ایران هند را از دو قرارداد مهم کنار گذاشت

روزنامه اینترنتی فراز نوشت: از پروژه ریلی چابهار تا توسعه میدان گازی فرزاد ب، تنها ظرف یک هفته، ایران، دو قرارداد مهم توسعه‌ای در جنوب کشور را با هند لغو کرد. حالا تمام پرسش‌ها بر سر چرایی ماجراست. از ردپای قرارداد ۲۵ ساله با چین تا باج دادن طرف هندی به تحریم‌های امریکا، اما ماجرا از چه قرار است؟

از چابهار تا فرزاد

«قرارداد توسعه یک میدان گازی با هند، لغو شد» این خبر کوتاه اما از آن جهت، حساسیت برانگیز بود که تنها چند روز پس از خبر لغو قرارداد پروژه ریلی چابهار، میان و ایران و هند مطرح شده است.

خبر‌گذاری تسنیم، دیروز گفته که مقامات ایران در ژانویه امسال به همتایان هندی اعلام کرده بودند که ایران می‌تواند میدان گازی فرزاد بی را به تنهایی توسعه دهد. با این حال، امکان ملحق شدن طرف هندی به این پروژه را سلب نکرده است. آنوراگ سیریواستاوا، سخنگوی وزارت خارجه هند نیز روز پنجشنبه در یک نشست خبری اظهار داشت: «در ژانویه سال ۲۰۲۰ ، ما مطلع شدیم که در آینده نزدیک، ایران این میدان گازی را به تنهایی توسعه می‌دهد و تمایل دارد در زمان مناسب هندوستان نیز به این پروژه ملحق شود. این موضوع همچنان بین مقامات دو کشور مورد بحث است.» او افزود: «مذاکرات درباره میدان فرزاد بی که در آن شرکت ملی نفت هند در مرحله اکتشاف بود، در حال انجام است.» سخنگوی وزارت خارجه هند همچنین گفت: «ادامه همکاری‌های دوجانبه با تغییر سیاست‌های طرف ایرانی تحت تأثیر قرار گرفت.»

در نهایت و پس از این گفته‌ها، اما خبری مبنی بر کنار گذاشته شدن هند از قرارداد توسعه میدان گازی فرزاد بی منتشر شد. پیش از این، انتشار خبر کنار گذاشتن هند از پروژه ریلی چابهار در یک نشریه هندی نیز، سر و صدای زیادی در رسانه‌ها به پا کرده بود. ماجرا از گزارش یک نشریه هندی آغاز شد. بنا به برخی گزارش‌های رسانه‌ای که از جمله در نشریه هندو، چاپ هند بازتاب یافته، ایران، هند را از پروژه توسعه ریلی بندر چابهار به زاهدان کنار گذاشته است. بنا به گزارش هندو، مسئولان ایرانی به این رسانه گفته‌اند که هند از این پروژه که تا مارس ۲۰۲۲ به پایان می‌رسد، کنار گذاشته شده است و طرف ایرانی قصد دارد با اختصاص حدود ۴۰۰ میلیون دلار از بودجه توسعه کشور، این پروژه را به تنهایی تکمیل و راه‌اندازی کند.

این خبر اما واکنش مقامات کشور نیز همراه شد. معاون امور بندری سازمان بنادر و دریانوردی گفت: «ایران هیچگاه قراردادی با هندی‌ها برای هیچ پروژه ریلی نداشته است که حالا قصد داشته باشد آن‌ها را از پروژه خط آهن چابهار کنار بگذارد.»

مختصات فرزاد B

میدان گازی فرزاد بی، یکی از میدان‌های گازی مشترک ایران و عربستان است که در سال ۲۰۱۲ کشف شد و تولید گاز طبیعی و میعانات گازی آن از سال ۲۰۱۳ توسط عربستان آغاز شد. حجم ذخیره این میدان ۲۱٫۷ تریلیون فوت مکعب است که حدود ۶۰ درصد آن قابل استخراج است. ظرفیت تولید این میدان حدود ۱٫۱ میلیارد فوت مکعب در روز است. میدان گازی فرزاد A و B واقع در بلوک فارسی در نوار مرزی ایران و عربستان و در ۱۵ کیلومتری جزیره فارسی واقع شده و در منطقه پارس شمالی قرار دارد. منطقه‌ای که در محدوده شهرستان دیر واقع شده است. اسیسات فراساحلی این پروژه در فاصله تقریبا ۱۰۰ کیلومتری نوار ساحلی قرار داشته و تاسیسات خشکی آن در ۸۰ کیلومتری شرق بوشهر و در منطقه بریکان قرار می‌گیرد. این پروژه‌ها شامل تکمیل عملیات اکتشافی شامل برداشت، پردازش و تفسیر اطلاعات لرزه نگاری سه بعدی، تهیه برنامه جامع برای توسعه اين ميادين و ارسال محصول به پالایشگاه خشکی و نهایتا خط لوله سراسری گاز است. این میدان گازی در بخش ایران با نام "فرزاد B” و در بخش عربستان با نام عربیه شناخته می‌شود. میزان ذخایر درجای گاز در میدان مشترک فرزاد B بالغ بر 18 تریلیون و 750 میلیارد فوت مکعب برآورده شده است . میدان گازی فرزاد بی در مجموعه‌ای مشهور به نام بلوک فارسی قرار دارد که حوزه‌ای سرشار از منابع گاز و میعانات گازی واقع شده در غرب میدان پارس شمالی و شمال غرب میدان‎های ‌گلشن و فردوسی در آب‌های خلیج فارس است.

کشمکشی به قدمت دو دهه

ماجرای قرارداد توسعه این میدان گازی اما به سال ۲۰۰۰ یعنی نزدیک به دو دهه پیش باز می‌گردد. قراردادی پرکشمکش و طولانی که هر چندسال یک‌بار با موانع ایجاد شده، متوقف شده است.

ماجرا اما از آن جایی آغاز شد که در سمت ایران، امضای قرارداد اولیه اکتشاف و توسعه فرزاد B با کنسرسیومی متشکل از سه شرکت دولتی هند به سال 2000 میلادی برقرار شد، اما این قرارداد تنها در بخش اکتشاف اجرایی شد و در بخش توسعه هیچ اقدامی برای برداشت منابع گازی این میدان نشد. در طول ۲۰ سال اخیر، بارها در خصوص توسعه این میدان با شرکت‌های هندی مذاکره شده است.

«محمد مشکین فام» مدیرعامل شرکت نفت و گاز پارس، در سال ۹۵ گفته بود که ««هنوز مشخص نیست که در خصوص توسعه این میدان با شرکت‌های هندی توافقی حاصل شود و تا پایان سال جاری، قرار است تعیین تکلیف شود که با شرکت‌های هندی در توسعه فرزاد B قراردادی منعقد می‌شود یا خیر.»

اردیبهشت ماه سال 96 نیز گزارش شد که هیات‌های ایرانی و هندی، راه‌های توسعه میدان گازی «فرزاد بی» و پرداخت باقیمانده بدهی پالایشگاه‌های هندی به ایران را بررسی کردند. در دیدار که میان هیات هندی به ریاست «سابرهمنیام جایشنکر» Subrahmanyam Jaishankar قائم مقام وزیر خارجه هند و «بیژن زنگنه» وزیر نفت ایران در تهران، برگزار شد، دو طرف درباره پیشنهاد شرکت «او ان جی سی ویدش» برای توسعه میدان گازی «فرزاد B» و بررسی مشکلاتی که میان شرکت ملی نفت ایران و شرکت هندی بر سر مدل تامین مالی این طرح وجود دارد، مذاکره کردند. در آن زمان، وزارت نفت هند، ابراز امیدواری کرد که ایران را متقاعد کند تا امتیاز توسعه میدان گازی «فرزاد B» را به شرکت هندی «او ان جی سی ویدش» واگذار کند.

اما با شکست این مذاکرات، یک سال بعد در خرداد 96 خبر آمد كه ايران به طور قطع، امتياز توسعه اين ميدان را به هند نمي‌دهد، هندي‌ها در مقابل اعلام كردند پالايشگاه‌هاي دولتي هند قصد دارند؛ ميزان خريد نفت خود از ايران را در سال 18-۲۰۱۷ يك پنجم كاهش دهند و اگر در تصميم تهران تغييري حاصل نشود، ميزان كاهش خريد را بيشتر خواهند كرد.

قرار بود طرح جامع توسعه ميدان گازي فرزاد B تا پايان سال ۱۳۸۷ امضا شود، اما اين اتفاق محقق نشد تا اينكه در مرداد ماه سال ۱۳۸۸، منابع خبري از تصميم ايران براي مذاكره با هند درباره ميدان گازي فرزاد B خبر دادند. اما از سال ۱۳۸۸ كه خبر حضور هندي‌ها در فرزادB قطعي شد، تا سال ۱۳۹۰ همچنان توسعه اين ميدان گازي، منتظر نهايي شدن مذاكرات شركت ملي نفت ايران با يك كنسرسيوم هندي بود. مذاكره‌اي كه حتي دو سال بعد از آن هم نهايي نشد و در ارديبهشت ۱۳۹۲، مديرعامل وقت شركت نفت فلات‌قاره در مورد توسعه ميدان فرزاد Bتوضيح داد كه «با توجه به اينكه سرمايه‌گذاري در اين ميدان بسيار بالا است ريسك بالايي را به همراه دارد، اما در حال حاضر در حال مذاكره با مسوولان انرژي هند هستيم.» مذاكراتي كه از سالي به سال ديگر موكول مي‌شد بدون اينكه نتيجه‌اي در پي داشته باشد.

باز هم یک سال پس از تمام این بن بست‌های حقوقی، در بهمن 97 مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران از ادامه مذاکرات با هندی‌ها برای توسعه میدان مشترک فرزاد B خبر داد و گفت: توسعه این میدان مشترک گازی در اولویت شرکت ملی نفت ایران بوده و هست و در حال پیشبرد مذاکرات با هندی‌ها هستیم. مسعود کرباسیان مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی تسنیم اظهار داشت: مذاکرات با هندی‌ها برای توسعه میدان فرزاد B همچنان ادامه دارد.

اما این سریال دنباله دار در آن زمان نیز، گره‌ای از این ماجرای پیچیده باز نکرد و چند ماه بعد در فرودردین 98 باز هم وزیر نفت در آخرین اظهار نظر خود گفت «ایران مشکلی ندارد و همچنان در این قرارداد منتظر هند است » همچنین محمد مشکین فام، مدیرعامل شرکت نفت و گاز پارس نیز در آخرین نشست خبری خود با اشاره به توسعه میدان گازی فرزاد، اظهار کرد: «مذاکره با شرکت او ان جی سی هند، برای توسعه میدان گازی فرزاد بی که MDP آن تکمیل شده، اگرچه کند، اما در حال انجام است. البته خودمان هم به‌صورت موازی طرح را دنبال می‌کنیم و مطالعات تکمیل شده است.»

آرامکو و فرصت‌طلبی سعودی‌ها

اما همان زمان و در میانه کشاکش ایران و هند بر سر عقد قرارداد توسعه میدان گازی مشترک ایران و عربستان بود که رسانه‌ها از فرصت طلبی عربستان در سرمایه‌گذاری در این میدان گازی خبر دادند.

بر اساس این گزارش‌ها، برعکس بلاتکلیفی ایران، عربستان برنامه‌ای مشخص برای توسعه میدان گازی عربیه دارد. شرکت آرامکوی عربستان با اعلام آغاز تولید گاز از میدان حصبه ،مشترک با میدان فرزاد A برنامه تولید مشترک 2.5 میلیارد فوت مکعب گاز از میادین حصبه و عربیه را در دستور کار قرار داده است. از مجموع 2.5 میلیارد فوت مکعب تولید روزانه گاز از این دو میدان، 1.2 میلیارد فوت مکعب تولید روزانه میدان عربیه خواهد بود. همچنین اعلام شد که شرکت آرامکوی عربستان قرارداد 6 میلیارد دلاری توسعه میادین عربیه و حصبه را در سال 2013 با کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های SNC-Lavalin کانادا، SK Engineering & Construction کره جنوبی، Samsung Engineering کره جنوبی و Saipem ایتالیا به امضا رسانده بود که بعد از تولید اولیه 500 میلیون فوت مکعبی گاز طبیعی از میدان حصبه قرارداد دیگری به ارزش بیش از یک میلیارد دلار با شرکت های Larsen & Toubro هند و Emas AMC سنگاپور در تاریخ 16 می سال 2016 ، با هدف رساندن تولید 500 میلیون فوت مکعبی به تولید 2 میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی در روز به امضا رسید و توسعه میدان عربیه نیز با کنسرسیومی به رهبری SNC-Lavalin کانادا به امضا رسید.

در حال حاضر این میدان در حالی بدون توسعه با قی مانده است که طرف مقابل که کشور عربستان است با کمک شرکت‌های بین المللی، هر روز حجم قابل توجهی گاز را از این میدان استخراج می‌کند.

بهانه‌گیری هندی

اما ریشه‌یابی دلیل تاخیر چندساله در شکست مذکرات میان ایران و هند بر سر قرارداد توسعه میدان گازی فرزاد بی، چندان آسان نیست. با این حال، در میان خطوط اخبار دو دهه اخیر، بهانه‌گیری هندی‌ها را می‌توان یکی از دلایل اصلی عدم توافق دانست.

در آن زمان و در اوج مذاکرات، اعلام شد، پیشنهادی که از سوی هند داده شد براى تهران قابل قبول نبود. به گفته بیژن زنگنه وزیر نفت ایران، «پیشنهاد هند در واقع هیچ نفعی برای ایران نداشت.» زنگنه تاکید کرد که با توجه به اینکه هزینه استخراج ازمیادین نفت و گاز خلیج فارس، بسیار پایین است، مشارکت در این طرح ها برای شرکت‌های نفتی بین المللی جذابیت زیادی دارد و این میدان گازی نیزمورد توجه سرمایه گذاران است.

در واقع پیشنهاد هندی‌ها این بود که ایران گاز فرزاد B را بخرد اما ایران از یک سو منابع مورد نیاز خرید گاز فرزاد را ندارد و از سوی دیگر نیازی به گاز فرزاد B حداقل تا پنج سال آینده نخواهد داشت. بر اساس گزارش‌ها، حجم گاز درجای میدان گازی فرزاد B ، بیش از ۲۱ تریلیون فوت مکعب برآورد شده که ۱۲.۵ تریلیون آن قابل استحصال است و طبق برنامه قرار است با توسعه میدان در فاز نخست از این میدان روزانه ۱.۱ میلیارد فوت مکعب گاز تولید شود اما هندی‌ها که مکتشف این میدان هستند، بارها اعلام کرده بودند باید کار توسعه این میدان را نیز برعهده داشته باشند اما همواره اعلام می‌کردند به دلیل آن که هزینه تولید در این میدان بالا است پس باید درآمدشان نیز از این میدان گازی بالا باشد.

در دولت یازدهم، بارها هندی اعلام کرده بودند اگر ایران این میدان را به ما ندهد ما دیگر از این کشور نفت نمی‌خریم و این مسئله موجب گروکشی هندی برای خرید نفت و پرداخت وجوه نفتی شده بود که این مسئله موجب شد تا حتی کشورهایی مانند آمریکا نیز به این موضوع ورود پیداکنند تا بتوانند از ایران باج خواهی کنند.

تحریم یا چین؟ مساله این است

«در حال حاضر هیچ پیشرفتی در فرزاد-ب وجود ندارد. به نظر می‌رسد ایران در حال تلاش برای یک بازیگر داخلی است.» این اظهار نظر یک منبع رسمی هندی درباره قرارداد توسعه میدان گازی فرزاد ب بود. البته همین گفته‌ها در اظهار نظرهای طرف ایرانی نیز دیده می‌شود. سال گذشته بود که وزیر نفت گفت: هنوز هندی‌ها برای توسعه میدان گازی فرزاد B جلو نیامده‌اند اما قصد ما این است که آخرین مذاکرات نیز با آن‌ها انجام شود البته اگر همچنان اعلام آمادگی نکردند کار را با یک شرکت ایرانی پیش خواهیم برد.»

با این حال همین منابع هندی از دو عامل دیگر برای برکناری هندی از این پروژه نام برده‌اند. بر اساس گزارش‌های منابع هندی، هند از سال ۲۰۰۹ به دنبال تأمین قرارداد برای میدان گازی فرزاد بود، اما تحریم ها علیه تهران نقش مهمی را در مانع تراشی بازی کرد. بر اساس این گزارش، حدود ۷۵ درصد از این توافق نامه تا ماه مه 2018 نهایی شد، اما هنگامی که ایالات متحده به طور یک جانبه از توافق هسته‌ای خارج شد، این قرارداد نیز به مانع برخورد کرد. اما همین منابع همچنین گفته‌اند که دولت ایران، پیش از این، تذکر داده بود که این پروژه را به یک شرکت روسی یا چینی تحویل دهد.

پیش از این نیز و در جریان خبر لغو قرارداد ریلی چابهار با هندی‌ها، باز هم پای هردوعامل تحریم و چین به میان آمده بود. بدعهدی هندی‌ها در پرداخت بدهی در پروژه راه آهن چابهار به دلیل تن دادن به تحریم‌های امریکا، از یک سو و مجموعه اشاره‌های پراکنده در سند منشتر شده از پیش نویس پیشنهادی توافق ۲۵ ساله ایران و چین، درباره حجم سرمایه‌گذاری وسیع و مشارکت‌های پروژه‌ای توسط طرف چینی، از سوی دیگر، دو استدلال اصلی برای تعیین ریشه‌های لغو این قرارداد بود.

حالا ماجرا هر چه که باشد، ایران، هند را تنها ظرف یک هفته از دو قرارداد توسعه‌ای مهم در جنوب کشور، کنار گذاشته است. اگرچه در هردو نمونه اخیر، ایران اعلام کرده که پروزه ها را با شرکت‌های داخلی پیش می‌برد اما زمزمه‌های مشارکت طرف خارجی جایگزین هند نیز بلند‌تر از پیش شنیده می‌شود. حاشیه آن جاست که اگر این جانشین سرمایه‌گذاری خارجی، چین باشد، آن وقت، پای ماجرای سند مبهم ۲۵ ساله همکاری میان تهران و پکن نیز، بار دیگر خبرساز خواهد شد.