مخاطرات سیل در کمین شخم و شیار اراضی پرشیب

 به اعتقاد محققان، تشکیل ۷ تا ۸ سانتی‌متر خاک بین ۱۰۰ تا هزار سال زمان نیاز دارد و این در حالی است که بنا به دلایل انسانی و طبیعی، میزان فرسایش خاک در ایران به طور متوسط ۶ تن در هکتار در سال است که این میزان بیش از حد قابل تحمل فرسایش بوده و این امر موجب شده که در برخی مناطق به طور کلی خاک از دست برود که در این شرایط میزان جذب رطوبت خاک کاهش یافته است و در زمان وقوع سیل، سیلاب به جای جذب در زمین به رواناب تبدیل شود.

دکتر حسین اسدی، عضو هیأت علمی پردیس کشاورزی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با ایسنا، وضعیت فرسایش خاک در کشور را مطلوب ارزیابی نکرد و گفت: میزان فرسایش خاک در کشور زیاد است و در این زمینه برآوردهای بسیار متفاوتی وجود دارد و بر مبنای کمترین برآورد میزان فرسایش خاک که به نظر می‌رود به واقعیت نزدیکتر است، به طور متوسط ۶ تن در هکتار در سال است.

به گفته وی، این میزان فرسایش در برخی از مناطق ۳۰ تا ۴۰ تن در هکتار در سال می‌رسد و در برخی دیگر از مناطق مانند جنگل‌های بکر و یا مراتع تخریب نشده مقدار آن ممکن است نزدیک به صفر باشد.

اسدی با تاکید بر اینکه میزان فرسایش ۶ تن در هکتار در سال متوسط مکانی- زمانی برای فرسایش به شمار می‌رود، خاطر نشان کرد: در این زمینه مقدار مطلق فرسایش مهم نیست، بلکه مقایسه این میزان فرسایش با میزان "حد قابل تحمل فرسایش" مهمتر است. حد قابل تحمل فرسایش بر اساس سرعت تشکیل خاک (خاک‌سازی) در کشور تعیین می‌شود.

وی میزان حد قابل تحمل فرسایش را وابسته به تغییر اقلیم، شرایط زمین شناسی و پوشش گیاهی دانست و ادامه داد: حد قابل تحمل فرسایش در ایران کمتر از نیم تن در هکتار در سال است و با توجه به اینکه ایران اقلیم خشک و نیمه خشک و کوهستانی است، میزان تشکیل خاک در ایران خیلی کم است و این میزان فرسایش بیش از ۱۲ برابر حد قابل تحمل است و مساله اصلی از همین جا آغاز می‌شود.

این محقق علل اصلی فرسایش خاک در کشور را مربوط به دو دسته عوامل "طبیعی" و "انسانی" ذکر کرد و یادآور شد: عوامل طبیعی شامل قرار گرفتن ایران در منطقه خشک و نیمه خشک کره زمین و کوهستانی بودن کشور می‌شود و عوامل انسانی در درجه اول مربوط به تخریب پوشش گیاهی و تغییر کاربری اراضی و مدیریت نادرست اراضی کشاورزی می‌شود، ضمن آنکه با چرای بی‌رویه دام و قطع درختان جنگل مواجه هستیم.

این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه علاوه بر اینها در فعالیت‌های عمرانی نظیر جاده‌سازی توجه چندانی به اصول حفاظت خاک نمی‌شود، گفت: این دلایل موجب شده که میزان فرسایش خاک بیش از ۱۲ برابر حد قابل تحمل باشد.

سرعت کم خاک‌سازی؛ شتاب زیاد فعالیت‌های انسانی

اسدی با بیان اینکه برای تشکیل ۷ تا ۸ سانتی‌متر خاک بین ۱۰۰ تا هزار سال زمان نیاز دارد، افزود: ۱۰۰ سال زمان برای تشکیل خاک مربوط به مناطق مرطوب دارای اراضی کشاورزی می‌شود که در آنها اصول صحیح کشاورزی رعایت می‌شود و دمای هوا مناسب است و از نظر توپوگرافی در دشت‌ها هستند و هزار سال زمان تشکیل خاک برای مناطقی است که خشک هستند.

عضو کارگروه فرسایش و حفاظت خاک ستاد توسعه فناوری آب و خشکسالی معاونت علمی متوسط زمان تشکیل یک سانتی‌متر خاک در ایران را بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ سال ذکر کرد و ادامه داد: البته این زمان برای مناطق مختلف، متفاوت است؛ به گونه‌ای که در مناطق شمالی کشور میزان تشکیل خاک بیشتر است، به دلیل بیشتر بودن میزان رطوبت هوا و در بخش عمده‌ای از کشور میزان تشکیل خاک به کندی صورت می‌گیرد.

اسدی اضافه کرد: این در حالی است که در دهه‌های گذشته ۱۲ برابر بیشتر از زمانی که نیاز به خاک سازی داشتیم، خاک از دست دادیم.

روستای چم دیوان استان لرستان قبل از سیل

روستای چم دیوان بعد از وقوع سیل

سیلاب و افزایش فرسایش خاک

این محقق پردیس کشاورزی دانشگاه تهران با اشاره به اثرات تغییرات اقلیمی در افزایش فرسایش خاک، گفت: یکی از عوامل افزایش فرسایش خاک، بارندگی است. بارندگی یکی از عوامل مهم فرسایش خاک به شمار می‌رود و در سیلاب‌های اخیر نیز، بارش‌های ما بارش‌های شدیدی با دوره بازگشت ۵۰ تا ۲۰۰ ساله بودند.

وی در پاسخ به اینکه این بارندگی چه میزان در افزایش فرسایش خاک مؤثر بوده است، گفت: این امر بستگی به وضعیت پوشش گیاهی دارد. به دلیل دخالت‌هایی که در طبیعت داشتیم و تغییر کاربری‌ها و ساخت مسکن، پل‌ها و جاده‌ها باعث شد که در برخی از مناطق میزان خسارات وارده بسیار زیاد باشد.

اسدی در عین حال با بیان اینکه این بارندگی‌ها در بهار بوده و قبل از آن هم بارش‌های خوبی در کشور داشتیم، خاطر نشان کرد: در سیل‌های اخیر در مناطقی که پوشش گیاهی خوبی داشت و یا در اراضی کشاورزی که کشت‌های پاییزه داشتند، این پوشش‌ها توانستند از خاک محافظت کنند.

نمونه‌ای از تخریب اراضی کشاورزی

وی بیشترین میزان صدمه در سیل اخیر را از نظر فرسایش خاک در آبراهه‌ها و کنار رودخانه‌ها دانست و اظهار کرد: شدیدترین نوع فرسایش در زمین لغزش بوده است؛ چرا که زمین لغزش نوعی فرسایش خاک است.

زمین لغزش بعد از سیل

عضو کارگروه ملی برنامه مشارکت جهانی خاک، فرسایش خاک را هر نوع جا به جایی خاک از محل اصلی آنها توصیف کرد و ادامه داد: از این رو زمین لغزش نیز نوعی فرسایش خاک است و مساله اصلی در سیلاب‌ها ایجاد ناپایداری‌هایی است که ایجاد می‌شود و ما در سیل‌های اخیر نیز شاهد آن بودیم.

اسدی، با بیان اینکه پس از سیل‌های اخیر ده‌ها زمین لغزش در استان لرستان فعال شده است، اظهار کرد: در صورتی که اقدامات مدیریتی برای این پدیده اجرایی نشود، این زمین لغزش‌ها تا سال‌ها می‌توانند منشأ تولید رسوب باشند؛ به این معنی که با هر بارندگی بخشی از رسوبات آنها وارد رودخانه‌ها می‌شود که پیامدهایی چون آلودگی‌های آب‌ها و پر شدن سدها را در پی دارد.

پر شدن کانال آبیاری با رسوب

این محقق حوزه خاک، با تاکید بر اینکه برنامه‌های حفاظت خاک و آبخیزداری برای جلوگیری از فرسایش خاک وجود دارد، گفت: بخش زیادی از امور مربوط به حفاظت خاک، اقدامات مدیریتی مانند مدیریت چرا، پوشش گیاهی و کشاورزی حفاظتی است.

مخاطراتی که در شخم و شیار اراضی پر شیب وجود دارد

عضو هیأت علمی پردیس کشاورزی دانشگاه تهران با انتقاد نسبت به اقدامات انجام شده در زمینه شخم و شیار در جهت شیب زمین‌های پر شیب، گفت: یکی از مسائل اصلی که پس از گذشت دهه‌ها حل نشده، شخم و شیار در جهت شیب اراضی پرشیب است و لازم است وزارت جهاد کشاورزی به لحاظ تکنیکی و تأمین ابزارآلات و ماشین آلات مناسب این مساله را مرتفع کند.

وی در این باره توضیح داد: اراضی که از مرتع به کشاورزی تغییر کاربری دادیم، بعضاً غیر اصولی بوده؛ چراکه مجاز نیستیم اراضی بیش از ۲۵ تا ۳۰ درصد شیب را تبدیل به اراضی کشاورزی کنیم و این در حالی است که در کشور مراتع با ۶۵ تا ۷۰ درصد شیب تبدیل به اراضی کشاورزی شدند. این در حالی است که از ۷۰ سال قبل در دنیا ثابت شده شخم و شیاری که در جهت شیب زمین ایجاد می‌شود، یکی از عوامل اصلی ایجاد فرسایش است؛ چراکه این امر هم موجب جا به جایی خاک می‌شود و هم در سطح زمین آبراهه ایجاد خواهد شد و با کمترین بارندگی، خاک را می‌شوید.

به گفته این محقق حوزه خاک، عمق خاک در چنین اراضی، حدود ۲۰ تا ۴۰ سانتی‌متر است که پس از ۴ تا ۵ سال کشاورزی، خاک آنها از دست می‌رود و تبدیل به اراضی بایر خواهند شد و دیگر بازده اقتصادی نخواهند داشت.

اسدی حوزه زاینده رود و بخش بزرگی از زاگرس را از جمله مناطقی دانست که با این پدیده مواجه هستند و افزود: زمانی که خاک این اراضی از بین می‌رود، رها می‌شوند که در چنین شرایطی پوشش گیاهی منطقه نیز از بین خواهد رفت.

وی یکی از مشکلات اراضی کشاورزی و دیم را واردات ابزاری به نام"گاو آهن برگردان" دانست که ۵۰ سال قبل از اروپا به کشور وارد شده است و اظهار کرد: این دستگاه برای اراضی آبی و برای خاک‌های عمیق سنگین بافت کاربرد دارد و این در حالی است که خاک‌های ایران کم عمق هستند و این ابزار به اشتباه وارد کشور شده است.

اسدی با تاکید بر اینکه ما باید به کشاورزی بومی مراجعه کنیم، گفت: در گذشته خیش‌های مورد استفاده کشاورزان در استان‌های مختلف متفاوت و متناسب با نوع خاک منطقه بوده است، ولی گاو آهن برگردان ابزار مناسبی برای اراضی کشاورزی ما که دارای خاک‌های کم عمق هستند، نیست.

خاک‌هایی که به طور کامل از دست دادیم

استاد پردیس کشاورزی دانشگاه تهران با اشاره به خسارات وارد شده ناشی از سیل به کشور، گفت: به نظر می‌رسد در محاسبات، بخشی از خسارات سیل دیده نشده است. در سیلاب‌های اخیر به اراضی کشاورزی، باغات و زیر ساخت‌هایی مانند تأسیسات آبیاری و زهکشی خساراتی وارد شده است که کم و بیش در محاسبات وارد شد، ضمن آنکه این خسارات جبران پذیر است ولی بخشی که دیده نشد، خسارات وارد شده به خاک‌ها و اراضی و منابع طبیعی و محیط زیست در ارزیابی‌ها و تحلیل‌ها است.

اسدی با بیان اینکه تاکنون خاک‌های کشور بر اثر این سیل با شدت‌های مختلف تخریب و دچار فرسودگی شدند، گفت: فرسودگی خاک به ویژه در استان‌های "لرستان"، "کرمانشاه" و "ایلام" قابل مشاهده است؛ چراکه در این استان‌ها عمده کشاورزی در حاشیه رودخانه‌هایی گسترش یافتند که اغلب آنها در محدوده سیل قرار داشتند و بر اثر سیل دچار فرسودگی، آبگرفتگی و یا رسوبگذاری شدند.

وی اضافه کرد: تخریب ایجاد شده در این اراضی از یک تا چند سال نیاز به اقدامات احیایی دارد؛ چراکه در سیلاب‌های اخیر در برخی نقاط خاک را به طور کامل از دست دادیم؛ یعنی خاکی که در مدت ۳۰۰ تا ۵۰۰ سال و بعضاً هزار سال در تراس‌های رودخانه‌ای تشکیل شده بود را در این رخداد طبیعی از دست دادیم که این امر علاوه بر چالش‌های زیست محیطی، جزو اراضی معیشتی مردم بودند و متأسفانه خیلی از آنها را برای همیشه از دست دادیم.

وی همچنین اضافه کرد: در بخش منابع طبیعی آنچه که در این سیل فراموش شد، از دست دادن درختان بلوط و درختان ۳۰ تا ۴۰ ساله تا ۳۰۰ تا ۴۰۰ ساله حاشیه رودخانه‌ها وآبراهه‌ها بودند که این پوشش‌های گیاهی به ویژه در حاشیه رودخانه‌ها علاوه بر آنکه محافظ اراضی بودند، فیلتر کننده زهاب‌های کشاورزی هستند و از لحاظ کیفی محافظت آب‌ها هستند؛ ولی به دلیل آنکه در برخی موارد بستر رودخانه‌ها بسیار عریض شدند، در سیلاب اخیر صدها درخت ارزشمند را از دست دادیم و اراضی ما بدون محافظ ماندند.

افزایش دوره بازگشت سیلاب نسبت به دوره بازگشت بارندگی

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به دوره بازگشت سیل و بارندگی در کشور، اظهار کرد: بررسی دوره‌های بازگشت بارندگی‌ها و سیلاب‌ها نشان می‌دهد دوره بازگشت سیلاب‌ها بیشتر از دوره بازگشت بارش‌ها است و این امر این پیام را برای ما دارد که پوشش گیاهی سرزمین ما تخریب شده؛ از این رو اگر این بارش‌ها در ۱۰ تا ۳۰ سال گذشته رخ می‌داد، به این میزان صدمه وارد نمی‌کرد.

وی تاکید کرد: سیل استان‌های ایلام و لرستان و گلستان مربوط به سال جاری نیست، بلکه ما زمینه‌سازی برای جاری شدن این سیل را از ۴۰ تا ۵۰ سال گذشته آغاز کردیم و خودمان مسیری را طی کردیم که تاب آوری سرزمین به این میزان کاهش یابد و چنین بارش‌هایی می‌تواند سیل بزرگ و ویرانگری را ایجاد کند. به عبارت دیگر ما آستانه تحمل کشور را کاهش دادیم.

محاسبات قابل تأمل محققان درباره مخاطره سیل

اسدی با اشاره به محاسبات انجام شده در زمینه کاهش خسارات ناشی از مخاطرات سیل، یادآور شد: در کرخه دو سیل ۵ فروردین و ۱۲ فروردین رخ داد. دبی پیک سیل ۵ فروردین نسبت به سیل ۱۲ فروردین را مقایسه و مشاهده کردیم که دبی پیک سیل ۵ فروردین حدود ۱۲ تا ۱۳ درصد بیشتر از دبی پیک ۱۲ فروردین ماه بوده است؛ در حالی که خسارت اصلی خوزستان در سیل ۱۲ فروردین ماه رخ داده است.

وی ادامه داد: معنای این عدد آن است که اگر می‌توانستیم حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد بارش‌ها را کنترل کنیم و اجازه ندهیم به رواناب تبدیل شود، خسارات وارد شده کمتر از ۳۰ تا ۴۰ درصد بود. این کار با حفاظت خاک و آبخیزداری امکان پذیر بود.

عضو کارگروه فرسایش و حفاظت خاک ستاد توسعه فناوری آب معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به محاسبه کمی دیگری اشاره کرد و افزود: اگر تنها در ۳۰ درصد از مساحت حوزه کرخه، خاکی به عمق ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر پوشیده شده بود و این خاک قادر بود تنها ۲۰ درصد رطوبت را در خود نگه دارد، دبی اوج سیل ۱۰ تا ۱۵ درصد کاهش می‌یافت.

اسدی با انتقاد نسبت به گسترش الگوی توسعه شهری در روستاها، گفت‌: در روستاها شاهد هستیم که جاده‌ها و حتی حیاط منازل مسکونی با موزائیک و آسفالت و سایر مصالح ساختمانی، خاک را مسدود کردند که در این صورت جلوی نفوذ آب به زمین گرفته می‌شود.

مسدودسازی خاک با مصالح ساختمانی در روستا

اخطاری که باید جدی گرفته شود

اسدی با بیان اینکه خوشبختانه بارش‌های اخیر موجب شد تا پوشش گیاهی در منطقه زاگرس تقویت شود، از سوی دیگر نسبت به وقوع خطر آتش‌سوزی در فصل تابستان اخطار داد و یادآور شد: اگر مراقب این مساله نباشیم، ممکن است در تابستان از این نظر آسیب ببینیم؛ از این رو لازم است از هم اکنون برنامه‌ریزی‌های لازم را داشته باشیم.