زندگی به وقت زلزله هفت ریشتری

 15سال قبل ساعت پنج و 26 دقیقه صبح زمین در شهر "بم" حدود 12 ثانیه و با بزرگی 6.6 ریشتر لرزید و این سرآغازی برای یکی از بزرگترین فاجعه‌های انسانی در ایران طی چند دهه اخیر بود. زلزله‌ای که بر اساس آمار رسمی حدود 30 هزار و بر اساس آمارهای غیررسمی حدود 50 هزار کشته و ده‌ها هزار بی‌خانمان داشت.

 این زلزله تلنگر و هشداری برای کل ایران بود و از آن زمان سالروز زلزله پنجم دی ماه بم به عنوان روز "ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی" در تقویم ایران نامگذاری شد. شاید عامل این نامگذاری آن بود که با یک زلزله 6.6 ریشتری که شاید در خیلی از کشورهای دیگر دنیا حتی یک دیوار هم ترک برنمی دارد، در ایران هزاران خانه در بم خراب شد و چند ده هزار نفر جان خود را از دست دادند.

این در حالی است که در فیلم‌هایی که همه ما در فضای مجازی از زلزله‌های ژاپن و  دیگر کشورهای زلزله‌خیز می‌بینیم حتی با زمین‌لرزه‌های هفت و هشت ریشتری هم ساختمان‌ها بدون آنکه ذره‌ای آسیب ببینند، آزادانه در هوا تکان می‌خورد و دوباره به حالت اول بر می‌گردد.

در شرایطی که در ایران با یک زلزله چهار یا پنج ریشتری مردم چند شبانه‌روز را در پاک‌ها و در چادر یا اتومبیل خود می‌خوابند، اما در کشورهای پیشرفته با زلزله‌های خیلی بزرگ مردم نه فرار می‌کنند و نه از ساختمان‌ها بیرون می‌آیند، چون به ایمنی آن اطمینان دارند.

آنچه که مسلم است و بارها بر آن تاکید شده این است که حتی در پیشرفته‌ترین کشورهای دنیا  تاکنون دانش بشر نتوانسته زمان، مکان و بزرگی دقیق یک زلزله را پیش‌بینی کند، اگرچه گاهی گمانه‌زنی‌هایی درباره احتمال وقوع زلزله در یک منطقه انجام می‌شود.

و نکته مسلم دیگر اینکه کشور ایران که ما در آن زندگی می‎کنیم یکی از زلزله‌خیزترین کشورهای دنیا است، کشوری که سابقه زلزله‌های بزرگ با کشته‌های فراوان از زلزله 7.4 ریشتری سال 69 رودبار و منجیل با حدود 40 هزار کشته، زلزله 6.6 ریشتری سال 82 بم با 30 تا 50 هزار کشته، زلزله سال 41 بوئین زهرا با 20هزار و در نهایت زلزله 7.3 ریشتری آبان 96 سرپل‌ذهاب با بیش از 600 کشته و صد هزار آواره را دارد.

هر چند سال یکبار چنین زلزله‌های مخرب و مرگباری در یک نقطه از ایران تکرار می‌شود و قابل پیش‌بینی و مقابله هم نیست.

در چنین شرایطی که کاری در برابر زلزله‌ها از دست ما برنمی‌آید باید یاد بگیریم ما هم مانند ژاپن، فیلیپین و دیگر کشورها با زلزله زندگی کنیم و دیگر از ترس تخریب ساختمان‌ها از خانه بیرون نزنیم و لازمه این کار مقاوم سازی ساختمان‌ها و رعایت استانداردهای ساخت و ساز است.

بافت فرسوده محل فاجعه‌های انسانی در زلزله

اگرچه در اکثر ساخت و سازهای جدید سازندگان موظف به رعایت استانداردها هستند، اما هنوز تعداد زیادی واحد قدیمی و فرسوده در ایران وجود دارد که همیشه در بلایای طبیعی بیشترین آمار کشته و مجروح و تخریب مربوط به آنها است. خصوصا در شهرهای بزرگ که بخشی از بافت آنها قدیمی است از جمله تهران، مشهد و اصفهان. جمعیت زیادی در چنین بافتی زندگی می کنند که در صورت بروز زلزله یک فاجعه انسانی را رقم خواهد زد.

در کرمانشاه نیز وسعت بافت فرسوده که در برابر زلزله ایمنی لازم را ندارد زیاد است و در زلزله آبان سال گذشته که با بزرگی 7.3 ریشتر در حوالی ازگله رخ داد بیشترین آسیب و وسعت تخریب مربوط به همین بافت و روستاهایی بود که خانه‌های آن از جنس گل و بدون داشتن مقاومت لازم بود.

در عین حالی که برخی از خانه‌های محکم و تازه ساز که ضوابط ساخت و ساز به خوبی در آنها رعایت شده بود  هیچ آسیبی ندیدند، اما نزدیک به 100 هزار خانه غیرمقاوم تخریب و یا آسیب جدی دید. حتی در مناطق شهری هم بیشترین آسیب مربوط به ساختمان‌های مناطق حاشیه شهر و یا محلات ضعیف بود که به خوبی بنا نشده بودند که از جمله آن می‌توان به ساختمان‌های محله "فولادی" سرپل هاب اشاره کرد.

بنا به گفته رئیس ستاد بازسازی مناطق زلزله زده استان کرمانشاه، در زلزله سال گذشته 35 هزار واحد در مناطق شهری و روستایی احداثی نوع اول و دوم بود، به گونه‌ای که می‌توان گفت این واحدها کاملا تخریب شده بودند و یا آنقدر آسیب جدی دیدند که امکان تعمیر آنها وجود نداشت.

رضا خواجه‌ای افزود: در مناطق روستایی 17 هزار و 900 واحد تعمیری روستایی شناسایی شده است. تعداد واحدهای تعمیری شناسایی شده در مناطق شهری که بر اثر زلزله آبان سال 96 آسیب دیدند نیز 42 هزار مورد بوده است.

نمره 20 واحدهای مقاوم‌ شده در برابر زلزله

حالا با گذشت بیش از یکسال تعداد قابل توجهی از منازل آسیب دیده بازسازی شده و خانه‌ها جدید که بر اساس استانداردها ساخته شده مقاومت خوبی در برابر زلزله داشته است. طی یکسال اخیر در کرمانشاه زلزله‌هایی با بزرگی 5.9 و حتی 6.4 ریشتر را تجربه کردیم که هر کدام از آنها به نوبه خود یک زلزله بزرگ بود، اما ساختمان‌های تازه‌ساز مقاومت خوبی در برابر این زلزله‌ها نشان دادند و این امر بیانگر اهمیت ساخت و ساز مقاوم است.

به گفته رئیس ستاد بازسازی مناطق زلزله زده کرمانشاه در زلزله 5.9 ریشتری که 31 تیر امسال رخ داد واحدهایی که تازه بازسازی شدند مقاومت خوبی نشان دادند و فقط 101 واحد فرسوده روستایی که شاید بنیان انها از زلزله اصلی سست شده بود مقداری آسیب دید.

وی خاطرنشان کرد: در زلزله 6.4 ریشتری 4 آذر نیز واحدهای بازسازی شده هیچ آسیبی ندید و تمام 250 واحدی که نیازمند تعمیر بودند از واحدهای قدیمی و روستایی استان بودند.

نمره رد برخی سازه‌های دولتی

نکته دیگری که باید به آن توجه کرد این است که ساخت و سازها فقط به خانه‌های مردم محدود نیست. در جریان زلزله 7.3 ریشتری سرپل ذهاب برخی ساختمان‌های دولتی که باید در شرایط حساس محل امن و سرپناه مردم باشد خصوصا مراکز حیاتی مانند بیمارستان‌ها به هیچ عنوان مقاومت خوبی نداشت.

بیمارستان سرپل‌ذهاب، بیمارستان‌ تازه ساز اسلام آباد غرب و مسکن مهر سرپل‌ذهاب که به نوعی به نماد ویرانی این زلزله تبدیل شده بود همگی جزو نخستین بناهای آسیب دیده بودند. سازه‌هایی که میلیاردها تومان از بودجه دولت صرف آن می شود، بدون اینکه اصول ایمنی در آنها رعایت شود.

طبیعی است که وقتی ساختمان‌های دولتی مقاومت خوبی در برابر بلایا ندارد نمی‌توان انتظار همکاری جدی از مردم داشت، زیرا ساختمان‌های دولتی باید پیشتاز مقاوم سازی باشند.

جای خالی بیمه در بار مالی زلزله

نکته دیگری که درباره زلزله باید مورد توجه قرار گیرد بار مالی این حادثه است. بنا به گفته مسئولین دولت در زلزله کرمانشاه رقمی معادل یازده هزار میلیارد تومان هزینه کرده که رقم بسیار بزرگی است. در کمتر کشوری بعد از زلزله به مردم کمک‌های بلاعوض پرداخت نمی‌شود، بلکه مردم با آینده نگری که دارند خانه‌ها، کسب و کار، خودرو و هرآنچه که دارند را در برابر حوادث بیمه می‌کنند.

متاسفانه در زلزله کرمانشاه منازل آسیب دیده بیمه شده تعداد قابل توجهی نداشت و این یعنی مردم باید بیشتر به سمت بیمه بروند و این فرهنگ بین همه نهادینه شود. قرار نیست تمام خسارت‌های یک زلزله را دولت و یا بانک‌ها جبران کنند و این امر باید در کشور زلزله‌خیزی مانند ایران مورد توجه قرار گیرد.

حالا با گذشت یکسال از زلزله آبان 96، بیش از شش هزار لرزه در کرمانشاه به ثبت رسیده و تعداد لرزه‌ها از ابتدای سال جای نیز بیش از 3500 مورد بوده که تعدادی از آنها بزرگی بیش از پنج ریشتر داشتند و هر کدام یک زلزله مخرب به حساب می آیند.

در سراسر ایران هم وضعیت به همین گونه است و روزانه چند صد زلزله توسط دستگاه‌های لرزه‌نگار ثبت می شود که بزرگی و تعداد و پراکندگی آنها بر روی سایت موسسه ژئوفیزیک قابل توجه است. زلزله ممکن است چند دقیقه دیگر و یا چند سال دیگر رخ دهد، بزرگی آن سه ریشتر یا 7.5 ریشتر باشد و همه اینها در تمامی نقاط ایران محتمل است.

به جای اینکه سناریوهای زلزله را ترسیم کنیم و مثلا بگوییم تهران بعد از زلزله شبیه آخرالزمان می‌شود و یا کدام قسمت‌ها خطر بیشتری دارد و یا کجا احتمال زلزله کمتر است، بهتر است در درجه اول یاد بگیریم در کشوری که بخش عمده مساحت آن روی کمربند زلزله و گسل‌های فعال است، با زلزله زندگی کنیم.

برای این منظور اول باید ساخت و سازها را مقاوم کنیم و در وهله اول نیز دولت باید پیشتاز این موضوع باشد. به امید آنکه روزی از ایران هم فیلم‌هایی در فضای مجازی منتشر شود که در شهرهای بزرگ در حالیکه زمین هفت ریشتر می‌لرزد، همه مردم با آسودگی در منازل خود می‌مانند و ساختمان‌ها لرزه‌های عظیم زمین را به خوبی و بدون اسیب دفع می‌کنند.