یارانه بنزین ۹۰ ساله شد

 بیش از ۱۱۰ سال از فوران نخستین چاه نفت خاورمیانه در مسجدسلیمان می‌گذرد. تولید، مصرف و واردات بنزین طی این سالها داستانی است که مرور آن خالی از لطف نیست.

به گزارش خبرآنلاین،‌ با توسعه راه‌های ارتباطی، در اواخر سال‌های جنگ جهانی اول (۱۲۹۱- ۱۲۹۳ هـ. ش)، در غرب ایران چارپایانی چون الاغ و استر که پیش از آن در حمل بار در خدمت انسان بودند، به‌تدریج جای خود را به وسایط نقلیه موتوری داده و نسل اولیه خودروها وارد کشور شدند. بنابراین، تقاضا برای بنزین و گازوئیل از سال ۱۳۰۶ و با افزایش تعداد خودروهای شخصی افزایش یافت. برای رفع نیاز به بنزین و گازوئیل پالایشگاهی در منطقه کرمانشاه به‌منظور تصفیه نفت خام و تأمین فرآورده‌های موردنیاز مناطق غرب و شمال غرب کشور، در سال ۱۳۱۲ هـ. ش. در ۵ کیلومتری شمال غرب شهر کرمانشاه تأسیس شد. این پالایشگاه نیاز خودروهای نظامی برای تردد را برطرف کرد.

پالایشگاه کرمانشاه نفت خام را به بنزین، نفت چراغ و گاز تبدیل می‌کرد. این فرآورده‌ها در ابتدا به‌وسیله تانکرهای حمل سوخت و به‌صورت فله به شمال غرب ایران ارسال می‌شد. علاوه بر آن، بخشی از محصولات پالایشگاه نیز به‌صورت مظروف در پیت‌های ۱۸ لیتری توزیع می‌شد. نفت خام موردنیاز این پالایشگاه نیز از طریق یک خط لوله چهار اینچی و از آبادان و اهواز و بخشی از آن‌هم از طریق عراق تأمین می‌شد.

طی سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۲ مصرف بنزین در کشور از ۱۱ هزار لیتر در کشور به حدود ۹۹ هزار لیتر رسید. جهش ۸۰ درصدی در مصرف صرفاً مربوط به تردد خودروهای نظامی و تعداد کمی خودروهای شخصی دربار بود.

از سال ۱۳۱۴ به بعد اما روند رشد مصرف بنزین با شیبی متوسط ادامه داشت. با شروع جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۱۸ ش. اوضاع جهان دگرگون شد و اغلب کشورهای جهان ناچار در یکی از دو جبهه متفقین یا متحدین قرار گرفتند.

در مراحل اولیه جنگ، آلمان نازی در اروپا به فتوحاتی دست‌یافت و استخراج نفت در ایران رو به کاهش نهاد، چراکه بازارهای فروش نفت به کشورهای شرقی و مناطقی که در آن جنگ نبود محدود شد. روند مصرف بنزین در این سال نخستین رشد منفی را به ثبت رساند. در سال ۱۳۱۷ مصرف روزانه بنزین ۲۵۸ هزار لیتر در سال بود اما با شروع جنگ جهانی به حدود ۲۴۹ هزار لیتر رسید.

میانگین مصرف بنزین طی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ دستخوش تحولات بسیاری بود از کاهش ۱۴ درصدی طی سال ۱۳۲۴ تا افزایش بیش از ۲۰ درصدی در سال ۱۳۲۸ اما بزرگ‌ترین تحول در مصرف بنزین در کشور با ورود پیکان به کشور به ثبت رسید.

طی دهه ۱۳۳۰ مصرف بنزین از ۶۸۶ هزار لیتر به بیش از ۱ میلیون لیتر رسید. پیکان نخستین خودروی تولید ایران است. این خودرو به‌سرعت به ماشین محبوب ایرانی‌ها بدل شد و مدل‌های مختلف آن توسط ایران‌خودرو تولید شد ولی با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ تولید آن کاهش یافت تا جایی که در اواخر دهه ۱۳۶۰ به مرز توقف تولید رسید، بااین‌حال با تولید قطعات در داخل کشور حیات پیکان تا سال ۱۳۸۴ ادامه پیدا کرد و تیراژ این خودرو در زمان توقف تولید به بیش از ۲ میلیون دستگاه رسید.

پیکان باوجود نکات منفی مثل مصرف بالای سوخت به یکی از نمادهای صنعت در ایران تبدیل شد و برای چهار دهه بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی ایرانیان بود.

این خودرو مصرف بنزین را از ۲ میلیون و ۹۲۶ لیتر در سال ۱۳۴۸ به بیش از ۳ میلیون و ۶۸۰ لیتر در سال ۱۳۴۹ رساند. این افزایش مصرف همچنان با میانگین ۱۰ درصد در سال ادامه داشت اما در سال ۱۳۵۸ با رشد چشمگیری از ۱۳ میلیون لیتر به بیش از ۱۵ میلیون لیتر در سال ۱۳۵۸ رسید. متوسط تولید بنزین در سال ۱۳۵۷، ۱۴.۴ میلیون لیتر در روز و واردات آن طی ۴ سال نخست انقلاب اسلامی صفر بود.

تا سال ۱۳۵۹ و آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که مصرف بنزین با کاهش ۱۵ درصدی مواجه شد. این کاهش، مصرف ۱۵ میلیون لیتر را به مرز ۱۲ میلیون لیتر رساند.

اما با آغاز واردات بنزین در سال ۱۳۶۱ و عدم‌تغییر قیمت بنزین طی ۱۰ سال مصرف آن دوباره رو به افزایش گذاشت. به‌گونه‌ای که در سال ۱۳۶۲ و هم‌زمان با آغاز مهاجرت از شهرهای جنگی و افزایش سفرهای بین‌شهری از ۱۲ میلیون لیتر به حدود ۶۱ میلیون لیتر و ثبت بیش از ۳۱ درصد افزایش رسید.

طی دهه ۷۰ اما روند رشد مصرف به شیب و سرعت متوسط ادامه داشت اما با افزایش قیمت آن طی سال‌های ۱۳۷۶ از لیتری ۱۰ تومان به لیتری ۱۶ تومان با کاهش مصرف مقطعی مواجه شد. این کاهش مصرف به دلیل گران شدن بنزین در سال ۱۳۸۳ نیز تکرار شد اما مصرف همچنان روند افزایشی داشت و با رشد جمعیت و افزایش تولید و عرضه خودرو در کشور باوجود افزایش تولید واردات آن نیز افزایش یافت.

روند افزایش تولید و واردات بنزین طی ۴ دهه در کنار افزایش یارانه پرداختی دولت به مصرف‌کنندگان بنزین، و البته رشد جمعیت طی این سالها منجر به افزایش مصرف از ۱۳ میلیون لیتر به بیش از ۱۰۰ میلیون لیتر در روز رساند. این در حالی است که باوجود افزایش نرخ دلار و قیمت تولید بنزین همچنان نهادهای حاکم اصرار بر ثابت نگاه‌داشتن قیمت آن دارند.

اگرچه تورم و گرانی با سرعتی بیش از نرخ رشد دستمزد در کشور پیش می‌رود اما شاید نگاهی به تاریخچه تولید، واردات و مصرف بنزین در کشور این نکته را یادآوری کند که اسراف و زیاده‌روی در مصرف بنزین، آلودگی غیرقابل‌کنترل هوا و فرهنگ نادرست استفاده از خودروهای شخصی و ترافیک نتیجه قیمت‌گذاری نادرست و یارانه غیرقابل‌توجیهی است که دولت‌ها با سوء مدیریت و عدم توجه به اثرات غیرقابل‌جبران آن در اقتصاد به مصرف‌کنندگان اعطا می‌کنند.