحد تا پایان این دوره به پایان رسیده است. بنابراین مساحتی که برای ساخت مسکن مهر در کشور در نظر گرفته شده است شامل حدود 53.000 هکتار بافت نوساز (اکثرا حاشیه نشین) جدید خواهد بود که حداقل حدود 6.500.000 نفر (شش و نیم میلیون نفر) و به صورت واقه بینانه تر حدود 10.500.00 نفر (10 و نیم نیلیون نفر) (با فرض سکونت حدود 120 تا 200 نفر در هر هکتار). در این ساختمانها یا ساکن شده و یا به زودی ساکن خواهند شد. با توجه به آسیب پذیری بالایی که از واحد های مسکن مهر به ویژه در زلزله های 1391 ورزقان و 1393 مورموری ایلام مشاهده کرده ایم، حتی اگر دست کم نیمی از این ساخت و سازهای جدید آسیب پذیری بالایی در مقابل خطر زلزله داشته باشند، حدود 26000 هکتار بافت فرسوده جدید به منازل مسکونی کشور اضافه شده و یا در سالهای آینده این اتفاق رخ خواهد افتاد. جمعیت آسیب پذیر ساکن در این بافتهای فرسوده نوساز حدود 3.3 میلیون تا حدود 5.2 میلیون نفر تخمین زده می شود! . 4- برای برنامه های کلان پژوهشی در مورد زمینلرزه ها نیاز به سرمایه گذاری کلان است. سرمایه گذاری کلان برای شناخت زمینلرزه و توسعه فناوری های مربوط به زلزله شناسی و مهندسی زلزله درسی است که از زلزله بم و همه زلزله های مهم دیگر باید می گرفتیم ولی هنوز در کشور ما چنین درسی گرفته نشده است! البته در کشور ترکیه چنین درسی را بعد از زلزله 1999 ایزمیت ترکیه گرفتند و بسیاری از سرمایه گذاری های کلان را آغاز کردند. ولی متاسفانه ما در ایران نتوانستیم مسئوولی را متقاعد به انجام چنین کارهایی انجام دهیم. نمونه ای از این پیشنهاد انجام کارها را که شخصا دنبال کرده ام و هنوز به جایی نرسیده است در اینجا توضیح می دهم. یکی از این تلاشها، کوشش برای استفاده از میکرو زمینلرزه ها و نانو زمینلرزه ها برای پیش بینی زلزله است. با طراحی سنسورهای ویژه ای ارتعاشات زمین در مقیاس های بسیار کوچک اندازه گیری شده و از این اطلاعات برای طراحی مدل هایی برای بررسی رفتار زمین و پیش بینی زمین لرزه های بزرگتر احتمالی استفاده می شود . بسیاری از اطلاعاتی که از زلزله های بسیار کوچک قبل از به وقوع پیوستن زلزله های بزرگ ثبت می شوند ، مورد توجه قرار نمی گیرند و هنگام ثبت زمین لرزه ها عمدتا به رخدادهایی که از اندازه ای مشخص بزرگتر باشند، توجه می شود .

ایده این طرح این است که اطلاعات زلزله های بسیار کوچک مورد توجه قرار بگیرد که شرط آن نیز در دسترس بودن سنسورهای نانو است که بتوانند این زمین لرزه های خفیف را ثبت کنند. اگر اطلاعات این زلزله ها را به طور مستمر و پیوسته ثبت و بررسی کنیم می توانیم تغییرات رفتار زمین را با توجه به داده های اطلاعات این نانو زمین لرزه ها قبل از رخداد زلزله های کوچک شناسایی کرده و با الگوبرداری از آن به مدلی برای پیش یابی زلزله دست یابیم. این روش مستلزم استفاده از سنسورهای فوق العاده دقیقی است که بتوانند لرزش های خفیف نانوزمین لرزه ها را ثبت کنند که تهیه چنین سنسورهایی نیازمند حمایت و اختصاص بودجه کافی است . این طرح برای اجرا به معاونت علمی و فن آوری ریاست جمهوری و در ادامه برای بررسی های بیشتر به معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری ارائه شده است . چنین طرح هایی در زمینه پیش یابی زلزله باید به صورت مستمر و وسیع طی چند سال ادامه داشته و نباید انتظار نتیجه سریع از آنها داشت . پیش بینی می شود برنامه ای حداقل 10 ساله برای به سرانجام رسیدن استفاده از این تکنیک نیاز است کما این که برای فاز اول طرح، برنامه ای دو ساله را پیشنهاد کرده بودیم و با بررسی های بیشتر در نظر داریم آن را طی دو برنامه پنج ساله اجرایی کنیم.

 برای اجرای این طرح ها نیاز به اجرای ٢ برنامه ٥ساله داریم تا بتوانیم این ایده را عملیاتی کنیم. بر همین اساس برای برنامه ٥ساله اول یک برنامه ٢ساله اولیه درنظر گرفته ایم که نیازمند 3 میلیاردتومان اعتبار است و برنامه ٣ساله پس از آن هم به 9 میلیاردتومان اعتبار نیاز دارد. در برنامه ٥ساله دوم که ما نیازمند تعمیم شبکه به کل کشور هستیم و باید حداقل ١٠٠ ایستگاه لرزه نگاری به تبع آن درکل کشور ایجاد کنیم، به هزینه ای بالغ بر 20 تا 30 میلیاردتومان – با قیمت های امروزی- نیاز است. این روش مستلزم استفاده از سنسورهای فوق العاده دقیقی است که بتوانند لرزش های خفیف نانوزمین لرزه ها را ثبت کنند که تهیه چنین سنسورهایی نیازمند حمایت و اختصاص بودجه کافی است، اما متاسفانه ما تاکنون مشمول این حمایت ها نشده ایم. وی گفت: درحال حاضر برای آن که بتوانیم کار را جلو ببریم، از حدود یک سال پیش برای اجرای برنامه در شبکه های محلی فعالیت خود را آغاز کرده ایم به طوری که با جلب حمایت های محلی، داده های محلی را برداشت می کنیم و آزمون نظری طرح را پیش می بریم.