زائران ایرانی در عربستان چگونه روزها را می گذرانند؟

نزدیک به ۷۰ هزار زائر ایرانی برای انجام مناسک حج تمتع وارد عربستان شده اند تا طی دو هفته آینده، با انجام مناسک حج تمتع، «حاجی» شوند.

این گزارش تلاش می کند تا با مروری بر وضعیت حجاج ایرانی در مکه و مدینه، آخرین وضعیت آنان را در حوزه های مختلف تشریح کند.

اعزام زائران ایرانی که از هفدهم تیر آغاز شده، تا ۱۴ مرداد ادامه دارد و تا آن زمان، انتظار می رود بیش از ۸۹ هزار ایرانی در شهر مقدس مکه حضور پیدا کرده باشند.

با پایان عملیات رفت و انجام مناسک حج تمتع، روند بازگشت حجاج از ۲۶ مرداد آغاز خواهد شد. این عملیات قرار است تا ۱۷ شهریور زمان بازگشت آخرین کاروان حجاج ایرانی به وطن ادامه داشته باشد.

انتقال تمامی زائران ایرانی توسط شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (ایران ایر) صورت می گیرد و با میانگین تاخیر حدود ۲۳ دقیقه در ۲۸۶ پرواز، وضعیت پروازها تاکنون رضایتبخش توصیف شده است.

«علی رضا رشیدیان» رییس سازمان حج و زیارت در این باره می گوید: «خداوند را شاکریم که علیرغم محدودیتهایی که برای بکارگیری هواپیماهای شرکتهای داخلی برای ما بوجود آمد، اما تا این لحظه که ۶۴ هزار و ۱۱۰ نفر وارد عربستان شده اند، نزدیک به ۵۸ درصد پروازها هیچ تاخیری نداشته و متوسط تاخیر سایر پروازها نیز حدود ۲۲ دقیقه بوده است و این قابل قبول و تقدیر است. اول خداوند را شاکریم و بعد هم از همکاران عزیزمان در شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما) تقدیر می کنیم که توانسته اند تا امروز پروازها را به نحو مناسبی انجام دهند.»

به گفته وی، تا روز یکشنبه ۲۵۹ پرواز از مجموع ۳۶۱ پروازی که باید برای عملیات رفت حجاج انجام شود، صورت گرفته است. این رقم امروز به ۲۸۶ پرواز رسید.

میانگین حضور زائران ایرانی در سرزمین وحی ۳۶ روز اعلام شده است که از این نظر، یکی از طولانی ترین ایام اقامت حج به شمار می رود. حج امسال همچنین به دلیل آنکه ۵۷ درصد از کل زائران را بانوان تشکیل می دهند و نیز میانگین سنی بالای زائران دارای ویژگی های منحصر به فردی به شمار می رود.

تعداد کل کاروانهای ایرانی ۵۸۹ کاروان اعلام شده است که در ۸۰ هتل در شهر مکه مستقر می شوند اما وضعیت حضور آنان در شهر مدینه متفاوت است.

به کاروانهایی که قبل از سفر به مکه و انجام مناسک حج تمتع به مدینه سفر می کنند، حجاج «مدینه قبل» و به کاروانهایی که پس از انجام مناسک به شهر پیامبر می روند، حجاج «مدینه بعد» می گویند.

هر روز بطور متوسط حدود ۹ هزار زائر ایرانی به منظور زیارت مسجد النبی، مرقد رسول گرامی اسلام (ص) و نیز ائمه معصوم (ع) در بقیع و دیگر بناها و امکان تاریخی اسلامی در مدینه در شهر پیامبر بسر می برند.

به دلیل کمبود هتلها در شهر پیامبر، برنامه ریزی ها به گونه ای انجام شده است که کاروانهای مدینه قبل پنج شب و شش روز و مدینه بعد، چهار شب و پنج روز در این شهر اقامت کنند.

امسال در مجموع ۱۹ هتل برای زائران و دو هتل برای انجام امور ستادی حج و زیارت در مدینه در اختیار جمهوری اسلامی ایران است و استقرار زائران طبق یک برنامه از پیش تعیین شده در این هتلها صورت می گیرد.

* وضعیت فرهنگی

سفر حج با هدف خودسازی، تزکیه نفس و تقویت معنویت و معارف دینی صورت می گیرد. به همین دلیل، تمرکز برنامه ریزی ها در این سفر در حوزه فرهنگی و با محوریت بعثه مقام معظم رهبری صورت می گیرد.

تا پیش از انجام مناسک حج، زائران چه در مکه و چه مدینه ترجیح می دهند روزی چند بار در مسجدالحرام برای زیارت خانه خانه و مسجدالنبی برای زیارت مرقد پیامبر و انجام نمازهای روزانه با جماعت حاضر شوند.

تاکید مقام معظم رهبری بر لزوم حضور زائران ایرانی در صفوف دیگر مسلمانان و بویژه مسجدالحرام و مسجدالنبی موجب شده است که امسال این حضور بسیار پررنگ تر شود.

برنامه ریزی های بعثه مقام معظم رهبری به مسئولیت حجت الاسلام والمسلمین «سیدعبدالفتاح نواب» که امسال اولین سال حضور وی در این سمت است، نیز به گونه ای صورت گرفته است که نه تنها مانعی در زمینه حضور زائران در اماکن مقدس یادشده ایجاد نشود بلکه تسهیلات و امکانات لازم برای تسهیل تردد آنان نیز فراهم شده است.

بسیاری از مدیران کاروانها و مسئولانی که سابقه حضور در دوره های گذشته حج تمتع را دارند، اعتراف می کنند که امسال استقبال ایرانیان از حضور در نماز جماعت  مسجدالحرام و مسجدالنبی و نیز، مساجد محلی نسبت به سالهای قبل پررنگ تر شده است.

به عقیده ناظران، رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی در این زمینه در دیدار با کارگزاران و دست اندرکاران حج در تیرماه گذشته و نیز، برنامه ریزی های بعثه مقام معظم رهبری مبنی بر عدم برگزاری نماز جماعت در هتلها در این حضور پررنگ نقش بسزایی داشته است.

برگزاری باشکوه مراسم دعای کمیل و ندبه، محفل انس و معرفت، حلقه های قرآنی، آموزش مناسک و احکام، مسابقات فرهنگی و زیارت دوره برای بازدید از اماکن اسلامی نیز از جمله برنامه هایی است که از سوی بعثه مقام معظم رهبری و کاروانها برگزار می شود.

* ابراز رضایت از عملکرد عربستان

رفتار ماموران دولت عربستان سعودی با زائران ایرانی در سال جاری تاکنون با ابراز رضایت مسئولان بعثه و سازمان حج روبرو بوده است.

ماموران سعودی با حجاج ایرانی چه در زمان ورود به فرودگاه و چه در زمان زیارت، تاکنون «خوب» و «مناسب» ارزیابی شده و این نکته چند بار مورد تایید سرپرست حجاج ایرانی و دیگر مسئولان حج ایران قرار گرفته است.

حجت الاسلام والمسلمین سیدعبدالفتاح نواب نماینده ولی فقیه و سرپرست حجاج ایرانی روز گذشته پس از دیدار با نمایندگان مراجع عظام تقلید در مدینه منوره به خبرنگاران گفت: «به لطف خدا، فضای حج امسال تاکنون آرام بوده است، نمایندگان بیوت مراجع عظام هم به این مساله توجه داشتند و ابراز امیدواری کردند روند موجود ادامه یابد.»

مسئول بعثه مقام معظم رهبری پیش از این نیز گفته بود که «برخورد نیروهای عربستان تاکنون در مجموع، خوب و نسبتا مطلوب بوده است.»

«علی رضا رشیدیان» رییس سازمان حج و زیارت نیز در اظهارات مشابهی، همکاری عربستان را در امور مربوط به پروازهای هواپیماهای ایرانی و روند تشریفات و خروج زائران، راضی کننده ارزیابی کرده است.

رشیدیان شب گذشته در بازدید از فرودگاه مدینه گفت: «برخورد و نحوه عمل ماموران عربستانی در فرودگاه نسبت به سالهای قبل بهتر شده و مشکل خاصی در این زمینه وجود ندارد جز آنکه در زمینه ورود تبلت، لپ تاپ و دوربین های فیلمبرداری سخت گیری هایی می شود.»

به اعتقاد زائران، رفتار ماموران دولت عربستان در اماکن مقدس نظیر مسجدالحرام، مسجدالنبی و حتی قبرستان بقیع امسال نسبت به گذشته، بهتر بوده و از خشونت و سخت گیری های آنان کاسته شده است.

شماری از ناظران می گویند حجم حضور ماموران سعودی در اماکن زیارتی نیز در مقایسه با سالهای قبل، کمتر به نظر می رسد.

گزارشهای دریافتی هم حکایت از آن دارد که تاکنون کسی از زائران ایرانی در مکه یا مدینه بازداشت نشده است.

از سوی دیگر، سیاست مسئولان ایرانی نیز کمک به برگزاری «حجی آرام و امن» در سال جاری است.

«قاسم نصیری» مسئول واحد اطلاع رسانی حج و زیارت در عربستان می گوید: «امسال سال مدارا و تعامل با کشور میزبان است تا بتوانیم خدمات و آرامش بیشتری برای زائران فراهم کنیم و آنها در سایه این آرامش و امنیت، مناسک حج خود را انجام دهند.»

* دسترسی به اماکن مقدس

از آنجا که زیارت مسجدالنبی و قبرستان بقیع در مدینه و مسجدالحرام در مکه، محور اصلی برنامه های روزانه حجاج و زایران ایرانی را در سرزمین وحی تا پیش از انجام مناسک حج تمتع تشکیل می دهد، تسهیل دسترسی آنان به این مکانها موضوعی بسیار حیاتی است.

زائران در مدینه منوره مشکلی در زمینه تردد ندارند زیرا تمامی هتلهای آنها در حلقه مرکزی شهر و در اطراف مسجدالنبی قرار گرفته و آنها ظرف چند دقیقه، خود را به این مکان مقدس می رسانند. قبرستان بقیع که آرامگاه بی مزار چهارتن از ائمه معصوم شیعه شامل امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام محمد باقر و امام جعفر صادق (ع) و شماری از فرزندان، نزدیکان و اصحاب پیامبر (ص) را در خود جای داده است، هم در کنار مسجدالنبی قرار دارد، هر چند فقط صبح و عصر پس از نماز جماعت برای ساعات محدودی باز می شود و ورود بانوان به آن ممنوع است.

اما بر خلاف مدینه، مسجدالحرام که کعبه را در خود جای داده و میعادگاه همه مسلمانان و عاشقان خدا است، برای همه زائران مستقر در هتلها دور بوده و کمتر زائری است که بتواند با پیای پیاده خود را به این مکان مقدس برساند.

این مشکل البته مختص ایرانیها نیست. مکه، شهری کوهستانی است و مسجدالحرام در میانه کوهها قرار دارد. این ویژگی جغرافیایی موجب شده است تا شهر در منطقه ای وسیع در دل کوهها قرار گیرد و حتی بسیاری از هتلها و ساختمانها روی کوههای تراشیده شده بنا شوند.

برای دسترسی زائران به مسجدالحرام، سازمان حج و زیارت با چهار شرکت معتبر اتوبوسرانی عربستان قراردادی امضا کرده است که بر اساس آن، بیش از ۳۰۰ دستگاه اتوبوس کار انتقال حجاج را به صورت شبانه روزی انجام می دهند.

یک مقام مسئول در ستاد حج و زیارت در مکه مکرمه گفت: در حال حاضر، ۲۱۴ دستگاه اتوبوس بطور شبانه روزی در حال جابجایی حجاج ایرانی در این شهر مقدس هستند.

به گفته «سیدعباس حسینی» مسئول حمل و نقل درون شهری مکه، در حال حاضر نزدیک به ۲۵۰ دستگاه اتوبوس و ۸ مینی بوس از طریق ۴ ایستگاه مرکزی حجاج ایرانی را به مسجدالحرام می رسانند که این رقم با ورود همه زائران به ۳۱۰ اتوبوس و ۱۰ مینی بوس افزایش خواهد یافت.

فعالیت این اتوبوسها شبانه روزی است و زائران با کمترین میزان توقف، هر زمانی که بخواهند می توانند با استفاده از آنها، بین هتل و مسجدالحرام تردد کنند.

ناوگان حمل و نقل حجاج ایرانی به گونه ای برنامه ریزی شده است که در قالب ۱۹ خط و چهار ایستگاه مرکزی «جمرات، شبه عامر، اجیاد و کدی» منتهی به مسجدالحرام، زائران همه هتلها را به خانه خدا می رساند، هر چند، در دو ایستگاه جمرات و کدی، آنها ناچارند از اتوبوسهای تندرو حمل و نقل عمومی مکه نیز استفاده کنند.

دههاتن از نیروهای ستاد حج و زیارت با همکاری گروههای زائران در هوای داغ مکه بطور شبانه روزی در ایستگاهها مستقر هستند تا ضمن نظارت بر فعالیت اتوبوسها، زائران را در رسیدن به مراکز استقرار خویش یاری دهند.

انتقال زائران از شهرهای مدینه و جده به مکه، مشاعر مقدسه (مشعر، منا و عرفات) و نیز زیارت دوره در مکه و مدینه به منظور بازدید از اماکن تاریخی با استفاده از اتوبوس و به صورت برنامه ریزی شده صورت می گیرد.

* وضعیت غذایی

تهیه غذا برای نزدیک به ۹۰ هزار زائر و عوامل اجرایی حج در هوای گرم عربستان کاری ساده نیست اما مسئولان حج و زیارت ایران با برنامه ریزی مناسب، نظارت قوی و تهیه و پخت غذاها توسط خود ایرانیان، این مسئولیت را تاکنون به خوبی انجام داده اند.

غذای زائران ایرانی در مکه در دو آشپرخانه بزرگ «افندیه» و «ابوجدائل» و دو هتل خودپخت «میلینیوم» و «الدانه» تهیه می شود. در مدینه نیز این کار در دو آشپرخانه «زین» و «دخیل» صورت می گیرد.

غذاها بر اساس یک برنامه هفتگی که به تایید هیات پزشکی و متخصصان تغذیه در ایران رسیده و منطبق با ذائقه ایرانی است، تهیه می شود و کار پخت آن را آشپزها و دستیارانی انجام می دهند که همگی از ایران اعزام شده اند.

آشپزخانه افندیه در منطقه نسیم مکه قرار دارد و با برخورداری از مدرنترین دستگاهها ظرفیت پخت ۶۵ هزار غذا را در هر وعده دارد. این رقم تا یکصدهزار پرس نیز قابل افزایش است.

این آشپزخانه که در نوع خود در عربستان کم نظیر به شمار می رود، با استفاده از مدرنترین دستگاهها، کار پخت غذا را زیر نظر متخصصان تغذیه ایرانی انجام می دهد.

مسئولان ستاد حج و زیارت می گویند برای تهیه غذاها از بهترین مواد اولیه استفاده می شود و این مواد را در سردخانه هایی با دماهای متفاوت نگهداری می کنند.

آشپزخانه ابوجدائل نیز ظرفیت پخت ۲۵ هزار غذا را در مکه دارد و علاوه بر آن، دو هتل غذاهای روزانه زائران را در محل تهیه می کنند.

از آنجا شمار زائران مدینه در طول دوران حضور کاروانها از ۱۰ هزار نفر تجاوز نمی کند، تهیه و پخت غذا در دو آشپزخانه یادشده بدون هیچ مشکلی مطابق برنامه غذایی انجام می شود.

در هر وعده ناهار و شام، غذای گرم در رستوران هتلها توسط مهمانداران ایرانی برای زائران سرو می شود و علاوه بر غذای اصلی، یک غذای رژیمی نیز برای کسانی تهیه می شود که به هر دلیل از غذای اصلی استفاده نمی کنند.

ارزیابی های صورت گرفته حکایت از آن دارد که زائران از برنامه غذایی خویش رضایت دارند و این موضوع در بازدیدهای مکرر نماینده ولی فقیه و رییس سازمان حج و زیارت از هتلها از سوی زائران ابراز شده است.

با این حال، رشیدیان رییس سازمان حج و زیارت اخیرا به آشپرخانه ها دستور داده است در تهیه غذاها، سهم پنج درصدی غذای رژیمی افزایش یافته و غذای محلی اقوام و مناطق مختلف نیز در برنامه گنجانده شود.

*وضعیت درمانی و بهداشتی

برنامه غذایی مناسب، توصیه های بهداشتی و همراهی زائران با آن و نیز، استقرار پزشک در تمامی هتلهای زائران ایرانی در مکه و مدینه باعث شده است زائران ایرانی در مجموع از وضعیت جسمی و روحی مناسبی برخوردار باشند.

بیش از ۲۲۰ پزشک و پرستار با استقرار در بیمارستان و درمانگاه‌های حجاج ایران در مکه مکرمه کار درمان زائران بیمار را انجام می دهند. در تمامی هتلها نیز پزشک عمومی مستقر است.

بیمارستان ایران در مکه مکرمه دارای بخشهای مختلف آزمایشگاهی، رادیولوژی، سونوگرافی، اورژانس، بخش داخلی مردان و زنان به صورت جداگانه و کلینیک های تخصصی نظیر قلب، اعصاب و روان، ارتوپدی و دندانپزشکی است.

در مدینه نیز علاوه بر استقرار پزشک عمومی در هر هتل، سه درمانگاه برای درمان زائران ایرانی وجود دارد.

چنانچه پزشکان متخصص ایرانی تشخیص دهند، بیماران به بیمارستانهای سعودی در مکه و مدینه برای انجام امور تخصصی و جراحی اعزام می شوند.

دکتر مصطفی نادری رییس بیمارستان ایران در مکه، همکاری بیمارستانهای سعودی را در زمینه پذیرش و درمان زائران ایرانی در حال حاضر «قابل قبول» می داند هرچند نگران آن است که با افزایش ورود زائران از کشورهای مختلف و مراجعات آنان، سطح خدمات بیمارستانهای عربستان پایدار نخواهد بود.

نادری گفت: در صورت اعزام زائران ایرانی به بیمارستانهای سعودی، پزشکان عرب زبان هیات پزشکی جمهوری اسلامی ایران به عنوان رابط، مسئولیت رسیدگی به امور درمان آنان را بر عهده می گیرند.

حضور پزشکان عمومی در هتلها موجب شده است شمار ویزیت آنان در مکه تاکنون از مرز ۲۰ هزار مورد بگذرد اما ویزیت تخصصی در این مدت تا روز گذشته نزدیک به ۳ هزار مورد بوده و شمار افراد بستری شده روزانه از ۳۰ نفر فراتر نرفته است.

در همین مدت، روزانه تا ۱۴ نفر بستری در بیمارستانهای سعودی رخ داده است که مهمترین دلایل آن به گفته دکتر نادری، مشکلات گوارشی، فشار خون و بیماریهای قلبی و نیز، شکستگی ها به شمار می رود.

این مشکلات بویژه در میان زائران مسن رخ می دهد که اکثریت حجاج را در سال جاری تشکیل می دهند اما آنطور که رییس بیمارستان مکه می گوید خوشبختانه تا امروز مورد فوتی و مرگ و میر در میان زائران رخ نداده است.

* وضعیت منا

مهمترین بخش مناسک حج تمتع در ایام تشریق انجام می شود و تا آن زمان، هنوز حدود دو هفته باقی مانده است.

حج تمتع شامل دو بخش اصلی است: عمره تمتع که شامل اعمالی است که زائران احرام پوش هنگام ورود به مکه انجام می دهند و دیگری، اعمال حج تمتع است که از احرام بستن در مکه و وقوف در عرفات در روز نهم ذیحجه شروع می شود و با وقوف در مشعر و بیتوته در منا و انجام اعمالی نظیر سنگ زدن به شیطان، قربانی، حلق و تقصیر (کوتاه کردن مو)، طواف و سعی در مسجدالحرام و انجام نمازها و عبادات مربوطه ادامه می یابد.

در چنین شرایطی، از روز نهم تا دوازدهم و گاهی سیزدهم ذیحجه به دلیل حضور بیش از دو و نیم میلیون حاجی در صحرای عرفات، مشعر و منا در هوای داغ عربستان و اعمالی که باید همراه با انبوه جمعیت انجام دهند، همواره برای حاجیان و برنامه ریزان مهم بوده است.

در همین ایام تشریق بود که در دهم ذیحجه ۱۴۳۶ برابر با دوم مهرماه ۱۳۹۴ فاجعه منا رخ داد که جان دست کم دو هزار و ۲۳۶ حاجی را گرفت. ۴۶۴ نفر از این عده، حاجیان ایرانی بودند.

اکنون برنامه ریزی دقیق برای این ایام و سامان دادن اوضاع یکی از دغدغه های جدی مسئولان حج و زیارت ایران و کشور میزبان – عربستان سعودی- است.

ستاد حج و زیارت در مکه تقریبا هر روز در این زمینه جلسه برگزار می کند و مسئولان بخشهای مختلف آن در حال سرکشی از منطقه هستند تا مناسک حج با بیشترین آسایش و امنیت برگزار شود.

رشیدیان رییس سازمان حج و زیارت به همین دلیل هفته پیش از محل استقرار خود در مدینه به مکه آمد تا ضمن گفت وگو با مسئولان عربستانی، از نزدیک، وضعیت منطقه را بررسی کند.

مسئولان موسسه مطوفی – که مسئولیت رسیدگی به امور زائران ایرانی را در مکه بر عهده دارند- در نشستی با رشیدیان اعلام کردند که امکانات و تجهیزات مناسب در عرفات و منا را برای زائران ایرانی مستقر کرده و شمار متخصصان و نیروهای خود را در آنجا برای کمک به ساماندهی اوضاع افزایش می دهند.

یک مسئول ستاد حج و زیارت در مکه نیز به خبرنگار ما گفت که چادرهای باکیفیت دارای ارتفاع بلند، دو جداره و ضد حریق در منطقه نصب و یخچالهایی نیز برای تامین آب خنک مورد نیاز حجاج در آن تعبیه شده است.

تسطیح و عریض شدن مسیر حرکت زائران، تامین امکانات و خدمات مناسب در محل و برنامه ریزی دقیق برای پیشگیری از تراکم زائران کشورهای مختلف در مسیرهای منتهی به جمرات در منا از دیگر برنامه هایی است که در این زمینه انجام شده است.

مسئولان ایرانی با تکیه بر تجربه دو سال گذشته و برنامه ریزی های اخیر در مجموع اطمینان می دهند امسال شرایط بسیار مناسبی برای انجام مناسک حج تمتع وجود دارد و جای هیچگونه نگرانی برای زائران و ملت ایران نیست.