کتاب‌های کاغذی زنده می‌مانند؟

چند ماهی است با آشفته شدن بازار کاغذ، چاپ و زینک، اقتصاد نشر کشور دچار مشکلات عدیده‌ای شده است. از گوشه و کنار حتی خبر توقف فعالیت برخی ناشران هم شنیده می‌شود. اما برخی تنها دلیل این اتفاق را مشکلات اقتصادی نمی‌دانند و می‌گویند مردم دیگر علاقه‌ای به خریدن کتاب کاغذی ندارند و چاره گسترش انتشار کتاب‌های الکترونیکی است. اما در دنیا هنوز هم کتاب‌های چاپی مورد استقبال قرار می‌گیرند و اقتصاد نشر در مسیر رشد قرار دارد.
این روزها، تکنولوژی به تمام شئون زندگی انسان‌ها نفوذ کرده است، اینترنت تمام محدودیت‌ها را در نوردیده و همه چیز به شکل کدهای صفر و یک درآمده‌اند. کتاب و ادبیات هم از این قاعده مستثنی نبوده‌اند. ای‌بوک‌ها یا همان کتاب‌های الکترونیک امروز در سرتاسر دنیا بسیار به دلایل متعددی مثل در دسترس بودن، حفاظت از محیط زیست و ... مورد استقبال قرار می‌گیرند، حتی ابزارهایی صرفا برای مطالعه کتاب‌های الکترونیکی هم ساخته شده‌اند.

تقاضا، ضامن حیات کتاب کاغذی

برخی معتقدند با فراگیر شدن تکنولوژی دیگر دلیلی برای چاپ کتاب‌های چاپی و مصرف این حجم از کاغذ وجود ندارد، اما همچنان کتاب‌های کاغذی هم طرفداران پر و پا قرص خودشان را دارند. اما آیا واقعا باید کم‌کم با کاغذی‌ها خداحافظی کنیم؟ یا وجود کتاب‌های کاغذی امری ضروری است؟ محمود آموزگار، مدیر نشر «کتاب آمه» در گفت‌وگو با ابتکار در این‌باره می‌گوید: لزوم وجود کتاب کاغذی را نیاز مخاطب تعیین می‌کند. این گونه نیست که مرجعی بگوید کتاب چاپی حتما باید منتشر شود. قاعدتا تقاضای بازار مطالبات خودش را به ناشران دیکته می‌کند. اگر در دنیا از کتاب کاغذی استقبال می‌شود و اقتصاد این بخش از نشر رشد دارد، نتیجه اقتضای بازار است. نشر یک حرفه اقتصادی است و ناشران به عنوان کسانی که در این حوزه مشغول کسب و کار هستند، از فرامین بازار تبعیت می‌کنند تا درآمد خودشان را افزایش دهند.

نه زیرساخت‌ مناسب داریم و نه حق تالیف مناسب

بنا بر خبری که به تازگی در بوک‌سلر منتشر شده است، درآمد ناشران آمریکایی در شش‌ماهه اول سال ۲۰۱۹ در تمامی حوزه‌ها به جز کتاب‌های الکترونیکی،‌ ۶.۹ درصد افزایش داشته است. با توجه به اطلاعات ارائه‌شده از سوی «انجمن ناشران آمریکا»‌ (AAP) سود حاصل از فروش ‌کتاب‌ها برای ناشران آمریکایی در شش‌ماهه اول سال جاری به حدود شش میلیارد دلار رسیده است. همچنین سود حاصل از کتاب‌های الکترونیکی نیز ۴۹۳ میلیون دلار برآورد شده که این رقم نسبت به همین بازه‌ زمانی در سال ۲۰۱۸ با کاهش ۳.۸ درصدی مواجه بوده است. وقتی در مهد تکنولوژی، استقبال از کتاب کاغذی بیش از کتاب الکترونیک است و اقتصاد نشر کتاب‌های چاپی در حال رشد است، به چه دلیل در چند ماه اخیر ما بارها و بارها از اقتصاد شکننده نشر کشور شنیده و خوانده‌ایم؟ مدیر نشر «کتاب آمه» می‌گوید: به نظر من مشکل ما به چند حوزه مربوط است. ما در بخش زیرساخت‌های نشر، زیرساخت‌های مستحکمی نداریم. به طور مثال ما قاعدتا باید تدبیری درباره تامین ملزومات جاپ کتاب می‌اندیشیدیم، این ملزومات صرف نظر از مواد اولیه مورد نیاز، موضوع تالیف است. پرداختن به امر تالیف و حفظ حرمت آن مواردی است که تا حدودی مغفول واقع شده‌اند و ما در شرایطی هستیم که از یک سو شاهد افزایش قیمت‌های ملزومات چاپ کتاب هستیم و از سوی دیگر با کاهش شمارگان و توقف تولید در برخی موضوعات حق تالیف به شدت مورد آسیب قرار گرفته است. این دو مورد، بسیار ضروری است.

او ادامه می‌دهد: ما باید نویسندگانی داشته باشیم که انگیزه کافی برای نوشتن داشته باشند. مهم‌ترین رکن در نشر و آنچه در دنیا هم مورد تایید قرار گرفته، حق تالیف است. به این دلیل که نویسنده باید بتواند به کارش به عنوان کسب و کار نگاه کند و از راه آن امرار معاش کند.
آموزگار می‌افزاید: در مورد نهاده‌های مورد نیاز برای نشر کتاب فکر می‌کنم دوراندیشی لازم را نداشته‌ایم تا بتوانیم تولید کاغذ را در کشور سامان دهیم و به این سمت برویم که چندان نیازمند واردات نباشیم و آن را به حداقل کاهش دهیم.

احساس نیاز به کتاب را بالا نبرده‌ایم

برخی البته قیاس نشر کشور ما و کشورهای توسعه‌یافته را از این جهت نادرست می‌دانند که سرانه مطالعه در کشور ما چندان بالا نیست. آموزگار در این‌باره می‌گوید: ما چقدر برای آنکه نیاز به کتاب را بالا ببریم تلاش کرده‌ایم؟ هم‌اکنون هم بارها در جلسات ترویج کتابخوانی این موضوع تکرار می‌شود که باید مردم را به کتاب‌خواندن و مطالعه علاقه‌مند کنیم اما به نظر من این موضع به تنهایی کافی نیست. بارها ما با این سوال مواجه بوده‌ایم که «بخوانیم که چه بشود؟» واقعیت این است که کتاب دروازه‌ای به روی دانش است. دانش و دانستن آن‌چیزی است که می‌تواند به ما در حل مجموعه مشکلات‌مان یاری برساند. به عبارت دیگر باید ضرورت کتابخوانی دیده شود و دقیقا به همین دلیل به نظر من بزرگ‏ترین مروجان کتابخوانی در جهان در یک پروسه تاریخی کتابفروشان بودند. این کتابفروشان بودند که با تشخیص علایق مخاطب، سعی می‌کردند نسخه‌ای را برای مطالعه این افراد بپیچند که برای خواننده سودآور باشد.

هم کتاب چاپی باشد هم الکترونیکی

در ایامی که اقتصاد نشر به دلیل مشکلاتی که برای انتشار کتاب‌های کاغذی وجود دارد، دچار مشکلات بسیار شده، برخی توجه بیشتر به کتاب‌های الکترونیکی را راه نجات و داروی شفابخشی برای اقتصاد نشر می‌دانند اما آموزگار معتقد است باید هم به کتاب چاپی توجه کرد و هم به کتاب الکترونیک. او می‌گوید: ما باید به فضای مجازی و دیجیتال، خصوصا در حوزه کتاب هم به عنوان یک تهدید نگاه کنیم و هم به عنوان یک فرصت. ممکن است ما عضو کانال‌هایی در فضای مجازی باشیم و برخی را تعقیب کنیم و در آنجا اطلاعیه‌ای درباره یک کتاب یا نمایش ببینیم اما پس از چند روز شاید دوباره به‌خاطر آوردن نام آن کتاب و نمایش دشوار باشند. ممکن است یک مطلبی را در فضای مجازی بخوانید اما این اتفاق مسلما نقشی را که خواندن کتاب چاپی در به خاطر سپردن ایفا می‌کند، ندارد. در نشر الکترونیک بیشتر به دنبال آن هستند که به سمت کتاب‌های درسی و آموزشی بروند چون در طی مطالعه، فرد اقدام به خلاصه‌نویسی خواهد کرد و این‌گونه استفاده از این کتاب‌ها بازدهی بیشتری دارد اما در بقیه موارد به خاطر سپردن امری مشکل است.

مدیر نشر «کتاب آمه» معتقد است نشر الکترونیک مزیت‌هایی هم دارد. او می‌گوید: البته یکی از امکاناتی که نشر الکترونیک می‌دهد، از بین بردن فاصله‌ها است. چندین میلیون ایرانی در خارج از کشور زندگی می‌کنند که عموما افراد تحصیل‌کرده‌ای هستند که با کتاب محشور بودند اما به دلیل فاصله، دسترسی‌شان به کتاب‌های فارسی دشوار است، هزینه‌های ارسال و زمانی که طول می‌کشد تا کتاب‌ها به دست‌شان برسد، عملا دسترسی این افراد را به کتاب‌های کاغذی مشکل می‌کند. کتاب‌های الکترونیکی این امکان را فراهم می‌کند که افراد حتی در دورترین نقاط جهان، در همان روز اول انتشار به محتوای کتاب دسترسی داشته باشند.

او می‌افزاید: من فکر می‌کنم شاید ترکیبی از نشر چاپی و نشر الکترونیک بتواند پاسخ بهتری به نیازهای مطالعاتی جامعه بدهد.