زلزله تهران و پناهگاه‌های کاغذی پایتخت

 «دنیای اقتصاد» فرجام تکالیف شهرداری تهران بعد از زلزله ۲۹ آذر ۹۶ را بررسی می‌کند

 تکالیف مدیریت شهری تهران بعد از زلزله زمستان ۹۶ برای افزایش تاب‌آوری پایتخت در برابر بحران‌های طبیعی همچنان معلق مانده است. مهم‌ترین ماموریت شهرداری، رفع نقص از نقشه‌های گنگ «مراکز اسکان اضطراری» بوده که براساس آنچه در سایت شهرداری قابل‌مشاهده است، برخی فضاهای امن در این نقشه‌های منسوخ، به‌خاطر ساخت‌وساز وجود خارجی ندارد یا ایمن نیست. این نقشه‌ها - پناهگاه‌های کاغذی- در صورت به‌روزرسانی محتوا، کاربرد حیاتی پیدا می‌کند. تهیه بسته عملیاتی واکنش سریع، تکلیف معوق دیگر شهرداری است.

پناهگاه‌های کاغذی در پایتخت بزرگ‌ترین پارک تهران مرکز امن - اسکان موقت - معرفی نشده و پارک‌های محصور در کوچه‌های باریک و بن‌بست به شهروندان توصیه شده است

فرجام تکالیف شهرداری تهران در حوزه مدیریت بحران، یک سال پس از زلزله ۲۹ آذر ۹۶ بررسی شد. نتایج بررسی روند تغییر وضعیت و اصلاح آدرس پوچ از مراکز اسکان اضطراری در مناطق ۲۲گانه پایتخت نشان می‌دهد ماموریت مادر شهرداری تهران در حوزه مدیریت بحران برای اصلاح نقشه‌های پناهگاه‌های اضطراری و تغییر وضعیت آنها از شکل «کاغذی» به شکل واقعی و کارآمد برزمین مانده است. به گزارش «دنیای اقتصاد» سال گذشته، یک هفته پس از وقوع زلزله ۲۹ آذرماه، شهرداری تهران تکالیف کوتاه‌مدت و بلندمدتی در حوزه مدیریت بحران تعیین و به اعضای شورای شهر تهران ارائه کرد. شواهد و نشانه‌های موجود در سامانه شهرداری تهران نشان می‌دهد از میان تکالیف مختلف تعیین شده برای حوزه مدیریت بحران، ماموریت مادر برای مدیریت حین بحران زلزله پس از گذشت بیش از یک سال همچنان معلق مانده است. در قالب این ماموریت بنا بود نقشه‌های مشکل‌دار و تاریخ مصرف گذشته حاوی معرفی مراکز اسکان اضطراری پایتخت اصلاح و مجددا به‌روزرسانی شود.

سال گذشته پس از زلزله ۲۹ آذرماه که منجر به ایجاد ترس و دلهره در میان پایتخت‌نشینان شد، برای نخستین بار نقشه‌های اسکان اضطراری حاوی معرفی مراکز امن در زمان زلزله در سایت مدیریت بحران شهرداری تهران انتشار و اعلام عمومی داده شد. در قالب نقشه‌های اسکان اضطراری فضاهای باز یا مراکز سرپوشیده‌ امن و مقاوم در محلات مختلف شهر تهران شناسایی و مشخص شده‌اند تا افراد هر محله از زمان وقوع بحران تا ۷۲ ساعت پس از آن در آن اسکان داده شوند تا به این ترتیب خطرات بعد از وقوع زلزله کاهش پیدا کند. علاوه بر این مراکز، مسیرهای حد فاصل محل سکونت تا مرکز اسکان اضطراری نیز معرفی شده‌اند. در واقع در این نقشه‌ها، علاوه بر مشخص کردن مراکز تخلیه اضطراری محله، مسیرهای کلی حرکت به سمت این مراکز نیز نشان داده شده است. انتشار این نقشه‌ها پس از زلزله سال گذشته با واکنش‌های متعددی از سوی شهروندان و کارشناسان مواجه شد. بررسی نقشه‌های حاوی مراکز اسکان اضطراری در مناطق مختلف نشان داد به دلیل فاصله چند ساله میان زمان تهیه نقشه‌ها(سال‌های ۸۶ و ۸۷) و انتشار آنها(سال ۹۶) و تغییرات به وجود آمده در کالبد پایتخت، بخش زیادی از مراکز یا مسیرهای دسترسی معرفی‌شده، غیرقابل استفاده شده‌اند.

سال گذشته پس از اعلام نقشه‌ها، متولی مدیریت بحران در شهر تهران در واکنش به اشکالات شهروندان و کارشناسان به دو نکته کلیدی اشاره کرد. نخست آنکه نقشه‌های منتشر شده باید به‌صورت مستمر به‌روزرسانی شود و دوم آنکه چون شهر پویا و در حال تغییر است در فاصله تهیه تا انتشار، وضعیت نقشه‌ها با تغییرات گسترده‌ای به لحاظ اطلاعاتی مواجه شده‌اند.

از این رو براساس تعهد شهرداری بعد از واکنش‌های عمومی متعدد به اشکالات نقشه قرار شد نقشه‌های منتشر شده بازنگری و متناسب با وضعیت روز شهر اصلاح شوند. این در حالی است که بررسی‌ نقشه‌های موجود در سایت شهرداری تهران یک‌سال پس از این تعهد، نشان می‌دهد اشکالات موجود در نقشه‌های مناطق هنوز برطرف نشده است. در این نقشه که از سال گذشته تاکنون روی سایت شهرداری تهران قرار داده شده ۲ هزار و ۴۰۰ نقطه به‌عنوان مراکز اسکان اضطراری معرفی شده است. اما هم مراجعات مردمی و هم بررسی‌های میدانی حاکی از آن است که این نقشه‌ها در برخی محلات شهر حاوی اشکالاتی در معرفی مراکز اسکان اضطراری است. به‌طوری که برخی از مراکز امن معرفی شده در این نقشه‌ها، اساسا وجود خارجی ندارد یا آنکه وضعیت حاکم بر مرکز معرفی‌شده به شکلی است که به لحاظ ایمنی از استانداردهای لازم برخوردار نیست از این رو به نظر می‌رسد پناهگاه‌های معرفی‌شده در این نقشه‌ها، فعلا کاغذی است و قابل استفاده در زمان وقوع بحران نیست. علاوه بر این طی یک سال گذشته در معرفی برخی از مراکز امن در لینک مربوط بارگذاری شده اشکالاتی وجود دارد. به‌عنوان مثال در برخی از محلات، در لینک مربوط به مراکز امن برخی مدارس مستقر در منطقه معرفی شده‌اند اما برخی از مناطق در مقابل لینک معرفی مراکز امن این لینک حاوی هیچ‌گونه اطلاعاتی نیست.

بررسی‌ها نشان می‌دهد: عمده اشکال موجود در غیرقابل استفاده بودن این نقشه‌ها آن است که در برخی از مناطق، پارک‌ها یا بوستان‌هایی به‌عنوان مراکز امن جهت تخلیه اضطراری پس از وقوع زلزله معرفی شده‌اند که در وضعیت کنونی منطقه اساسا وجود خارجی ندارند. به‌عنوان مثال در محدوده منطقه ۲، یک بوستان به‌عنوان مرکز اسکان اضطراری ثبت شده که سال‌ها قبل در این منطقه به جای بوستان، ساختمان‌های بلندمرتبه ساخته شده است. چراکه در دوره گذشته بسیاری از فضاهایی که به‌عنوان نقاط امن تخلیه اضطراری در محلات معرفی شده‌اند طی دوره گذشته از بین رفته و تغییر کاربری داده‌اند علاوه بر این، عمده ساکنان محلات پرجمعیت در مناطقی از تهران براساس این نقشه‌ها، در زمان وقوع بحران به سمت یک نقطه هدایت شده‌اند که به نظر می‌رسد گنجایش لازم برای هدایت و اسکان جمعیت منطقه در یک نقطه وجود ندارد. به‌عنوان مثال در محله تهرانپارس شرقی یا سعادت‌آباد بخش زیادی از جمعیت منطقه به سمت یک یا دو نقطه محدود هدایت می‌شوند.در هسته مرکزی سعادت‌آباد، برای ساکنان ۱۰ خیابان، یک پارک جهت اسکان اضطراری پیش‌بینی شده است که در انتهای کوچه‌های بن‌بست محصور شده‌است.

اشکال دیگر درخصوص نقشه‌های اسکان اضطراری مربوط به همخوان نبودن اسامی واقعی مراکز امن معرفی شده با اسامی ثبت‌شده در نقشه‌ها است. به‌عنوان مثال در برخی از محلات شهری، مدارس معرفی‌شده به‌عنوان مرکز اسکان اضطراری با عنوان متفاوتی از اسم واقعی آنها در نقشه ثبت شده‌اند.

نکته مهمی که درخصوص نقشه منتشر شده از سوی کارشناسان مطرح‌شده این است که نقاط امن تخلیه اضطراری باید درون هر محله و به راحتی برای ساکنان محلات قابل دسترسی و امن باشد؛ اما در نقشه منتشرشده بعضا پارک‌هایی به‌عنوان نقطه تخلیه اضطراری معرفی شده‌اند که نه تنها درون محلات نیستند و دسترسی به آنها دشوار است، بلکه به‌دلیل محصور شدن در میان ساختمان‌های بلندمرتبه امکان آسیب دوباره در این مکان‌ها وجود دارد. همین‌طور کارشناسان شهری معتقدند مسیرهای تخلیه امن اضطراری دارای ویژگی خاص و منحصر به فردی همچون دوری از جعبه‌های تقسیم برق، علمک گاز، دوری از پل‌های روگذر یا زیرگذر غیرهمسطح و دوری از نماهای شهری ناایمن هستند. بررسی‌های سال‌های گذشته نشان می‌دهد بخش زیادی از مسیرهای مشخص شده به‌عنوان مسیرهای امن اضطراری فاقد چنین ویژگی‌هایی هستند. علاوه بر این باید مراکز تخلیه امن اضطراری در کوتاه‌ترین فاصله ممکن با محل سکونت شهروندان قرار گیرند تا به این ترتیب امکان انتقال سریع آنها به این مکان‌ها وجود داشته باشد، اما در حال حاضر در بسیاری از محلات به دلیل آنکه اساسا امکان تعبیه فضای باز امن به دلیل گسترش تراکم‌فروشی در دوره گذشته وجود نداشته، به تعداد کافی مراکز تخلیه امن اضطراری در همه محلات پیش‌بینی نشده است.

به گفته کارشناسان شهری، نیاز بود با توجه به ویژگی پویا و زنده بودن شهر و تغییرات دائمی آن و همچنین احتمال وقوع زلزله، مدیریت شهری طی تمام سال‌های گذشته آن را مورد بازبینی و ویرایش پیش از انتشار قرار دهد. این در حالی است که در نقشه تخلیه امن اضطراری در برخی محلات شهری این نکته ذکر شده که ویرایش این نقشه در سال ۹۳ انجام شده است. به همین دلیل است که برخی از مراکز اسکان اضطراری که در این نقشه‌ها معرفی و مشخص شده‌اند فقط روی کاغذ پناهگاه محسوب می‌شوند و در صورتی که شهروندان این مراکز را در زمان بروز بحران، مبنای خروج از خانه قرار دهند، می‌تواند کارکرد متفاوتی از هدف اولیه پیدا کنند. به این معناکه در زمان بروز بحران به جای آنکه دفع خطر کنند، می‌توانند خطر آفرین باشند.

چراکه مطابق آمار در چهار سال گذشته (پس از آخرین ویرایش انجام‌شده روی نقشه‌ها) ۲۹۰ هزار واحد مسکونی در تهران ساخته شده که حداقل برای این تعداد واحد، ۸۰ هزار پروانه ساختمانی صادر شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد برای این حجم ساخت‌وساز دست‌کم ۵۰ هزار ملک در شهر تهران تخریب شده است. این آمار ابعاد تغییر فیزیک شهر تهران از زمان ویرایش تا انتشار نقشه‌ها را نشان می‌دهد؛ چراکه در جریان حجم وسیع ساخت وساز رخ داده، تعداد قابل توجهی از فضاهای شهری تغییر کاربری پیدا کرده‌اند که باید در نقشه‌ها لحاظ شوند؛ در غیر این صورت ریسک تخلیه اضطراری در زمان بحران را افزایش می‌دهد.

این ریسک بالا در زمان بحران، این تکلیف را برای مدیریت شهری به وجود می‌آورد که طی یک سال گذشته نسبت به اصلاح وضعیت نقشه‌های منتشرشده اقدام کند. این اصلاحات و به‌روزرسانی به راحتی از طریق راه‌اندازی یک ستاد مرکزی که آخرین وضعیت کالبدی هر کدام از محلات شهر را استعلام و بود و نبود ۲۴۰۰ نقطه امن معرفی شده در چهره پایتخت را پایش کند، امکان‌پذیر است. اما گفته می‌شود متولی مدیریت بحران طی سال گذشته در مکاتبه با شهرداری‌های مناطق برای دریافت لیست تحولات برخی مناطق به نتایج کاملی دست پیدا نکرده است. خبرنگار «دنیای اقتصاد» روز گذشته تلاش کرد در تماس با رئیس سازمان مدیریت بحران اطلاعاتی درباره روند احتمالی به‌روزرسانی نقشه‌ها و همچنین موانع احتمالی گفت‌وگو کند، اما امکان کسب اطلاع فراهم نشد. نکته مهم آنکه مسوولان پایگاه‌های بحران در برخی مناطق عنوان می‌کنند با وجود اطلاع از اشکالات موجود در نقشه‌ها و اطلاع‌رسانی به متولی مدیریت بحران شهر، هنوز اقدامی برای تغییر وضعیت نقشه‌ها در سایت اتفاق نیفتاده است. به گزارش «دنیای اقتصاد» علاوه بر ماموریت مادر یعنی به‌روزرسانی اطلاعات نقشه‌ها مراکز امن اضطراری، راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت دیگری نیز برای افزایش تاب‌آوری شهر تهران در زمان بروز بحران تعیین شد که اطلاع‌رسانی کاملی از نحوه عمل به این تکالیف طی یک سال گذشته وجود ندارد. به‌عنوان مثال تهیه بسته عملیاتی واکنش سریع در زمان زلزله، احداث شهرک اسکان اضطراری، راه‌اندازی سامانه هشدار سریع زلزله، توسعه پدهای هوایی استاندارد در سطح شهر در کوتاه‌مدت و همچنین انتقال مخازن سوخت، تدقیق و به‌روزرسانی پهنه‌های گسلی و... در بلندمدت از جمله این تکالیف است.