چند
دهه تجربه در سیاست‌های کیفری دادگستری ما مبین این واقعیت آشکار است که
اعمال مجازات حبس نه‌تنها مقصود و منظور قانونگذاران در این رابطه را
برآورده نکرده و نه‌تنها باعث کاهش جرائم و تنبه مجرم و عبرت‌پذیری سایر
افراد جامعه و قانون‌شکنان نشده که خود مزید بر علت بوده و مشکلات عدیده‌ای
برای دولت، مجرم و خانواده فراهم کرده است. آمارهایی که از طرف مسئولان
مربوطه ارائه شده، بیانگر این است که زندان‌های ما گنجایش این مقدار حجم
بالا از زندانیان را ندارد. امکانات ضعیف زندان‌ها و کمبود پرسنل و مامورین
باتجربه و کارآزموده و ده‌ها کمبود دیگر از جمله مشکلات تغذیه و بهداشت
باعث شده تحمل مجازات حبس خود به معضلی فراگیر تبدیل شود. ریاست پیشین قوه
قضائیه و ایضا ریاست‌های قبل از او نیز بارها به قضات سراسر کشور توصیه و
تذکر داده‌اند و بخشنامه صادر کرده‌اند تا جایی که مقدور است از مجازات حبس
برای محکومین کمتر استفاده شود و این توجیه مفید و اساسی تا بدان‌جا رسیده
که تبدیل به قانون شده و قانونگذار در ماده 64 قانون مجازات اسلامی سال
1392 مجازات‌های جایگزین حبس را پیش‌بینی کرده است. این ماده تصریح می‌کند
که مجازات‌های جایگزین حبس عبارت از دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای
نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی می‌باشد که در صورت
گذشت شاکی و وجود جهات تخفیف یا ملاحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن، آثار
ناشی از جرم، سن، مهارت، وضعیت، شخصیت و سابقه مجرم، وضعیت بزه‌دیده و سایر
اوضاع و احوال، تعیین و اجرا می‌شود.
مواد بعدی نیز اشاره به نحوه جایگزین‌کردن مجازات حبس دارد. کما اینکه ماده 69 همین قانون تصریح می‌کند که مرتکبان جرائمی که نوع یا میزان تعزیر آنها در قوانین موضوعه تعیین نشده است به مجازات جایگزین حبس محکوم می‌گردند. شاهد بوده‌ایم که در گذشته نه چندان دور که آمار زندانیان این‌چنین بالا نبوده و ضمنا زندان‌ها نیز دارای امکانات نسبتا خوبی بوده‌اند، زندانیان به فراخور استعداد و توانایی‌هایشان حِرَف و مهارت‌های گوناگون می‌آموختند و در همان زندان به جای تلف‌کردن اوقاتشان مشغول کار می‌شدند و بخشی از درآمد حاصل از فعالیتشان نیز به خانواده‌هایشان تعلق می‌گرفت. متاسفانه امروز همان‌طور که عرض شد به لحاظ حجم بالای زندانیان و کمبود امکانات لازم، زندانی به جای کارآموزی و فراگیری فنون مختلف، وقتش را به رایگان هدر می‌دهد و چه بسا به لحاظ عدم اعمال طبقه‌بندی کامل زندانیان در اثر حشر و نشر با مجرمین حرفه‌ای، فوت و فن اعمال مجرمانه دیگری را نیز فرا بگیرد. تشکیلاتی از قبیل انجمن حمایت از زندانیان و غیره نیز به دلایل پیش گفته در راه رسیدن به اهدافشان چندان موفق نبوده‌اند. در نظر داشته باشیم اعمال حتی یک روز مجازات حبس برای افرادی که فاقد سابقه کیفری بوده و احترام و آبرویی در جامعه برای خود داشته‌اند و به صورت اتفاقی سر و کارشان به زندان افتاده، اثرات بسیار مخرب روحی برای او و خانواده‌اش در پی داشته که جبران آن به سادگی مقدور نمی‌باشد. همه ما می‌دانیم یکی از اهداف بزرگ مجازات‌ها، اصلاح و تربیت مجرمان و آماده‌کردن آنها برای زندگی در جامعه بعد از تحمل مجازات است و در عین حال همه می‌دانیم که این هدف مهم تاکنون کمتر با اعمال مجازات حبس حاصل شده است. بخش مهمی از نیروی کار جامعه در زندان‌ها به طرز وحشتناکی به هدر می‌رود. ضمن آنکه بودجه هنگفتی نیز از بیت‌المال در همین رابطه هزینه می‌شود. به صورت خلاصه و در نتیجه می‌توان گفت که با اعمال مجازات‌های جایگزین حبس از جمله خدمات عمومی رایگان و بهره‌بردن از تخصص پاره‌ای از زندانیان در خارج از زندان می‌توان تا حدود زیادی جلوی تبعات مخرب و منفی مجازات حبس را گرفت.
* وکیل پایه یک دادگستری
