چگونه می‌توان با یک حادثه طبیعی ویرانگر کنار آمد؟

سیلاب‌ها با برجای گذاشتن خرابی‌های روزافزون در جوامعی که به سرعت در حال شهری شدن هستند، پیامدهای به شدت نامطلوبی برای فقیرترین و آسیب‌پذیرترین اقشار این جوامع به همراه دارند.

امروزه استراتژی‌های انطباق و سازگاری موثر با این حادثه طبیعی شامل ایجاد زیرساخت‌های محافظت در برابر سیل، راه حل‌های مبتنی بر طبیعت و نیز طرح‌های تامین مالی برای مدیریت سیلاب‌ها و جبران تأثیرات اقتصادی آن‌ها لازم است.

خسارات جهانی ناشی از بلایای طبیعی و آب و هوایی در سال ۲۰۱۷ میلادی از ۳۰۰ میلیارد دلار آمریکا فراتر رفته و این سال را به پرخسارت‌ترین سال از این نظر تبدیل کرده است.

هم‌اکنون برای اولین بار در جهان بیش از نیمی از جمعیت دنیا در شهرها زندگی می‌کنند که بسیاری از آن‌ها در حاشیه رودخانه‌ها و خطوط ساحلی یا هر دو مستقر شده‌اند.

یک مطالعه جدید نشان می‌دهد که کلیه مناطق شهری و در معرض سیل در اروپا طی ۱۵۰ سال گذشته بیش از ۱۰۰۰ درصد افزایش یافته و در مقیاس جهانی روند توسعه شهرنشینیِ مناطق سیل‌خیز به ویژه در آفریقا و آسیا نیز به طور شیبدار و هم‌چنان صعودی است.

این موضوع نه تنها بدان معناست که انسان‌های بیشتری در معرض خطر سیل قرار دارند، بلکه شهرنشینی با افزایش سطوح غیرقابل نفوذ و عدم زهکشی طبیعی باعث ایجاد مشکلات اضافی به هنگام سیل می‌شود که پیش‌تر وجود نداشته است.

اثرات سیلاب‌ها به مراتب بیشتر از آسیب‌های مستقیم به دارایی‌ها و زیرساخت‌ها است. زیان‌های اقتصادی ناشی از اختلال تجاری، اثرات رفاهی و شوک‌های زنجیره تأمین می‌تواند در مواردی برابر یا حتی بیش از صدمات مستقیم باشد. در موارد شدیدتر هم‌چون تعطیلی وال استریت به دلیل وقوع طوفان "سندی" پیامدهای موجی اقتصادی ممکن است حتی تاثیر جهانی داشته باشد.

هم‌چنین اثرات سیل معمولا در جوامع فقیرتر بیشتر حس می‌شود چرا که در کشورهای فقیر، جوامع فقیرتر در مناطق سیل‌خیز و کم ارتفاع زندگی‌ می‌کنند و هم‌چنین خانوارهای فقیرتر نسبت به زیان‌های اقتصادی و خسارت‌های ناشی از سیل آسیب‌پذیرترند. از همین رو می‌توان گفت بلایای طبیعی به طور موثر می‌توانند فقر جهانی را افزایش دهند.

اما با این وجود روند مثبت در مقابله با سیل در جهان قابل مشاهده است. توسعه اقتصادی، پیشرفت تکنولوژیکی و مداخلات انطباق هدفمند به کاهش اثرات سیل در طول زمان کمک می‌کند. این نشان می‌دهد که سازگاری موثر با سیلاب‌ها حتی زمانی که افزایش خطر وقوع سیلاب‌ها و تغییرات اقلیمی وجود دارد، امکان پذیر است.

سازگاری با سیل

در صورتی که تمامی بلایای طبیعی به طور ناگهانی و کامل از بین می‌رفتند، صدها میلیارد دلار خسارت هر ساله ذخیره شده و تعداد افرادی که در فقر مطلق زندگی می‌کنند بلافاصله تا ۲۶ میلیون نفر کاهش می‌یافت. با این حال، همه بلایای طبیعی قابل پیشگیری نیستند.

سازگاری و انطباق موثر با افزایش خطر سیل نیاز به طیف متنوعی از مداخلات دارد که ممکن است شامل اقدامات حفاظت سیلاب ساختاری، سیستم‌های هشدار دهنده زود هنگام، برنامه‌ریزی برای زمین‌های در معرض خطر، راه حل‌های مبتنی بر طبیعت، وسایل حفاظت اجتماعی و ابزارهای سرمایه گذاری باشد. گفتنی است ترکیب مناسب این اقدامات در هر منطقه‌ای با توجه به سطوح ریسک، بودجه و اراده سیاسی متفاوت است.

برای نمونه اقدامات حفاظتی فیزیکی مانند آب‌بندها و سیل‌بندهایی در مناطقی با جمعیت‌های بالا و تجمع زیاد ساختمان‌ها موثر است. برای مثال هلند به عنوان کشوری با جمعیت بالا و سیل‌خیز به شدت بر چنین اقدامات ساختاری متکی است. بیشتر خط ساحلی این کشور با آب‌بندهایی در برابر وقایعی محافظت می‌شود که هر ۱۰ هزار سال یک بار تکرار می‌شوند.

با این وجود، چنین کارهای حفاظتی نیازمند سرمایه‌گذاری‌های وسیع و هنگفتی برای ساخت، تعمیر و نگهداری است که به طور معمول در آن هر دو جنبه سیاسی و بودجه دولتی اغلب تامین نمی‌شود. علاوه بر این، تحقیق در حوزه اجتماعی هیدرولوژی نشان داده است که افزایش حفاظت در برابر سیل می‌تواند امنیت نادرستی را به ارمغان بیاورد و توسعه شهری را در مناطق سیل‌خیز افزایش دهد. به طور کلی اگرچه چنین محافظت‌هایی می‌تواند نتیجه کلی کاهش خطرات را به همراه داشته باشد اما اثرات بالقوه خراب شدن یک آب‌بند می‌تواند فاجعه‌بار باشد.

در این میان کشورها به تازگی به طور فزاینده‌ای برای مدیریت سیل از خود طبیعت کمک می‌گیرند. چنین راه حل‌های مبتنی بر طبیعت شامل گسترش دشت‌های سیل طبیعی، حفاظت و گسترش تالاب‌ها، بازگرداندن صدف و صخره‌های مرجانی و سرمایه‌گذاری در فضاهای سبز شهری برای کاهش آب‌های تجمع یافته است.

به طور مثال تالاب‌های طبیعی در آمریکا خسارات ناشی از طوفان شنی "سندی" را به میزان تخمینی ۶۲۵ میلیون دلار کاهش داده‌اند. در خلیج مکزیک، اقدامات انطباق مبتنی بر طبیعت حتی می‌تواند خسارات کلی را به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش دهد. در همین حال چین در حال اجرای برنامه ملی "شهرهای اسفنجی"‌ در ۱۶ شهر آزمایشی است که در آن حجم وسیع فضای سبز در طراحی شهری برای جلوگیری از سیلاب‌های سطحی ایجاد می‌شود.

راه حل‌های مبتنی بر طبیعت علاوه بر کاهش موثر خطر سیل، می‌تواند طیف گسترده‌ای از اثرات مثبت بر حفظ اکوسیستم، ذخیره سازی کربن، گردشگری و اشتغال محلی داشته باشد.

پیاده سازی رویکردهای طبیعی اغلب نیاز به دخالت گروه‌های مختلف ذی‌نفع دارد و در نتیجه به افزایش آگاهی و ایجاد نظم عمومی کمک می‌کند.

با این حال، به رغم مزایای متعدد راه حل‌های مبتنی بر طبیعت، کنترل سیل به شدت وابسته به مداخلات زیربنایی است.

درک خطر

طراحی چنین استراتژی‌های "مدیریت ریسک جامع"، نیاز به درک دقیق از سطح خطر در لایه های مختلف جامعه دارد. یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های باقی‌مانده در درک ما از خطر سیل، این است که افراد چگونه خطر را درک می کنند و به آن پاسخ می‌دهند.

حتی اگر ما قادر به مدل سازی تراکم جمعیت و آب‌گرفتگی‌های سیلاب‌ها باشیم، فرضیه‌های مربوط به کاهش خطر رفتار مردم، تمایل به نقل مکان و دسترسی به اطلاعات، نقش کلیدی در بررسی سطح واقعی خطر ایفا می‌کنند.

نوآوری‌های اخیر در مدل سازی مبتنی بر عامل، اکنون ما را در ادغام رفتار انسانی در ارزیابی های یکپارچه ریسک همراه می‌سازد و به ما اجازه می‌دهد سناریوهای بسیار واقع گرایانه‌ای از اثرات سیل و راه حل‌های سازگاری احتمالی با آن را ایجاد کنیم.

نسل جدید رسانه‌های اجتماعی ممکن است به ما در درک جنبه‌های انسانی سیل کمک کند. برای مثال در حال حاضر تمامی پیام‌های توییتر به صورت خودکار به منظور شناسایی و تعیین وقایع سیلاب در سراسر جهان نظارت می‌شوند. صلیب سرخ فیلیپین هم‌اکنون از این ابزار به عنوان ابزاری عملیاتی برای پاسخ به سیل نه تنها برای تشخیص زودهنگام رویدادها، بلکه تشخیص درک مردم،  تاثیرات و پاسخ به سیلاب‌ها نیز استفاده می‌کند.

بنا بر گزارش سایت "نیچر"، با این حال واضح است که مدیریت ریسک سیلاب‌ها بسیار فراتر از ساخت سیل‌بندهاست و دولت‌ها باید در این زمینه بر عملکرد پیچیده اتخاذ استراتژی‌های مدیریت ریسک جامع سرمایه‌گذاری کنند.

استراتژی‌های مقابله‌ای مبتنی بر جامعه

انتخاب مهارت‌ها و منابع مورد استفاده با توجه به ماهیت تهدید خطر، ظرفیت‌های موجود برای مقابله با آن و انواع اولویت‌های جامعه و فرد در رویارویی با سیل متفاوت است.

در ادامه برخی از استراتژی‌های مقابله‌ای مبتنی بر جامعه قبل از وقوع سیل، به هنگام و پس از وقوع آن به نقل از "دِ ایندیپندنت بی دی" آورده شده است:

۱) پیش از وقوع سیل

- هوشیار باشید: محیط اطراف را زیر نظر داشته باشید، رادیوی هواشناسی، تلویزیون محلی و ایستگاههای رادیویی مربوطه را پیگیری کنید.

- اگر هشدار فوری سیل برای منطقه‌ای خاص صادر شده باشد: فورا به مناطق مرتفع و امن بروید. سیل به سرعت به همه‌جا توسعه می‌یابد. صبر نکنید تا شاهد افزایش سطح آب باشید. از مناطق کم‌ ارتفاع و در معرض سیل خارج شوید.

- لوازم و مواد مورد نیاز برای زمان فاجعه را جمع‌آوری و آماده کنید: برای تهیه آب آشامیدنی، تمامی ظروف تمیز را از آب آشامیدنی پر کنید. غذاهایی که نیازی به یخچال و پخت و پز ندارند، پول نقد، داروها و وسایل کمک های اولیه، لباس، لوازم بهداشتی، رادیویی که با باتری کار کند، چراغ قوه، باتری های اضافی و اسناد مهم را جمع‌آوری کنید.

- برای تخلیه آماده باشید: مکان‌هایی را که باید به آن‌ها بروید، شناسایی کنید. مسیرهای جایگزین را شناسایی کنید که سیل‌خیز نیستند. برای آن‌چه که باید با دام‌ها و احشام خود انجام دهید، برنامه‌ریزی کنید تا در صورت نیاز به تخلیه، آن را به سرعت انجام دهید.

- برنامه خانوادگی رویارویی با فاجعه را بررسی کنید: برنامه‌های مقابله با سیل را با اعضای خانواده به بحث بگذارید. تصمیم بگیرید که در صورت جدایی اعضای خانواده، کجا دوباره یک‌دیگر را ملاقات کنید. یک فرد مخاطب را تعیین کنید که در صورت جدایی اعضای خانواده از هم‌دیگر در دسترس باشد. اطمینان حاصل کنید که هر عضو خانواده دارای اطلاعات تماس است.

- از اموال خانه محافظت کنید: مواد غذایی و دارایی‌های مهم خانه را به نقاط بالایی خانه منتقل کنید. لوازم برقی را از برق جدا کنید. البته در صورتی که خیس هستید یا در آب قرار دارید از تماس با این لوازم خودداری کنید. اموال خارج از خانه را به داخل خانه بیاورید یا آن‌ها را به صورتی ایمن قرار دهید. این لوازم می‌تواند شامل وسایل باغبانی، سطل‌های زباله و دیگر اشیای متحرک باشد. شکاف‌های زیرزمین را برای جلوگیری از ورود سیل به آن‌ درز بگیرید.

۲) به هنگام وقوع سیل

از مناطق سیل‌زده و درگیر فاجعه دوری کنید. مراقب جاده‌های شسته شده با سیل، لغزش‌های زمین و درختان و تیرهای برق سقوط کرده باشید. به خصوص به هنگام شب که تشخیص خطرات سیل دشوارتر است، محتاط‌تر باشید. در صورتی که سطوح آب در اطرافتان افزایش یافت در کمترین زمان ممکن به مناطق مرتفع‌تر بروید. از مناطق کم‌ارتفاع در معرض خطر سیل خارج شوید. از مناطق سیل‌زده دوری کنید و سعی در عبور از جریان آب نداشته باشید. از خطوط برق و سیم‌های برق دور بمانید.

۳) پس از وقوع سیل

تا زمان اطمینان از رفع خطر از بازگشتن به محل زندگی خود پرهیز و صبر کنید و تا زمانی که مقامات ایمن بودن مناطق درگیر سیل را تایید نکرده‌اند به این مناطق بازنگردید. تنها از مسیرهای توصیه شده عبور کنید. از تماشای سیل به شدت اجتناب کنید. مراقب جاده‌های شسته شده با سیل، لغزش‌های زمین و درختان و تیرهای برق سقوط کرده باشید. از خطوط برق سقوط کرده دور بمانید.

اگر ساختمانی سیل‌زده است، پیش از ورود، وضعیت ایمنی آن را بررسی کنید. در صورتی که ساختمانی هنوز سیل‌زده است یا آب اطراف آن را گرفته است، وارد آن نشوید. آسیب‌های ساختاری ساختمان را بررسی کنید و ستون‌های ساختمان را از نظر هر گونه ترک‌خوردگی یا دیگر انواع آسیب‌ها بررسی کنید.

تمام خطوط خارجی گاز را قطع کنید. تا زمانی که مقامات، ایمنی ساختمان سیل‌زده‌ای را بررسی نکرده‌اند، وارد آن نشوید. هنگام ورود به ساختمان‌ها به شدت احتیاط کنید. کفش‌های محکم بپوشید، چرا که شایع‌ترین عارضه پس از وقوع سیلاب‌ها بریدگی پاهاست. فقط از روشنایی‌های وابسته به باتری استفاده کنید، زیرا ممکن است مواد قابل اشتعال در مناطق سیل‌زده وجود داشته باشد. به دنبال خطرات آتش سوزی مانند خطوط گاز آسیب دیده، مدارهای الکتریکی سیل‌زده یا کوره‌های زیرزمینی فرو رفته در آب باشید. نشت گاز را بررسی کنید. اگر بوی گاز حس کردید یا صدای وزیدن یا فس‌فس‌ نشتی شنیدید، یک پنجره را باز کنید و به سرعت ساختمان را ترک کنید.

اگر ممکن است گاز را از شیر اصلی خارجی قطع کنید. با مقامات مربوطه تماس بگیرید و نشتی گاز یا هر نوع آسیب یا شکستگی در خطوط گاز را به آن‌ها اطلاع دهید. آسیب‌های سیستم الکتریکی از جمله جرقه، سیم‌های شکسته یا خراشیده یا بوی سوختن عایق کاری را بررسی کنید.

در صورتی که می‌توانید بدون وارد شدن به آب جریان اصلی برق را قطع کنید، این کار را انجام دهید. دیوارها، کف‌ها، درها، پنجره‌ها و سقف‌ها را برای خطر سقوط بررسی کنید. مراقب حیواناتی باشید که ممکن است همراه سیل وارد جریان آب شده باشند. اجازه دهید جریان هوا داخل ساختمان‌ها عبور داشته باشد تا بوهای نامطبوع و نشتی گاز خارج شود.