کلید تحریم‌ ایران در دست عراق است؟

 سید یاسر قزوینی، کارشناس مسائل عراق در گفت و گو با خبرآنلاین به بررسی رقابت ایران و امریکا در عراق پرداخته است.

روابط ایران با عراق جدید پس از سال 2003 وارد مرحله ای جدید شد. با سقوط صدام و به قدرت رسیدن نیروهای شیعی نزدیک به ایران فضایی جدید بین دو کشور شکل گرفت و البته به علت حضور امریکا در عراق، رقابتی نانوشته نیز بین ایران و امریکا بوجود آمد که تا به امروز دوام داشته است. این رقابت با حضور داعش و سقوط نیمی از سرزمینهای عراق نیز به مراحلی جدید وارد شد و این دو کشور نقش خود در مبارزه با داعش را در عراق پر رنگ تر کردند. اما در حال حاضر امریکای پس از ترامپ نقش پر ایهامی را در منطقه دارد و با اینکه قصد خروج از سوریه را دارد اما هنور بر حضور در عراق پافشاری میکند. مقایسه بسیاری در سفر مقامات امریکایی بویژه ترامپ و پمپئو به شکل چند ساعته و بدون اطلاع قبلی و وزیر خارجه ایران در عراق شده است. ظریف سفری چهار روزه را به شکل رسمی با یک هیات اقتصادی به عراق ترتیب داده و زمینه سفر روحانی نیز به عراق مهیا شده است. اما در عراق جدید رقابت ایران و امریکا به چه شکل خواهد بود؟ عراق جدید می تواند با ثبات تر از گذشته مهیای گسترش روابط با همسایگان مخصوصا ایران باشد؟ در این باره با سید یاسر قزوینی کارشناس مسائل عراق گفت و گو کرده ایم که از نظر می گذرانید:

وزیر امور خارجه ایران با یک هیات بلند پایه اقتصادی در عراق هستند. ارزیابی تان از این سفر چیست؟ ایران می تواند در کنار حضور دیگر بازیگران روابطه اقتصادی مستحکمی در عراق شکل دهد؟

سفر دکتر ظریف به عراق و دستاوردهای احتمالی اقتصادی آن را باید از منظر حضور دیگر کشورها و رقابت منطقه ای دیگر بازیگران تحلیل کرد. در واقع منظومه هایی که در منطقه زیر چتر قدرت های بین المللی در حال شکل گیری هستند، عمدتا نگاهی اقتصادی دارند. در این بین محور امارات – عربستان – آمریکا تلاش می کند عراق را به خود نزدیک کند، از طرف دیگر محور ترکیه حضور جدی ای در عراق دارد و به دلیل نگاه چابک اقتصادی و حمایت های لازم از صادر کنندگان ترک، بازار عراق را قبضه کرده اند. در این بین به نظر می رسد مسئله اصلی، اراده جدی و وجود زیرساخت های مادی و قانونی لازم برای فعالیت اقتصادی در عراق می باشد، امری که با توجه به اختلاف برابری ارز می تواند برای بخش خصوصی ایران از جذابیت کافی برخوردار باشد. در خبرها آمد که بازرگانان از روادید معاف شده اند. به نظر می رسد این گام خوبی در استفاده از فضای اقتصادی بین دو کشور است، اما مسئله این است که زیرساخت های بهره برداری از چنین ظرفیت یا دیگر ظرفیت ها چقدر هموار است؟ آیا تسهیلات به کسانی که به واقع مستحق آن هستند خواهد رسید یا اینکه به صورت گزینشی با این امر برخورد خواهد شد. در هر صورت رقیب اصلی  در مسئله اقتصادی بیش از هر قدرت دیگر در عراق، ترکیه است؟ پرسش اینجاست که تا چه حد می توان سیستم توانمند اقتصادی ترک ها در عراق را به عقب راند؟

در حال حاضر پس از تشکیل دولت جدید در عراق به نظرتان چه رویکردی بین دولتمردان عراقی در رابطه با رقابت و حضور ایران و امریکا در عراق وجود دارد؟

در عراق بین سیاستمداران معروف است که اگر می خواهند به منصبی برسند یا کاری کنند باید دو رقیب جدی در عراق یعنی ایران و آمریکا را راضی کنند. با وجود سخنان بی شمار می توان گفت یکی از جاهایی که آمریکا و ایران به هم نزدیک می شوند عراق است. نخستین مذاکرات دوجانبه در سال های گذشته نیز همان مذاکراتی بود که در بغداد و درباره عراق رخ نمود. اما پرسش اینجاست که رقابت و نفوذ ایران و آمریکا در عراق از چه جنسی است؟ و آیا می توان آن را رقابت نامید؟ به نظر می رسد که نگاهی به تجربه جنگ با داعش و مسائلی که امروزه رخ نموده جنس نسبت ایران و آمریکا در عراق مشخص ترمی شود.

مسئله نخست این است که آمریکا و ایران در مبارزه با داعش در عراق تقریبا اصلی ترین نیروها بودند هرچند فرانسوی ها و استرالیایی ها و حتی سعودی ها و کویت ها و... هم بودند. پس می توان گفت با وجود تمام سخنانی که گفته می شود، ایران و آمریکا در عراق کمک به عراق جدید در برابر داعش را در اولویت داشتند.

اما مسئله دوم جنس این کمک هاست. جنس این کمک ها را  شاید با نگاه به دو نیروی نظامی مستقلی که نه در قالب نیروهای مسلح بلکه مستقیما زیر نظر نخست وزیر فعالیت می کردند بهتر بتوان دریافت. نخستین نیرو قوات مکافحه الارهاب یا نیروهای ضد تروریسم است که تقریبا مهمترین و مجهزترین و کارآمد ترین نیرو در مبارزه با تروریست ها بود. هرچند نیروهای ویژه دیگری که در قالب ارتش یا وزارت دفاع و یا وزارت کشور یعنی نیروهای الشرطه الاتحادیه بودند نیز نیروهای کارکشته ای به شمار می رفتند. اما بی شک مهمترین این نیروها قوات مکافحه الارهاب بود که بازپس گیری موصل مدیون این نیرو است، نیرویی که از نظر تجهیز و تمرین و پشتیبانی نیرویی وابسته به آمریکا شمرده می شود. هرچند دیگر گروههای موازی و رسمی در ارتش و وزارت دفاع هم به لحاظ تجهیزات و آموزش وابسته به غرب هستند. در این بین اگر پشتیبانی هوائی تحالف یا پیمان ضد داعش به رهبری آمریکا نبود، معلوم نبود موصل اینگونه و با چنگ و دندان از داعش بازپس گرفته می شد.

اما گروه دوم مستقل و وابسته به نخست وزیری، حشد الشعبی است که نیروهای مردمی نیمه آموزش دیده است که به لحاظ آموزش و تجهیزات با نیروهای مکافحه الارهاب قابل مقایسه نیستند. برخی از این گروه ها یا می توان گفت بیشترشان به لحاظ تجهیزات و آموزش وابسته به ایران بوده و هستند. ورود این نیروها به موصل از سوی بسیاری مورد اعتراض بود برای همین دست کم به لحاظ صوری این نیروها نقش مستقیمی در بازپس گیری موصل نداشتند، بلکه کمک اصلی این نیروها پاکسازی مناطق اطراف موصل بود تا عقبه داعش را به موصل قطع کنند. نیروهای حشد شعبی به خلاف نیروهای مکافحه الارهاب، نیمه حرفه ای و ایدئولوژیک هستند. هیچگاه کسی از مکافحه الارهاب توقع نداشته و ندارد که مثلا فراکسیونی سیاسی در پارلمان داشته باشد، اما گروه های حشد هر یک به جز شاخه های نظامی، شاخه های سیاسی ای دارند و در پارلمان فعالانه عمل می کنند.

این نیروها و تفاوت آنها نوع حضور ایران و امریکا را در این کشور مشخص می کند؟ کدام کشور از سوی عراقی ها در آینده پذیرفته و مقبول تر هستند؟

به نظر من تفاوت این دو نیرو با هم خوب می تواند تفاوت نفوذ آمریکا و ایران را در عراق نشان دهد. در عراق نمی بینید کسی عکس ترامپ یا بوش و یا اوباما را در شهر نصب کند، اما تصاویر رهبران ایران در جایجای مناطق عراق به ویژه مناطق جنوبی به چشم می خورند، اما نیروهای آمریکایی می توانند آزادانه در دل بغداد با لباس نظامی قدم بزنند یا ترامپ هر وقت دوست داشته باشد می تواند بدون اینکه به کسی بگوید به عراق بیاید هرچند با اعتراضات بسیاری از گروه ها به ویژه حشد الشعبی نزدیک به ایران مواجه شود. این در حالی است که نیروهای ایرانی شاید به این راحتی نتوانند مانند آمریکایی ها عمل کنند.

به نظرتان چشم انداز این رقابت چگونه است؟ احتمال اینکه عراق بتواند در توازن رقابت منطقه ای دو بازیگر در عراق تاثیرگذار باشد هست؟

به نظر می رسد از یک جهت نسبت آمریکا و ایران در عراق به ویژه در مسائل حیاتی یعنی مسائل مرگ و زندگی عراق جدید تکاملی بوده است تا رقابتی و در این تکامل، آمریکایی ها قدرت حرفه ای و سخت بیشتر و ایران قدرت ایدئولوژیک و نرم بیشتری را نمایندگی می کرده اند، تکاملی غریب و پیچیده که با اینکه الگوهای خود را به ویژه از رهگذر کنش گر عراقی پیدا کرده است ولی می تواند با توجه به مسائل کلان دو نگاه خیلی متزلزل باشد. در این بین صحنه عراق، صحنه شکل گیری یک قدرت هوشمند به روایت جوزف نای شده که از تکامل این دو قدرت به وجود آمده است. با توجه به آنچه گفته شد به نظر نمی رسد هیچیک از ایران و آمریکا در رابطه با مسائل حیاتی عراق یعنی مسائل مرگ و زندگی عراق جدید خواستار خروج یکباره نیروی مقابل از عراق باشد. اما این نسبت فقط سه بازی گر یعنی ایران، عراق و آمریکا ندارد بلکه بازیگران دیگری مانند اسرائیل، عربستان، قطر، ترکیه و امارات و کویت... هم هستند که به نظر می رسد اختلافات و رقابت های ایران و آمریکا در عراق در نسبتشان با این کشورها که بازیگران درجه دو درصحنه عراق به شمار می روند نیز باید مد نظر باشد. در واقع ائتلاف یا اتحاد ایران و آمریکا با این بازیگران درجه دو در عراق مسئله دیگری است که بالاخره نشان می دهد طرح های بزرگتری امکان دارد در حال شکل گرفتن باشند که نسبت ایران و آمریکا در عراق به آن ها سخت وابستگی پیدا کنند.