نخستین کارخانه قند ایران از فهرست آثار ملی خارج شد!

 نخستین کارخانه قند خاورمیانه در کهریزک با حکم دیوان عدالت اداری از فهرست آثار ملی خارج شد، اما مشخص نیست همچنان مالک این عمارت تاریخی و ارزشمند قصد تخریب و ساختِ بنایی جدید را دارد یا خیر؟

به گزارش ایسنا، ساختمان تاریخی کارخانه قند کهریزک، اولین کارخانه‌ی قند ایران و منطقه که امروز آن را به عنوان یکی از بناهای ارزشمند صنعتی می‌شناسند، با تصمیم مالکانش، قرار است وضعیتی غیر از آن‌چه می‌توانست از سال‌های قبل به خود گیرد، تبدیل شود.

اما مالک این کارخانه اوایل سال ۹۵ با طرح شکایت به دیوان عدالت اداری، درخواست خروج از ثبت این بنا را مطرح کرد و از آن زمان بود که دعوی حقوقی میراث‌فرهنگی استان تهران و مالک به دادگاه کشیده شد و سرانجام بعد از گذشت سه سال، به نظر می‌رسد بالاخره مالک بر این بخش از تاریخِ صنعتی کشور غلبه کرد.

بر اساس شواهد موجود، گویا برخی تالارها سیمان شده‌اند تا به عنوان انبار اجاره داده شوند و قصد دارند سقف‌های سوله‌ها را با ورق‌های فلزی بپوشانند و حتی راه آب‌های بخش‌هایی قدیمی‌تر را هم با ماسه پر کرده‌اند تا بارندگی بعد از حکم خروج از ثبت، تخریب را سرعت بخشد.

اما داستانِ این کارخانه از چیزی حدود ۱۳۵ سال پیش در ۱۸۸۴ میلادی شروع شد، بر اساس پیگیری‌های کارشناسان پرونده‌ی ثبتی این کارخانه‌ی تاریخی در پاییز ۱۳۷۹؛ وقتی کارشناسان بلژیکی مطالعه وسیع پنج ساله‌ای را در زمینه‌های مختلف انجام دادند و گزارشی را زیر نظر مستشاران بلژیکی با عنوان «گزارش درباره طرح تأسیس کارخانه قند در ایران» تهیه کردند. در سال ۱۸۹۱ میلادی کمیته‌ای با عنوان «کمیته مطالعات صنعتی پاریس» موفق به کسب امتیاز قند در ایران شد و کارشناسان را بر این منظور به ایران مأمور کرد و «پلت»، «کرچل» و «ریکما گرس» برای مطالعات محلی درباره وضعیت و شرایط احداث کارخانه قند به ایران فرستاده شدند.

در نخستین قدم «میرزا علی خان امین الدوله» به مشارکت یک کمپانی بلژیکی به نام «شرکت سهامی بلژیکی برای قند سازی» در ایران به وجود آمد از سال قبل از آن اقدامات مقدماتی آغاز و امتیاز آن از ناصرالدین شاه گرفته شده بود.

و مکان امروزی برای ساخت کارخانه انتخاب شد چون؛ «کارخانه قند در جنوب تهران در روستای کهریزک و در شرق بهشت زهرا قرار دارد زمین‌های این منطقه آبرفتی و مساعد کشاورزی است و همین دلیل برای احداث کارخانه انتخاب شده است.»

حتی «اعتماد السلطنه» در خاطرات خود نوشته است؛ در روز سه شنبه هشتم شعبان ۱۳۰۹ «رسم هر روز درب خانه رفته مراجعت نمودم. عصر «بارون نرمان» با دو نفر فرنگی آمدند. یکی موسوم به «پلت» بود. مامورند از برای اینکه چغندر بکارند و از شیره‌ی چغندر کارخانه قند سازی در ایران راه بیندازند…» در روز یکشنبه غزه ذی‌الحجه ۱۳۱۲ ساختمان آن را شروع کردند و در اواخر سال ۱۳۱۳ گویا ساختمان کارخانه و نصب ماشین آلات پایان یافت ظرفیت کارخانه ۸۰ تا ۱۰۰ تن چغندر در روز و ماشین‌های آن ساخت انگلستان و از کارخانه «ویلکاک» بود. شرکت امین الدوله در حدود تعهدات مربوط به تأمین آب و چغندر مصرفی کارخانه بود.

این شرکت در زمستان آن سال شروع به چغندر کاری کرد و برای این کار با رعایای کهریزک که کارخانه در آنجا تأسیس شده بود قراردادی بست اما چون محصول آن به بازار آمد نتوانست با قند روسیه رقابت کند و به تعطیلی کارخانه منجر شد.

از این کارخانه سه دوره بهره‌برداری به عمل آمد و در سال ۱۳۱۷ قمری به علت ورشکسته شدن کمپانی تعطیل شد در سال ۱۳۰۸ شمسی کسری ماشین آلات از کمپانی آلمانی «وولف» خریداری و نصب شد و اولین بهره برداری مجدد آن بعد از ۳۶ سال تعطیلی در سال ۱۳۱۰ شمسی صورت گرفت. دولت همه سهام آن را خریداری و اداره کارخانه را به دست گرفت این کارخانه به علت فرسودگی ماشین آلات در ۱۳۴۳ متوقف شد و بعد از انقلاب به تصرف بنیاد در آمد تا این که اخیراً توسط یک شرکت ساختمانی خریداری شده و قرار است آن را تخریب و آپارتمان سازی کنند.

به گفته اعتمادالسلطنه در کتاب خاطراتِ خود، ساختِ این کارخانه از ذی‌الحجه ۱۳۱۲ قمری شروع و در ۱۳۱۳ قمری پایان یافت، این بنا دارای هشت سلسله بزرگ و ساختمان‌های اداری سرایداری و باسکول است و مصالح به کار رفته در آن همه آجری است سقف سوله‌ها با خر پاهای چوبی و فلزی پوشش داده شده و سایر بناها سقف مسطح چوبی و توفال خوبی دارند به جز بنایی که در جنوب غربی عمارت و روش طاق و تویزه اجرا شده است.

حتی گفته می‌شود این بنا از ابتدا به منظور کارخانه احداث شده و تا زمان تعطیلی در ۱۳۴۳ شمسی از آن بهره‌برداری شده است از خصوصیات مهم آن می‌توان به نخستین سوله‌هایی که در ایران احداث شده اشاره کرد و اولین خر پاها با اجرای دقیق و حساب شده روی دهانه وسیع در این بنا اجرا شدند.

کمیته فنی وقت سازمان میراث‌فرهنگی در ۲۱ اسفند ۷۹ اعلام می‌کند همه مجموعه کارخانه قند قابل نگهداری مرمت و معرفی است در آن زمان میراث فرهنگی استان تهران پیشنهاد خود را برای آزادسازی کمتر از نیمی از ملک در سمت شمال مجموعه اعلام کرده بود در نهایت برای نجات بخشی همه اثر صنعتی فرهنگی و تاریخی کارخانه قند آن از طریق وزیر ارشاد به وزارت صنایع معرفی و درخواست شد این مجموعه را به عنوان یکی از اولین مستحدثات فنی تولیدی جدید کشور معرفی کنند و زیر نظر اداره میراث فرهنگی استان تهران مرمت ساماندهی و به صورت موزه صنعت تولید و معرفی شود به همین دلیل در آن زمان درخواست ثبت ملی این اثر اعلام شد، بدر نهایت این بنا به شماره ۴۶۳۵ در یازدهم دی ماه ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ثبت شد و ابلاغیه ثبت آن در ۱۳ اسفند ۱۳۸۰ توسط رئیس وقت سازمان میراث‌فرهنگی به علی‌اکبر رحمانی - استاندار وقت تهران – فرستاده شد.

اما حالا این کارخانه با گرفتن حکم نهایی خروج از ثبت، روند تخریب کامل را طی می‌کند!

در طول چند سال گذشته چندین بار خبرهایی مبنی بر پیگیری‌های شورای شهر برای نجات این کارخانه مطرح شد، اما امروز با حکم دیوان عدالت اداری گویا، آب سردی به تن نخستین کارخانه قند خاورمیانه ریخته‌اند که همه‌ی پی‌هایش را سست کرده است.