سیل جامعه را نسبت به محیط زیست آگاه کرد

 هیأت ملی ویژه سیلاب، 6 ماه فرصت دارد تا مجموعه مسائل، از قبل از وقوع سیلاب تا مسائل پس از وقوع، مانند امداد و نجات را بررسی و گزارش خود را به رئیس جمهوری و مردم ارائه دهد. در گفت‌وگو با سیدحسین سراج‌زاده، رئیس انجمن جامعه‌شناسی و استاد دانشگاه خوارزمی و عضو این هیأت، دامنه بررسی‌های هیأت، رویکرد آن و چگونگی تأثیرگذاری این گزارش بر مدیریت آتی بلایای طبیعی را بررسی کرده‌ایم.
 
چرا تشکیل هیأتی برای بررسی مسائل سیلاب اخیر مهم است؟

اساساً تهیه یک گزارش ملی درباره فاجعه سیل کشور لازم است، چون این اتفاق در سطح گسترده و ملی و با ابعاد وسیع افتاده و زندگی بخش قابل توجهی از هموطنان ما را تحت تأثیر خود قرار داده است. بنابراین باید بررسی شود که علت‌های واقعی این پدیده چه بود و آیا صرفاً یک پدیده طبیعی است که غیرقابل اجتناب بوده یا اینکه مجموعه‌ای از سیاست‌ها و برنامه‌های گذشته در حوزه آب و آبخیزداری و مسائلی از این دست، باعث تشدید آثار مخرب سیل شده است؟ در نگاه اول به نظر می‌رسد زیرساخت‌های آبی کشور توان هدایت این حجم از بارندگی و آب را نداشته است، اما ممکن است برخی قصورها و حتی تقصیرها و نیز برخی بی برنامگی‌ها و بی توجهی‌ها نیز این مسأله را تشدید کرده باشد. از این رو، یک بررسی همه جانبه کارشناسانه از سوی جمعی از متخصصان بی طرف و تهیه یک گزارش ملی باعث خواهد شد تا در آینده، دامنه تخریب رویدادهای مشابه به مراتب کمتر باشد، ضمن اینکه آمادگی‌های جامعه، مدیران، دولت، مردم و حکومت در مواجهه با این پدیده‌ها نیز بیشتر می‌شود. البته همه این‌ها مستلزم این است که به اندازه کافی در نظام مدیریتی و در گفت‌وگوهای عمومی جامعه به نتایج و دستاوردهای گزارش این هیأت توجه شود.

دلیل حضور جامعه شناسان در این هیأت  را که قرار است به سیلاب بپردازد چه می‌دانید؟

بسیاری از پدیده‌های طبیعی که به مشکلات گسترده اجتماعی تبدیل می‌شوند، زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی دارند. به عبارت دیگر، در چنین بررسی‌هایی می‌توان مشخص کرد که فرهنگ عمومی جامعه ما تا چه اندازه عاقبت اندیش است و تا چه میزان با این پدیده‌ها برخورد عقلانی دارد یا اینکه پیش از رویداد به این مسائل فکر می‌کند تا در روز حادثه غافلگیر نشود. تا اینجای کار به نظر می‌رسد از نظر اجتماعی و فرهنگی، آمادگی‌های ذهنی، فکری و روانی لازم در جامعه وجود نداشته است. این مسائل باید به صورت ریشه‌ای بررسی و تدابیری اندیشیده شود تا زین پس این گونه نباشد.

یعنی در گزارش این هیأت، تنها به جنبه‌های رسمی پرداخته نمی شود و نقش و جایگاه مردم و جامعه نیز بررسی می‌شود؟

مثالی بزنم. درباره سیل شیراز گفته می‌شود اگر کارشناسانه با موضوع برخورد و به هشدارها توجه می‌شد، یا مسیر سیلاب به جاده تبدیل نمی‌شد، این سیل با این ابعاد اتفاق رخ نمی‌داد. پس یک سؤال این است که چرا مدیران به این مسائل توجه نکردند یا سهل‌انگاری کردند؟ اما به نظر می‌رسد این سهل‌انگاری فقط منحصر به مدیران نیست، گاهی بی توجهی عمومی نسبت به این پدیده‌ها هم وجود دارد. در نتیجه رویدادهایی مانند سیل، ابعاد اجتماعی و فرهنگی دارد که باید به آنها توجه شود.

این هیأت، تنها به پیش از وقوع سیل می‌پردازد یا مسائل پس از آن مانند امداد و نجات را هم بررسی خواهد کرد؟

یکی از مسائل مهم، نحوه مواجهه با بلایای طبیعی است، اینکه ما به عنوان مردم چگونه با این پدیده مواجه شویم یا سازمان‌های مسئول مانند هلال احمر و سازمان‌های مردم نهاد، در صحنه عمل تا چه اندازه با نظم و سازماندهی خدمات ارائه می‌کنند. این مسائل هم جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی پدیده است. مسأله دیگر این است که چقدر به نهادهای خدمت رسان اعتماد می‌شود؟ آیا افراد علاقه دارند خودشان در صحنه باشند و خدمات رسانی کنند، یا اینکه به سازمان‌های ملی اعتماد می‌کنند؟ یا اینکه اساساً سازمان‌های رسمی چقدر برای دریافت و ساماندهی کمک‌های مردمی ظرفیت دارند. همه این موارد در گزارش هیأت بررسی خواهد شد.

یک سؤال‌ درباره سیل، سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی چگونه است و گزارش هیأت چه تأثیری خواهد داشت؟

مطالعات درباره سرمایه اجتماعی، نشان می‌دهد با یک روند رو به کاهش و نوعی افول سرمایه اجتماعی روبه‌رو بودیم تا جایی که این بحث در میان مردم مطرح می‌شد که آیا کمک‌های مالی و غیرنقدی ما واقعاً به سیل‌زده‌ها می‌رسد یا از جاهای دیگری سر در می‌آورد؟ طرح این مباحث نشانه نوعی بی اعتمادی و کاهش سرمایه اجتماعی نسبت به نهادهای مسئول است. اگر هلال احمر را به عنوان یک سازمان ملی مسئول در ارتباط با ارائه خدمات بعد از بحران‌ها در نظر بگیریم، به نظر می‌رسد در رویداد اخیر، اعتماد اجتماعی نسبت به این سازمان افزایش یافته یا ترمیم شده است. کیفیت برخورد با کمک‌های دریافتی از مردم، شفافیت در ارائه خدمات و اطلاع‌رسانی به مردم، می‌تواند به تقویت این سرمایه اجتماعی کمک کند.

چرا سرمایه اجتماعی این نهادها کاهش یافت؟

نهادهایی مانند هلال احمر یک سازمان ملی و متعلق به همه مردم است، سازمانی که باید بتواند براحتی اعتماد همه مردم را جلب کند و در مواقع بحران خدمت رسانی انجام دهد. نباید این نهادها را با یک نگاه تنگ و ایدئولوژیک در خدمت یک دیدگاه یا عقیده خاص درآورد. اگر این اتفاق بیفتد، سرمایه اجتماعی این نهادها و سازمان‌هایی که ملی هستند، کاهش می‌یابد که این برای جامعه بسیار بد است. در گزارش به این جنبه‌ها هم پرداخته خواهد شد؛ یعنی هم نارسایی‌های این سازمان‌های امدادرسان بررسی می‌شود و هم اینکه چگونه می‌توان از این نارسایی‌ها کاست تا این نهادهای ملی هرچه بیشتر مورد وثوق و اعتماد مردم قرار بگیرند و هنگام بحران بتوانند نقش خود را بخوبی ایفا کنند.

اعضا  علمی هستند، اما جامعه می‌خواهد بداند چه تضمینی هست که هیأت بررسی بی‌طرفانه‌داشته باشد؟

ترکیب این هیأت کارشناسانه و از متخصصان دانشگاهی است. علاوه بر این عملکرد این هیأت باید شفاف و مبتنی بر روابط کارشناسانه باشد و درعین حال از ظرفیت‌های علمی و کارشناسی هم دستگاه‌های اجرایی و هم دانشگاه‌ها استفاده کند. در هیأت کارگروه‌هایی تعریف خواهد شد که در آنها افراد بیشتری از بخش‌های مختلف حضور خواهند داشت. بنابراین هم شفافیت و هم مقید بودن به معیارهای کارشناسانه باعث خواهد شد که گزارش هیأت مورد وثوق و قابل قبول باشد.
امیدوارم همه کسانی که نقش و مسئولیت دارند، چه در دستگاه‌های اجرایی، چه فعالان سازمان‌های مردم نهاد و چه آنان که در حوزه‌های عمومی و رسانه‌ای کار می‌کنند، با موضوع برخورد فرقه گرایانه و مسلکی نداشته باشند و کمک کنند گزارش کارشناسانه برای خیر جمعی ملت و جامعه ایران آماده  و بعد هم از نتایج آن استفاده شود. چون اگر در  عمل از نتایج گزارش استفاده نشود، در سیاستگذاری‌ها مبنای عمل قرار نگیرد و در حوزه عمومی مورد گفت‌وگو قرار نگیرد، صرفاً گزارشی خواهد شد که به کتابخانه رفته و به یک سند تبدیل می‌شود.

شما در گزارش خود، توصیه ای  برای تغییر در شیوه عمل سازمان‌ها ی امدادی ارائه خواهید کرد؟
امیدوارم این اتفاق بیفتد، زیرا اگر نتایج این گزارش در عمل مورد توجه قرار نگیرد، گزارشی خواهد شد که صرفاً نوشته و بعد تمام می‌شود. اما باید یک اهتمام ملی وجود داشته باشد تا جامعه و نه فقط این هیأت، بلکه در حوزه عمومی، جامعه ما، بیندیشد که ما کشوری حادثه خیز و با رویدادهای طبیعی بسیار هستیم. بنابراین باید درباره علت‌های آن فکر کنیم و مطابق اقتضائات خودمان تصمیم گرفته و عمل کنیم. به طور طبیعی تغییر برخی فرآیندها و ساختارهای برنامه بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت را باید پیش‌بینی کرد که این امر نیازمند مجموعه ای از ظرفیت‌های واقعی اقتصادی و اجتماعی است که اراده سیاسی هم در آن مؤثر خواهد بود. اما تا اینجا معتقدم سیل گسترده اخیر نوعی خودآگاهی نسبت به بی توجهی جامعه عمومی نسبت به مسائل محیط زیستی ایجاد کرده است. این خودآگاهی باید با گفت‌وگوهایی که صورت می‌گیرد، در حوزه عمومی و نظام رسانه‌ای ادامه یافته و در دستگاه‌های کارشناسی هم مورد توجه قرار گیرد.