چه شهرهایی مناسب زنان است؟

 در حالی که این روزها دستیابی به «فضاهای شهری زنانه» یا به تعبیری دیگر «زنانه کردن» فضاها به دغدغه مدیران شهری تبدیل شده و در این راستا بوستان‌هایی مخصوص بانوان، شهربانو وشهردخت‌هایی در برخی از مناطق تهران ساخته شده است که مخاطبان خاص خود را دارد اما از دید برخی کارشناسان، شهری برای زنان امن و مناسب است که برای همه امن و به طور کلی شهر انسان محور باشد.

 شهری برای حضور زنان مناسب است که آنان بتوانند در ساعات مختلف شبانه روز در نقاط مختلف آن با امنیت خاطر و آسایش تردد کنند و جنسیت زنان مانع از حضور در برخی نقاط شهر نباشد و محدودیتی برایشان ایجاد نکند؛ امری که اگرچه مدیریت شهری سعی در برآورده کردن آن در پایتخت و برخی شهرهای کشور به‌صورت محدود داشته اما به نظر می‌رسد، هنوز شهرهای کشور با شهر آرمانی و امن برای زنان، کودکان و حتی باقی اقشار جامعه فاصله دارند؛ فاصله‌ای که از دید یک طراح شهری تنها با حرکت به سمت شهری انسان محور پر می‌شود.

سولماز حسینیون - پژوهشگر مستقل شهری و دکترای تخصصی طراحی شهری - در گفت وگو با ایسنا در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان از طریق مداخلات شهرسازانه و معمارانه برای بهبود فضاهای شهری متناسب با حضور زنان اقدامی انجام داد یا خیر، اظهار کرد: این سوالی است که در میان مدیران شهری دائماً مطرح می‌شود و معتقدم اگر به سمت شهرهای انسان محور حرکت کنیم مسلماً تمام اقشار جامعه در آن احساس آسایش و امنیت می‌کنند بنابراین شهر باید متناسب با تمام اقشار جامعه طراحی شود. به قول مولانا، چون که صد آمد، نود هم پیش ما است.

وی ادامه داد: منظور از شهری مناسب‌سازی شده برای تمام اقشار جامعه، شهری است که در آن به تمام نیازهایی اقشار مختلف توجه شود زیرا باید در نظر داشت که زنان ومردان و کودکان و…نیازهای متفاوتی دارند که به توانایی‌های جسمی و روحی وفیزیکی و ادراکی آنان مرتبط است.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: مردان از نظر فیزیکی قوی‌ترهستند و این قدرت جسمی آنان باعث می‌شود که بتوانند دشواری‌هایی که محیط به آنان تحمیل می‌کند را بیشتر تحمل کنند، کما اینکه حتی در استانداردهای معماری مدرن نیز تمامی معیارها مردانه و در این حالی است که گاهی می‌بینیم افراد بسیار زیادی در این چارچوب این معیارها نمی گنجند. بر همین اساس نیز اغلب فضاهای «به اصطلاح» مدرن در ایران، مردانه ساخته و استفاده زنان از این فضاها دشوار می‌شود. از طرفی زنان گاهی به دلیل پوشش خود، یعنی چادر یا کفش پاشنه بلند یا به دلیل نقش‌های متعددی که در جامعه دارند (مادر، همسر، فرزند، کارمند و کارگر) با محدودیت‌هایی مواجه هستند که بایستی در جزییات طراحی فضاهای شهری به آن‌ها توجه شود. به‌طور مثال زنان در نقش مادر در فضاهای شهری همراه با کودکانشان هستند یعنی در یک دستشان دست کودک و در دست دیگر خرید دارند. زنان در طول روز نقش‌های متفاوتی دارند که باعث می‌شود نحوه استفاده آنان از فضاهای شهری و نحوه دسترسی‌شان نیز متنوع‌تر شود.

به گفته وی، یکی از مهمترین تفاوت‌های زنان و مردان در استفاده از فضاهای شهری که می‌بایست مورد توجه طراحان و مدیران قرار گیرد، در جزییات شهری است بنابراین بایستی برای افزایش حضور زنان در شهر خیابان‌های بهتری طراحی کنیم. طراحی نیز به این معنا نیست که حتماً باید اتفاق خاصی بیفتد یا پروژه‌های کلان خاص و نمایشی تعریف شوند بلکه با اقداماتی مانند رعایت اصل دیدن و دیده شدن فضاها می‌توان به این مهم دست یافت. برای مثال تبلیغات روی پل‌های عابر که به صورت تابلوهای بزرگ تبلیغاتی نصب شده خصوصاً شب هنگام هم برای مردان و هم برای زنان و به‌ویژه زنان موجب آسیب‌های زیادی می‌شود. به همین دلیل بالا بردن شفافیت فضاها و دیدن و دیده شدن یکی از مقوله‌های مهم امنیت است.

این متخصص طراحی شهری تصریح کرد: باید فضاهای شهری به‌خصوص در ساعاتی از روز که روشنایی رو به کاهش است طوری باشد که نقاط تاریک، مبهم و پنهانی وجود نداشته باشد. در این زمینه نورپردازی درست و مناسب می‌تواند راهگشا باشد. از سوی دیگر نبود شیب راه در پل‌های عابر پیاده، استفاده مادران با کالسکه بچه و چرخ خرید را (علاوه بر معلولان و سالمندان) غیر ممکن می‌کند بنابراین اصلاح پل‌های عابر برای سهولت تردد ضروری است. در غیر این صورت تقاطع همسطح بهسازی شده بهترین اقدام است.

این طراحی شهری تصریح کرد: باید فضاهای شهری به خصوص در ساعاتی از روز که روشنایی رو به کاهش است طوری باشد که نقاط تاریک، مبهم و پنهانی وجود نداشته باشد. که در اینجا نورپردازی درست و مناسب می‌تواند راه‌گشا باشد. از سوی دیگر هم نبود شیب راه در پل‌های عابر پیاده، استفاده مادران با کالسکه بچه و چرخ خرید را (علاوه بر معلولان و سالمندان) برای این اقشار هم غیر ممکن می‌کند بنابراین اصلاح پل‌های عابر برای سهولت تردد ضروری است. در غیر این صورت تقاطع همسطح بهسازی شده بهترین اقدام است.
حسینیون در ادامه اظهار کرد: زنان بیشتر از مردان نیازمند حمل و نقل یکپارچه و مرتبط و مسیرهای پیاده بدون انقطاع و به‌هم پیوسته در شهرها هستند. در این راستا در شهر وین اقدامی تحت عنوان هم ترازسازی جنسیتی انجام شده که جایزه بین‌المللی نیز کسب کرده است. در این مطالعه پس از بررسی متوجه شدند هنگامی که مردان به سرکار می‌روند و بازمی‌گردند از یک نوع وسیله حمل و نقلی استفاده می‌کنند این در حالیست که زنان وسایل نقلیه متفاوتی را مورد استفاده قرار می‌دهند یعنی سوار اتوبوس و مترو وتاکسی و…می شوند. در حقیقت نتیجه این تحقیق نشان می‌دهد که به دلیل الگوهای متنوع تحرک زنان در سطح شهر، بهسازی سیستم حمل و نقل عمومی و پیاده روها، در افزایش استفاده زنان از فضاهای شهری تاثیر بسیاری دارد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه ما از توانمندسازی و مشارکت زنان در فضاهای شهری بسیارصحبت می‌کنیم اما بسیاری از فضاهای شهری ما مناسب حضور زنان نیست، گفت: پژوهش‌های انجام شده در شهرها نشان می‌دهند که بسیاری دختران بعد از سن ۹ سالگی تمایل ندارند در فضاهای باز شهری و پارک‌ها حضور پیدا کنند چراکه احساس راحتی نمی‌کنند. در حقیقت باید فضاهای شهری را به نوعی در مقیاس خرد طراحی کنیم تا دختران و زنان بتوانند در این فضاها احساس آرامش راحتی و امنیت کنند.

حسینیون اضافه کرد: منظور از خرد کردن فضاها، محصوریت یا اختصاصی کردن یک فضا برای یک جنسیت خاص نیست زیرا همین جداسازی و محصوریت و تخصیص فضایی خاص در ساعاتی مشخص از شبانه روز می‌تواند به این موضوع دامن بزند که نیازی به امن کردن شهر نیست و اگر جنسیتی خاصی نیاز به امنیت دارد بایستی به فضاهای خاص مشخص شده پناه ببرد. در حقیقت این موضوع به نوعی پاک کردن صورت مسئله یا همان دستیابی به شهری امن برای همه است. در حالی که اگر شهری برای همه مناسب باشد برای زنان نیز مناسب خواهد بود.

اختصاصی کردن فضاهای شهری امنیت ایجاد نمی‌کند

در کشورهایی دیگر هم جداسازی فضاها به این صورت نیست و افراد در فضاهای شهری حریم دیگران را رعایت و رفتار خود را کنترل می‌کنند زیرا اختصاصی کردن فضاها برای یک جنسیت خاص امنیت را زیاد نمی‌کند. از سوی دیگر ثابت شده فضاهایی که زنان و کودکان در آن حضور دارند برای مردان نیز امن‌تر است همچنین در کشورهای دیگر فضاهای شهری با جزییات بهتری طراحی شده‌اند و شفافیت فضاها بالاتر است.

این کارشناس مسائل شهری همچنین به خوانایی فضا نیز اشاره کرد و گفت: خوانایی فضا در مسیریابی حائز اهمیت و به نوعی زیر مجموعه شفافیت است. گاهی اوقات گم شدن در فضا و عدم خوانایی فضا را آسیب پذیرتر می‌کند اما این موضوع به این معنا نیست که با افزایش خوانایی شفافیت بالا رود زیرا گاهی نیاز داریم خوانایی در مناطقی به طور خاص مناطق مسکونی زیاد نباشد تا افراد غریبه به راحتی به این مناطق وارد نشوند.

وی در پاسخ به این سوال که آیا احداث پارک‌های بانوان پروژه موفقی بود یا خیر، گفت: پارک‌های مختص به بانوان‌نمی توانند آن گونه که لازم است منجر به افزایش حضور زنان در فضاهای شهری شوند البته این فضاها برای عده‌ای مناسب است زیرا جنبه‌های سلامتی دارد و افراد می‌توانند از آفتاب مستقیم استفاده کنند اما به‌طور کلی از دیدگاه شهرسازانه پروژه‌ای نیست که تشویق کننده زنان برای حضور در شهر باشد. ضمن اینکه این پارک‌ها ساعاتی خاصی برای استفاده دارند و نمی‌توان در هر ساعتی به آنجا مراجعه کرد البته پارک‌های فضایی هستند که افراد ترجیح می‌دهند خانوادگی به آنجا بروند و اوقات فراغت خود را در کنار خانواده سپری کنند و همین امر باعث می‌شود بخشی از زنان تمایلی برای حضور در پارک‌های بانوان نداشته باشند.

حسینیون با اشاره به اینکه مردم باید از حقوق خود نسبت به شهر آگاه شوند، اظهار کرد: در کشور ما داشتن خودروی شخصی و استفاده از آن برای رفتن به محل کار نوعی ارزش شده است. مسئولان نیز در برخی موارد چاره‌ای جز رسیدگی به خواست مردم ندارد و مجبور هستند به خواسته اصلی مردم یعنی خیابان‌سازی و اتوبان‌سازی بپردازند همچنین در سطوح میانی یعنی شورای محلات که حلقه ارتباطی بین مردم و شورای شهر هستند نیز از مسائل شهری آگاهی‌های لازم را ندارند و دغدغه بیشتر آنان رسیدگی به مسائل و مشکلات اکثراً سلیقه‌ای به‌صورت آنی، موضعی و انفعالی است. در حالی که در اینجا پای منافع مردم در میان است بنابراین لازم است مدیران شهری فرایند آموزش و مطالبه‌گری را در دستور کار خود قرار دهند و با مسائل ریشه‌ای‌تر برخورد کنند. به طور خاص در موضوع طراحی فضاهای شهری مناسب برای حضور زنان باید مطالعات هدفمند باشد و بررسی شود آنان چطور از فضاها استفاده می‌کنند. ما در حال حاضر ایده درستی از چگونگی رفتار زنان در عرصه‌های شهری نداریم.

وی در پایان گفت: بیشتر باید به دنبال شهرهای انسان محور باشیم البته این باعث نمی‌شود که نیازهای گروه‌های خاص که ممکن است فراتر و ویژه‌تر از اصول کلی طراحی باشد نادیده گرفته شوند.