ضلع شرق میدان نقش جهان اصفهان، شاه‌نشین مسجد شیخ‌لطف‌الله است. مسجدی با آبی‌فام‌های کاشی و کتیبه‌های خوش‌نقش ثلث به خط علیرضا عباسی، مسجدی با معماری بی‌نظیر که نمونه بی‌همتایی در معماری مساجد کل کشور به شمار می‌رود.
هر تکه از بنایی که تاریخ برای ما برجای گذاشته آیینه‌ای است تمام قد که می‌توانیم خود را در آن نظاره کنیم. تخریب‌های پیش‌رو قبل از هر چیز این آئینه‌ها را خرد و پاره می‌کند و پس از این تخریب‌ها، دیگر در قامت کدام تصویر خود را ببینیم و خود را بشناسیم؟روزنامه اعتماد نوشت: اصفهان و حال این روزهایش حکایت شهری است که گنجی گرانقدر دارد و ارزش واقعی آن را نه زرگران می‌دانند نه داروغه و نه حاکم شهر. گنجی که به تمام مردم تعلق دارد اما سوداگرانی ارزش آن را پیش مردم کم جلوه می‌دهند و با وعده سودهایی ناچیز مردم را می‌فریبند و بعد در برابر چشم آنها چوب حراج به گنج می‌زنند. یک گنج واحد را به خرده‌های بی‌شمار اما ناچیز تبدیل می‌کنند و آن دو صد پشیز را با منت میان مردم تقسیم می‌کنند، حتی به مردم می‌گویند: «آن گنج کهنه در زیر انبار پوسیده شده بود و به کارتان نمی‌آمد، حالا هر کدام‌تان اقلاً چند پشیز در جیب دارید.»
بناها و میراث فرهنگی که به بهانه‌های توسعه و بهسازی به دست نابودی سپرده می‌شوند. گنجی هستند که به دست مدعیان توسعه، بی‌مقدار می‌شوند، نابود می‌شوند، تکه‌تکه می‌شوند و اهدای خیابان و مرکز تجاری همان بی‌مقدار پشیزی است که به نام مردم و به کام دیگری که سهم آنها می‌شود. انگار تخریب‌ها قرار نیست تمام شود، روزی به اسم ظل‌السلطانی که کمر به تخریب آیینه‌خانه‌های اصفهان می‌بندد، روزی به اسم بمبی که شبانه «حمام خسروآقا» را نابود می‌کند، روزی به اسم تخریب «خانه نائل»، روزی به نام احداث پروژه «مترو اصفهان» و امروز به اسم طرح گذر خیابان آقا نجفی، طرحی که با توسل به واژه نخ‌نمای ساماندهی در برابر مردم خبر از احیای گذری قدیمی می‌دهد و در خفا و در سربرگ نامه‌های خود با آوردن عنوان «خیابان‌کشی» خود را رسوا می‌کند. عنوان «خیابان آقا نجفی در نامه‌ای که به تاریخ ۱۸ فروردین ۱۳۹۸ به یکی از مالکان خانه‌های این گذر از طرف شهرداری فرستاده شده، مشهود است.
در این گزارش نگاهی می‌کنیم به جریان‌هایی که گذر آقا نجفی هنوز از سر نگذرانده و با پرس‌وجویی از کارشناسان و مدیران سازمان میراث فرهنگی، نظر آنها را نسبت به این طرح جویا می‌شویم.
تخریب‌های مخفیانه، به نام «گذر» به کام «خیابان»
ضلع شرق میدان نقش جهان اصفهان، شاه‌نشین مسجد شیخ‌لطف‌الله است. مسجدی با آبی‌فام‌های کاشی و کتیبه‌های خوش‌نقش ثلث به خط علیرضا عباسی، مسجدی با معماری بی‌نظیر که نمونه بی‌همتایی در معماری مساجد کل کشور به شمار می‌رود. هر رهگذری که از دل میدان نقش جهان رد شود، نمی‌تواند نظرش را از تلالو آفتاب بر پیچ‌وخم کاشی‌های گنبد این مسجد بگیرد، اما رهگذرانی که از گذر آقا نجفی عبور می‌کنند با چهره دیگری از این مسجد آشنا هستند. گذر آقا نجفی دقیقاً در پشت این مسجد قرار دارد و عابران نه با منظری چشم‌نواز، بلکه با ترکیبی دلهره‌آور مواجهند: خانه‌های تخریب شده، طاق‌های به جا مانده از خانه‌هایی که دیگر نیستند، زباله‌ها و بوی تعفن آنها، ماشین‌هایی که این سو و آن سو به گنبد دهن‌کجی می‌کنند، محله‌ای نیمه ویران و از ریخت افتاده و از پس هولناکی این منظره گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به چشم می‌خورد و قابی عجیب را تکمیل می‌کند. قابی که گویای یک تناقض اساسی است. تناقض میان میراثی که گذشتگان برای ما به جای گذاشتند و میراثی که ما برای آیندگان به جای خواهیم گذاشت. از یک سو با شاهکاری از رنگ و شکل مواجهیم و از سوی دیگر در پایین خط آسمان، ویرانه‌ای در برابر ما برفراز است. اما گذر آقا نجفی از چه زمانی به این وضعیت دچار شد؟
اولین نشانه‌های تصویب فرود آمدن کلنگ‌ها بر جان این گذر در سال ۸۵ و به طور مخفیانه صورت گرفت. این طرح همان زمان در کمیسیون ماده ۵ با نام طرح «خط بدنه» مطرح شد و تا سال ۹۱-۹۲ داس‌های شهرداری بدون داشتن هر گونه مجوزی به جان این گذر افتادند و شهرداری خانه‌ها را تملک و تخریب کرد. اما در این زمان چندان صدایی از تخریب‌های پشت میدان به گوش نمی‌رسید. در آن زمان کارگاه ساختمانی مدرسه حوزه علمیه برپا بود و ماشین‌های حفاری از داخل آن وارد گذر می‌شدند، به همین دلیل از پشت خیابان حافظ و از روبه‌روی شیخ‌لطف‌الله تخریب‌ها به چشم عابران نمی‌آمد و دور از چشم و گوش بقیه خانه‌ها یکی‌یکی تملک و تخریب می‌شدند.
سال ۹۴ که می‌شود، عکس‌های هوایی خبر از تخریب‌ها می‌دهند. «محمدمهدی کلانتری» که امروز استاد دانشگاه و فعال شهری است و پویش «نه به گذر آقا نجفی» را به راه انداخته است، آن زمان دانشجو بود و عکس‌های هوایی را به «محمدحسن طالبیان» نشان می‌دهد. در جلسه‌ای که طالبیان با شهردار وقت اصفهان می‌گذارد، قول توقف ماجرا داده می‌شود و به گفته کلانتری، تا سال ۹۷ همه در این خیال بودند که این طرح بنا به قول و قرار قبلی متوقف مانده است، اما حقیقت این بود که در پس پرده تخریب‌ها ادامه دارند و واقعیت، بی‌اثر بودن تمام وعده‌ها و قول و قرارها را نشان می‌داد. این در حالی است که به گفته کلانتری و طبق قانون، هر شکلی از دخل و تصرف در حریم بنای ثبت شده و بافت تاریخی باید به تصویب شورای عالی معماری و شهرسازی کشور برسد، با این حال اقدامات شهرداری وقت نه با هماهنگی شورای عالی صورت می‌گیرد و نه تاییدیه‌ای از آن اخذ می‌شود، امری که به وضوح مغایر قانون است.
سال ۱۳۹۷ عکس‌های هوایی دوباره خبر از تخریب و تاراج می‌دهند و به شهادت عکس‌ها، کوچه بیت‌الحسین تعریض شده است. کلانتری در این زمان با راه انداختن پویش «نه به گذر آقا نجفی» نامه‌ای به وزیر راه، مدیر کل میراث فرهنگی، معاون وقت میراث می‌زند. به گفته کلانتری، ایزدی پس از پنج روز به اداره راه و شهرسازی نامه می‌زند و وزارت راه و شهرسازی در دی ۱۳۹۷ از طریق استانداری دستور توقف این طرح را می‌دهد. اما نخستین واکنش میراث فرهنگی استان اصفهان که خود باید نخستین پرچمدار حفاظت از میراث باشد، کتمان خبر و ادعایی است مبنی بر اینکه از سال ۹۳ عملیات متوقف بوده و هیچ‌گونه عملیات اجرایی در مسیر خیابان پیشنهادی صورت نگرفته است. با این حال مصوب می‌شود که شهرداری تا طرحی را به شورای عالی معماری و شهرسازی نفرستد و مصوب نشود، حق دخل و تصرف در این گذر را ندارد. «فریدون‌الله‌یاری»، رئیس کل میراث فرهنگی استان اصفهان در همین زمان در مکاتباتی اعلام می‌کند: «شهرداری پیشنهاد احداث خیابان ۳۶ متری را به کمیسیون ماده پنج استان ارسال کرده و طبق مخالفت میراث فرهنگی، به جای آن طرح پیشنهاد احداث گذر ۱۴ متری را داده است.» در ادامه نامه، الله‌یاری تاکید می‌کند که شهرداری هیچ مجوزی مبنی بر احداث گذر آقا نجفی از میراث ندارد و شورای عالی شهرسازی و معماری ایران هم طی نامه‌ای به تاریخ دی ماه ۱۳۹۷ موضوع احداث خیابان را با قوانین کشور مغایر دانسته و دستور توقف آن را داده است.
با اینکه انتشار اخبار گذر آقا نجفی در رسانه‌ها توجه عمومی را به این طرح جلب می‌کند، اما خبرگزاری «ایمنا» که صدای شهرداری اصفهان است، به تاریخ بهمن ۱۳۹۷ و در گفت‌وگو با «شیرین طغیانی»، رئیس کمیسیون عمران، معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر اصفهان از این طرح رسماً با نام «خیابان آقا نجفی» یاد می‌کند. این خبرگزاری در ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ با انتشار خبری به نقل از کارگر، مدیر منطقه سه شهرداری اصفهان، خبر از پیشرفت ۷۰ درصدی آزادسازی این گذر می‌دهد و در عنوان خبر از واژه «خیابان» و احداث خیابان یاد می‌کند. این خبر در صورتی منتشر می‌شود که هنوز شورای عالی معماری و شهرسازی طرحی را مصوب نکرده است و علاوه بر آن، به گفته رعنایی، فعال شهری، هیچ طرح مصوبی با نام «خیابان آقا نجفی» وجود ندارد و در تمام گزارش‌ها این بستر با نام «گذر» یاد شده است، نه «خیابان». کارگر در این خبر مدعی می‌شود: «آزادسازی‌ها بر اساس طرح مصوب زیر نظر کمیسیون ماده پنج انجام می‌شود، به عنوان مثال چنانچه دو یا سه متر از یک منزل در طرح آزادسازی مسیر قرار گیرد، طبق قوانین آزادسازی انجام می‌شود.» اما با توجه به نامه توقف این طرح تا شورای عالی نظری نداشته باشد، شهرداری نمی‌تواند به استناد به کمیسیون ماده پنج که مصوب سال ۹۵ است، کاری صورت دهد. همراه با این تخلف‌ها، به تاریخ ۱۸ فروردین ۱۳۹۸ یکی از مالکان خانه در این بافت نامه‌ای از شهرداری دریافت می‌کند که در این نامه عنوان می‌شود: خانه مالک «در مسیر طرح خیابان حاج آقا نوری قرار گرفته و این طرح از اولویت اجرایی برخوردار است.» با تمام این گفته‌ها به نظر می‌رسد شهرداری اصفهان هیچ اعتنایی به اخطارها و دستورهای توقف ندارد و با اتکا به کمیسیون ماده پنج در پی تخریب این بافت و احداث خیابان است. خیابانی که همین روزها بر سر آن یک مجتمع تجاری بزرگ در حال ساخت است.
احداث خیابان تیر خلاص است
شهرداری مدعی است که چون نزدیک به هفتاد درصد این طرح اجرا شده، نمی‌توان آن را نیمه‌کاره رها کرد. یک‌سوم این گذر در بخش جنوبی شامل کوچه بیت‌الحسین تعریض شده است. یک‌سوم بالایی هم حد فاصل خیابان حافظ تا مسجد شیخ لطف‌الله است که خانه‌هایش را تخریب کرده‌اند، از این گذر تنها یک‌سوم میانی می‌ماند که هنوز آزادسازی نشده است.
«احسان رعنایی»، فعال و کنشگر شهری از دیگر طرح‌هایی یاد می‌کند که با نام ساماندهی، ضربه‌ای جبران‌ناپذیر و غیرقابل بازگشت به عرصه اصفهان زده‌اند: بافت جویباره، پروژه میدان امام‌علی (ع)، احداث خیابان حکیم در غرب نقش جهان و پروژه چهارباغ. رعنایی می‌گوید: «ما با این رفتارها در اصفهان بیگانه نیستیم، پروژه‌هایی که به اسم بازسازی عرصه را برای سوداگری باز می‌کنند، با کوتاهی و تعلل میراث فرهنگی استان چراغ سبز می‌گیرند و پیش می‌روند.» او به عدم جدیت میراث فرهنگی در نگهداری حریم میراث اصفهان انتقاد می‌کند و یکی از مشکلات را در عدم ابلاغ اصلاحیه مصوبه تعیین حریم نقش جهان می‌داند. به گفته رعنایی، این اصلاحیه در سال ۹۵ تصویب شده اما تاکنون ابلاغ نشده است. با توجه به اینکه این گذر در حریم درجه یک ثبت جهانی نقش جهان قرار دارد، رعنایی می‌گوید: «حتی اگر ۹۹ درصد بافت تخریب شود، باز هم می‌توان با طرح‌هایی بدون حضور خیابان و اتومبیل این منطقه را احیا کرد، اما احداث خیابان به معنای تیر خلاص است و دیگر جبران‌پذیر نیست.»
رعنایی معتقد است که اگر مردم با گنجینه و ثروتی که دارند آشنا شوند، خود با چنگ و دندان از خانههایشان حفاظت می‌کنند. اگر آنها آگاه شوند که ثروت‌آفرینی ارزی و گردشگری این منطقه به مراتب سودی بیشتر از عبور خیابان برایشان دارد، راضی به فروختن خانههایشان به شهرداری نمی‌شوند. اما به زعم او مدیران به جای دادن این آگاهی به مردم، به سمت توسعه بتنی و مبتنی بر خیابان‌کشی می‌روند. این در حالی است که مردم هم چندان رضایتی از فروش خانه‌های خود به شهرداری نداشته‌اند. به گفته کلانتری، تا سال ۹۴ مردم به صورت توافقی خانههایشان را به شهرداری فروخته‌اند، اما طبق نامه‌هایی که آنها به امام‌جمعه یا رئیس‌جمهور وقت نوشته‌اند، چنین ذکر شده است: «ما خانه‌ها را متری هفتصد هزار تومان به شهرداری فروختیم و با همین مبلغ نتوانستیم حتی در اطراف اصفهان زمینی بخریم.» به نقل از کلانتری در سال‌های ۹۴ و ۹۵ دو مالک توانستند با شکایت به شهرداری خانه‌های خود را پس بگیرند، زیرا طبق اشتباه شهرداری در مسیریابی، خانه‌های این دو مالک در طرح گذر نبود یا بخشی از خانههایشان در آن محدوده قرار داشت. از طرفی به نظر می‌رسد با اینکه اقلاً ۳۰ خانه در این محدوده به شهرداری فروخته شده، تنها یک خانه را میراث خریده است تا آن را مرمت کند. با این حال تا امروز آثاری از اقدام مرمتی در این بافت به چشم نمی‌خورد.
اما مساله تنها تخریب چند خانه نیست، آنچه به گذر آقا نجفی ارزش می‌داد، بافت تاریخی آن بود. بافتی متشکل از تمام خانه‌ها و کوچه‌ها و پس‌کوچه‌های آن، هر پیچ و خم و هر دیوار و جویی در این گذر تکه‌هایی از یک پازل وسیع بودند. اما امروز در بخش میانی این گذر، زباله‌ها روی هم تلنبار شده‌اند، ماشین‌ها به زور خود را در دل هم جا کرده‌اند و در ساعات شب بزم بزه در این محله برپاست و بلاتکلیفی و حضور معتادان، ساکنان این محله را کلافه کرده است. همین بلاتکلیفی و همین نامطلوب بودن شرایط محله ساکنان را ناخودآگاه خسته می‌کند تا جایی که از سر ناچاری خانه‌های خود را بفروشند و محله را ترک کنند.
سایه خروج از ثبت جهانی بر سر نقش جهان
نامه توقف این طرح به دست «علیرضا انیسی»، معاون وقت میراث فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و استاد دانشگاه تهران ارسال شد. انیسی اختلاط و نابسامانی در ایفای نقش‌ها را علت بروز گذرآقا نجفی‌ها می‌داند. با اینکه میراث فرهنگی وظیفه سیاستگذاری، پیگیری و نظارت بر این طرح‌ها را به عهده دارد و اجرای چنین طرح‌هایی لزوماً به عهده او نیست، اما انیسی معتقد است: «مسوولیت سیاستگذاری، مسؤولیت کمی نیست و همین مسؤولیت به درستی اجرا نمی‌شود و شاهد کوتاهی هستیم.» او با انتقاد از عملکرد شهرداری اصفهان می‌گوید: «سال‌هاست از عناوین مختلفی به عنوان برچسب بازآفرینی و بهسازی استفاده و کارهایی می‌کنیم که به هیچ عنوان در شأن آن برچسب‌ها نیستند. آنچه امروز در بافت‌های تاریخی به دست ارگان‌های مدیریت شهری رخ می‌دهد، منجر به تخریب بافت و میراث فرهنگی می‌شود.»
اما آیا احداث خیابان نقش جهان را از ثبت جهانی یونسکو خارج می‌کند؟ انیسی در پاسخ به این سوال با اشاره به اینکه این طرح قبل از نقض قوانین جهانی، قوانین ملی و طرح‌های بالادست را نقض می‌کند به نقل از طالبیان می‌گوید: «نقض این حریم ممکن است اتفاق برج جهان‌نما را تکرار کند.» اما نگرانی اصلی انیسی خروج نقش جهان از ثبت جهانی نیست، او به اهمیت همین اتفاق اشاره می‌کند و می‌گوید: «بزرگ‌ترین اتفاق تخریب این بافت برای همیشه است و این تخریب‌ها غیرقابل بازگشتند. مگر به جای تمام آثاری که تخریب کردیم چه چیزی توانستیم بسازیم و چه جوابی در برابر این تخریب‌ها به نسل بعد خواهیم داد؟»
«خود گذر و حتی پروخالی قرارگیری خانه‌ها در کنار هم در این گذر با ارزش است و تمام اینها باید در کنار هم حفظ شوند.» این حرف را هادی احمدی، مدیر کل دفتر حفظ و احیای بناهای تاریخی می‌گوید. احمدی صراحتاً مخالفت خود و سازمان میراث فرهنگی را با تخریب این بافت و خیابان‌کشی اعلام و اظهار می‌کند: «این طرح نه تنها ناقض قوانین ثبت جهانی است، بلکه مخالف قوانین ملی نیز هست.» او به مخالفت مونسان، طالبیان و شخص خود با این طرح اشاره می‌کند و می‌گوید: «علاوه بر مکاتبات اداری، در این خصوص اقدام حقوقی هم شده و شهرداری اصفهان شفاهاً تذکر هم گرفته است، اما به نظر می‌رسد حرف و عمل شهرداری اصفهان با هم نمی‌خواند.» او از شهرداری اصفهان می‌خواهد؛ «همین چهار قران سودی را که این طرح برایشان دارد، به خاطر حفظ اصالت و اهمیت این بافت ببخشند.» با توجه به گفته‌های احمدی، خیابان‌کشی در دل بافت تاریخی با هیچ قانونی در میراث و شهرداری هماهنگ نیست. احمدی قول پیگیری این طرح را به «اعتماد» می‌دهد.
هر تکه از بنایی که تاریخ برای ما برجای گذاشته آیینه‌ای است تمام قد که می‌توانیم خود را در آن نظاره کنیم. تخریب‌های پیش‌رو قبل از هر چیز این آئینه‌ها را خرد و پاره می‌کند و پس از این تخریب‌ها، دیگر در قامت کدام تصویر خود را ببینیم و خود را بشناسیم. در روزگار ظل‌السلطان مفهومی به نام میراث فرهنگی، توسعه، گردشگری، حفاظت و هیچیک از این واژه‌ها نبود. اما امروز که گوش‌مان از شنیدن مکرر این واژه‌ها پر شده است چه احترامی به معنای حقیقی این واژگان گذاشته‌ایم. میراث ما برای آینده و تاریخ، نه ساماندهی است و نه حفاظت. نسل آینده آرزو خواهد کرد که ای کاش ما دست به هیچ کاری نمی‌زدیم و نه سراغ حفاظت می‌رفتیم و نه نگهداری که شاید اگر ما دخالت نمی‌کردیم، گوشه‌های بیشتری از این تاریخ برای آیندگان باقی می‌ماند و شاید آنها با رعایت امانتداری صادقانه و خردورزی حکیمانه از این میراث نگهداری شایسته‌تری می‌کردند و بافت تاریخی را که متعلق است به تک‌تک انسان‌های این مملکت، چه آنها که امروز زنده هستند و چه آنها که هنوز به دنیا نیامده‌اند، جولانگاه بولدوزر نمی‌کردند.
هادی احمدی، مدیر کل دفتر حفظ و احیای بناهای تاریخی صراحتاً مخالفت خود و سازمان میراث فرهنگی را با تخریب این بافت و خیابان‌کشی اعلام و اظهار می‌کند: «این طرح نه تنها ناقض قوانین ثبت جهانی است، بلکه مخالف قوانین ملی نیز هست.»
ارسال نظر
