احتمال تغییر روند سدسازی در ایران

 عمر ۷۰ ساله سدسازی در ایران از ساخته شدن ۱۷۲ سد ملی در سطح ایران حکایت دارد که تقریباً بر اساس آب و هوا و طبق یک روال مشخص ساخته شده‌اند؛ اما به نظر می‌رسد بارندگی‌های اخیر و وقوع سیلاب در نقاط مختلف، نقشه راه سدسازی ایران را تغییر داده و مسئولان قصد دارند بعد از آن‌که به درک و دریافت دقیق‌تری از شرایط آبی کشور رسیدند، تغییرات لازم را اعمال کنند.

سدها برای اهداف مختلفی از جمله ذخیره و تأمین آب، تولید برق، اهداف تفریحی و کنترل سیلاب ساخته می‌شوند و در طول تاریخ یکی از نمادهای توسعه جوامع بوده است که برخی تنها با هدف کنترل سیلاب ساخته شده‌اند. حتی سدهایی که با اهدافی غیر از کنترل سیلاب ساخته می‌شوند، می‌توانند در مدیریت سیلاب با دوره بازگشت‌های کوچک هم مفید باشند.

بنا بر اطلاعات موجود، در ایالات متحده نزدیک به ۸۴ هزار سد ساخته شده است که شامل ۸۱۰۰ سد بزرگ است. در ایالت کالیفرنیا (با مساحتی حدود یک چهارم ایران و یک دوم جمعیت ایران) ۲۷۰۰ سد و مخزن وجود دارد که حجم ذخیره آنها بالغ بر ۵۲ میلیارد متر مکعب است.

بنا به گزارش FEMA، نزدیک به ۱۸ درصد اهداف سدسازی در ایالات متحده، فقط کنترل سیلاب بوده است. ۱۲ درصد سدهای بلند جهان در اروپا قرار دارد (۶۱۰۰ سد) که حجمی حدود ۴۱۰ میلیارد مترمکعب را به خود اختصاص داده‌اند. در اسپانیا ۱۲۰۰، ترکیه ۶۲۵، فرانسه ۵۶۹، ایتالیا ۵۲۴ و انگلستان ۵۱۷ سد بلند وجود دارد. در زمان سیلاب، حجم زیادی آب در زمان نسبتاً کوتاهی وارد مخزن می‌شود و اگر گنجایش مخزن کافی باشد، می‌تواند در مخزن آرام گیرد.

سدسازی در ایران از کجا آغاز شد و به کجا رسید؟

ماجرای سدسازی در ایران از سال‌های پایانی دهه ۲۰ آغاز شد و تاکنون ۱۷۲ سد ملی در سطح ایران به بهره‌برداری رسیده که از این تعداد، ۱۹ طرح مربوط به قبل از انقلاب اسلامی و مابقی به بعد از انقلاب مربوط می‌شود؛ البته روند سدسازی در آن زمان، بسیار کند بود، به‌گونه‌ای که در دولت‌های اول و دوم تنها یک سد، در دولت سوم، سه سد و در دولت پنجم نیز دو سد مورد بهره‌برداری قرار گرفت. اما از دولت ششم و هفتم می‌توان به‌عنوان دولت‌های میانه‌رو در سدسازی یاد کرد، چراکه در هر کدام از آن‌ها، تنها ۱۳ سد به بهره‌برداری رسید. این در شرایطی است که پس از دولت ششم، با حجم وسیع سدسازی مواجه شدیم، به‌طوری که تنها در دولت هشتم، ۳۵ سد به مدار بهره‌برداری وارد شد.

در ادامه این روند، در دولت بعد یعنی دولت نهم، از اول مهرماه سال ۱۳۸۴ تا پایان شهریورماه سال ۱۳۸۸، بالغ بر ۱۸ سد به‌بهره‌برداری رسید اما قله سدسازی در دولت دهم و با تعداد ۳۹ سد قرار داشت. پس از آن، دولت تدبیر و امید، به‌طور جدی در بحث سدسازی مورد انتقاد قرار گرفت و همین مساله موجب شد که تعداد سدهای بهره‌برداری شده در این دولت، با کاهش روبرو شود و دولت یازدهم، ۲۵ سد و دولت دوازدهم نیز تنها سه سد را به‌بهره‌برداری برساند.

اما درمجموع طی این سال‌ها، ۱۷۲ سد به ظرفیت ۵۱۷۶۵ میلیون مترمکعب به‌بهره‌برداری رسیده و بر اساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، اکنون ۶۷۲ سد در دست بهره‌برداری، ۱۲۰ سد در دست ساخت و ۱۷۶ سد در دست مطالعه قرار دارد.

۴۳ سد تا پایان برنامه ششم بهره‌برداری می‌شود

این موضوع به این معناست که تا پایان برنامه ششم، تعداد سدهای ساخته شده در دولت دوازدهم نیز افزایش چشمگیری خواهد یافت؛ چراکه بر اساس عملکرد اهداف تعیین شده بر اساس سند تفصیلی برنامه ششم توسعه و در سرفصل برنامه تأمین آب، ظرفیت آب تنظیمی سدها (غیرمرزی) مقرر شده است که در طول برنامه، ۱۴۰۱ میلیون مترمکعب اضافه شود که در سال ۱۳۹۶، این هدف ۱۳۲ میلیون مترمکعب بوده و عملکرد این فعالیت بالغ بر ۱۱۲ میلیون مترمکعب بوده است.

بنا بر اعلام وزارت نیرو، هم‌چنین در ظرفیت آب تنظیمی سدها (مرزی) مقرر شده که در طول سال‌های برنامه ششم توسعه، ۲۸۵۷ میلیون مترمکعب ظرفیت تنظیم اضافه شود که در سال ۱۳۹۶، این هدف، ۳۱۴ میلیون مترمکعب بوده و عملکرد هم بالغ بر ۲۲۸ میلیون مترمکعب اعلام شده است.

کاربرد سدها در کنترل سیلاب

در هر حال، سدها این امکان را فراهم می‌آورند که بتوان سطح آب رودخانه و جریان سیلاب در پایین سد را با ذخیره موقت سیل و رهاسازی تدریجی آن در زمان بی‌خطر کنترل کرد که در شکل زیر عملکرد مخزن سد در کنترل سیلاب نشان داده شده است. همچنین کاهش دبی پیک سیلاب از یک طرف و به تأخیر انداختن دبی پیک از طرف دیگر، کاری است که سدها انجام می‌دهند.

امروزه در دنیا سدها مؤثرترین و موفق‌ترین ابزار کنترل سیلاب شناخته می‌شوند که در آن با یک برنامه مدیریت یکپارچه، مقدار ذخیره و رهاسازی از سد تنظیم می‌شود. به طور کلی هر سد با یک برنامه‌ریزی مدیریت مخزن خاص خود، در برنامه مدیریت سیلاب مشارکت می‌کند تا بتواند در نهایت خسارت سیلاب در پایین دست را به کمترین مقدار ممکن کاهش دهد.

بدین منظور بهره‌برداران برای ایجاد ذخیره بیشتر و مدیریت کاراتر سیلاب، قبل از شروع فصل سیلابی، سطح آب مخزن را کاهش می‌دهند. البته تخلیه مخزن بسیار وابسته به پیش بینی‌های قابل اعتمادِ بارش و رواناب در بالادست سد است که باید در زمان مناسب در اختیار بهره‌بردار سد قرار گیرد؛ در غیر این‌صورت مدیریت سیلاب در مخزن از نظر عملی امکان‌ناپذیر است. اتخاذ این استراتژی، خطر سیل را حذف کرده یا تا حد زیادی کاهش می‌دهد. بنابراین مدیریت مؤثر مخزن در زمان سیلابی بسیار وابسته به توان پیش‌بینی بارش است.

طبق آخرین آمار ۱۲۰ سد نیمه تمام در حال ساخت در ایران وجود دارد که از این تعداد، ۴۳ سد هدف شرب را به‌دنبال دارد و باید حداکثر تا پایان برنامه ششم، به مدار بهره‌برداری وارد شود اما باید اعلام کرد که اجرای این طرح‌ها به بیش از ۱۵ هزار میلیارد تومان سرمایه نیاز دارد. هم‌چنین در طرح ارزیابی و بازنگری سدها، مقرر شد که این ۴۳ سد به طور حتم اجرایی شود.

احتمال تغییر روند سدسازی با بررسی دقیق‌تر شرایط آبی کشور

درحالی که به گفته محمد حاج‌رسولی‌ها - مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران - هیچ طرح جدیدی طی شش یا هفت سال اخیر در حوزه سدسازی ایجاد نشده و دولت خود را موظف به تکمیل طرح‌های گذشته می‌داند. ۴۰ درصد سدها، در برنامه پنجم و ششم توسعه به مدار بهره‌برداری وارد شده است و نمی‌توان سدهایی را که با هدف شرب ساخته و روی آن‌ها برنامه‌ریزی شده است را کنار گذاشت و به همین دلیل باید ۴۳ سد مذکور حتماً تا پایان برنامه ششم به مدار بهره‌برداری وارد شود، رضا اردکانیان - وزیر نیرو - در آخرین اظهار نظر خود به تأثیر تغییرات اقلیم در روند سدسازی اشاره کرد و از بررسی دقیق‌تر شرایط آبی خبر داد.

به گفته وی از ابتدای دولت یازدهم تا کنون ۶۰ سد ملی و حدود ۵۰ سد استانی ساخته شده و به بهره‌برداری رسیده است تا پایان دولت دوازدهم نیز به این تعداد اضافه خواهد شد. وزارت نیرو بر اساس برنامه توسعه کشور و پتانسیل منابع آبی طرح‌هایی را نهایی و مطالعه کرده است که در مرحله اجرا قرار دارد. درصددیم در آینده نزدیک با توجه به آخرین برآوردها و احتمالاتی که در بحث‌های تغییر اقلیم داده می‌شود، به درک و دریافت دقیق‌تری از شرایط آبی کشور برسیم تا اگر تغییراتی لازم است اعمال شود.

وزیر نیرو با تاکید بر این‌که مخازن و سدهای دست‌ساز بشر برای اهداف اصلی و فرعی مختلفی ساخته می‌شود اظهار کرد: از حدود ۴۷ هزار سد بزرگ دنیا رقم قابل ملاحظه‌ای از سدها هستند که هدف اصلی آن‌ها کنترل سیلاب، تولید انرژی، تأمین آب شرب و … است. البته این به این معنی نیست که سدها تک منظوره هستند. چنانچه به این نقطه برسیم که اگر شرایط بارش‌ها از شرایط معتدل تبعیت نخواهد کرد و رادیکالیزم آب و هوایی خواهیم داشت و ممکن است چند سال خشک داشته باشیم و بعد با ترسالی مواجه شویم، باید سدهایی با کنترل سیلاب داشته باشیم و مخازنی داشته باشیم که هر گاه که این بارش‌ها صورت می‌گیرد، امکان نگهداشت را داشته باشند.