طبیب اقتصاد غیر رقابتی

سیدفرشاد فاطمی در سرمقاله روزنامه دنیای اقتصاد نوشت: ژان تیرول 61 ساله فرانسوی یکی از مهم ترین شخصیت های زنده در شاخه سازماندهی صنعتی است که توانست امسال نوبل اقتصاد را ازآن خود کند. این اقتصاددان فرانسوی در کنار هم وطن درگذشته خود لافونت از جمله اقتصاددانانی هستند که زمینه سازماندهی صنعتی (Industrial Organization) با نام آنها شناخته می شود. سازماندهی صنعتی شاخه ای از علم اقتصاد خرد است که رفتار بنگاه ها را در شرایط عدم رقابت کامل مدل می کند؛ اما تیرول چه کاری انجام داد که شایسته دریافت نوبل اقتصاد در سال 2014 شد؟ در مدل های رقابت کامل در نظریه اقتصاد خرد فرض بر آن است که تعداد بنگاه ها زیاد باشد، ورود و خروج بنگاه ها به بازار آزاد باشد و کالاها همگن باشند. در تحت این فروض بنگاه ها قیمت پذیر هستند؛ اما در وضعیتی که تعداد بنگاه ها در یک بازار کاهش یابد، امکان آنکه این بنگاه ها بتوانند با رفتار خود بر قیمت تاثیر بگذارند، افزایش می یابد.

در این شرایط که رقابت ناکامل است بنگاه ها به رصد رفتار رقبای خود می پردازند، اقدامات آنها را دنبال می کنند و این قدرت را دارند که با رفتار خود، بر قیمت ها تاثیر بگذارند. تا پیش از نظریات جدید، ابزارها و مدل های متعارف اقتصاد خرد گرچه در شرایط رقابت کامل کاربرد داشت، اما در وضعیت رقابت ناکامل چندان قابل استفاده نبود. از همین رو استفاده از نظریه بازی در اقتصاد خرد گسترش یافت؛ زیرا در وضعیتی که رقابت کامل نیست، بنگاه ها با این مساله مواجه هستند که چگونه سود حاصله آنها از رفتار خود و به خصوص رقبا تاثیر می پذیرد.

کاربرد نظریه بازی در این حوزه، فهم این موضوع است که هر یک از بازیگران، چه برداشتی از استراتژی های حریف دارند و چه تعادلی می تواند بین بازیگران شکل بگیرد. تیرول در این خصوص به همراه یک اقتصاددان آمریکایی به نام «درو فودنبرگ» کتابی نیز با عنوان «نظریه بازی» تالیف کرده است، البته او واضع نظریه خاصی در حوزه نظریه بازی نیست. سازمان های صنعتی با استفاده از ابزارهای نظریه بازی توسعه یافت و توانست به سوال های مطرح در وضعیت عدم رقابت کامل، محدودیت ورود و خروج و وجود کالاهای متمایز شده (differentiated products) پاسخ دهد. بنگاه های صنعتی در شرایطی که تعداد بنگاه ها محدود است یا به دلیل تمایز در قدرت بازاری پیدا می کنند، می توانند بر قیمت و درنتیجه روی سود بنگاه، رفاه مصرف کننده و رفاه کل بازار تاثیر بگذارند. در شاخه سازمان دهی صنعتی تلاش بر این بود که تحلیلی از رفتار بنگاه ها در وضعیتی ارائه شود که دارای قدرت بازاری هستند و به این سوال پاسخ داده شود که دولت چگونه باید با بنگاه های بزرگ و کارتل ها رفتار کند؟

اولین تلاش ها در این شکل دهی شاخه سازمان دهی صنعتی به افرادی نظیر کورنو (1877-1801) برتراند (1900-1822) در قرن نوزدهم و سپس استکلبرگ (1946-1905) و چمبرلین (1967-1899) در نیمه ابتدایی قرن بیستم برمی گردد؛ ولی مسلما تیرول و افرادی نظیر لافونت نقش مهمی در توسعه این شاخه و به خصوص وارد کردن آن به حوزه سیاست گذاری اقتصادی داشته اند.

تا پیش از فعالیت های تیرول، سیاست های رایجی که از سوی دولت ها برای جلوگیری از تبعات منفی انحصار اجرا می شد، مواردی نظیر تعیین سقف افزایش قیمت برای شرکت های انحصارگر و ممنوعیت همکاری بین شرکت های رقیب بود، اما تیرول و سایر اقتصاددانانی که در این زمینه کار می کردند به لحاظ تئوریک نشان دادند که چنین قواعدی ممکن است در شرایطی مشخص به خوبی موثر واقع شوند، اما در برخی شرایط دیگر بیش از آنکه سودمند باشند، ضرر به همراه داشته باشند. نتیجه تحقیقات تیرول و سایر اقتصاددانان حوزه سازماندهی صنعتی به دو راهبرد مشخص منتهی شد: سیاست گذاری رقابت و تنظیم مقررات. این دو سیاست در حال حاضر عملا از موضوعات مورد بحث در شاخه سازماندهی صنعتی مرتبط با سیاست گذاری اقتصادی است و بسته به اینکه سیاست گذار رفاه مصرف کننده را در نظر بگیرد یا رفاه کل بازار را (هم تولید کننده و هم مصرف کننده)، توصیه های متفاوت سیاستی را در پی خواهد داشت.

ردپای نتایج و مطالعات تیرول در اقتصاد ایران نیز قابل ردیابی است. می توان گفت ایجاد نهادی مثل شورای رقابت از نتایج مستقیم نظریاتی بوده است که با فعالیت های دانشمندان حوزه سازماندهی صنعتی در اقتصاد مطرح شد. نتایج اقدامات تیرول موجب شد سیاست گذاران با بهره گیری از این دیدگاه ها، زمینه ای فراهم کنند که اجازه ندهند بنگاه های بزرگ یا دارای قدرت بازار به رقبا و مصرف کنندگان آسیب برسانند. به همین دلیل او استحقاق نوبل اقتصاد را داشت؛ زیرا او مانند طبیبی بود که توانست برای مقابله با آثار سوء نبود رقابت در اقتصاد، نسخه ای مناسب تجویز کند.

نکته آخر آنکه تیرول از آخرین اقتصاددانان زنده ای بود که نام او با یک شاخه علم اقتصاد گره خورده بود و پیش بینی آنکه او نوبل را اخذ می کند برای متخصصان این حوزه دشوار نبود، یافتن اقتصاددانانی نظیر او برای پیش بینی برندگان آینده نوبل یقینا دشوار خواهد بود.