چرا تنها بعضی از رویاهایمان را به خاطر می‌آوریم؟

 خواب آرام یکی از لذت های زندگیست که در صورت همراه شدن با یک رؤیای زیبا، لذتش دوچندان می شود. اما بسیاری از رویاهایی که هنگام خوابیدن می بینیم، پس از بیدار شدن از یادمان می روند و یا تنها برای چند دقیقه ذهنمان را به خود مشغول می کنند. بعضی از رویاها و حتی کابوس ها هم ممکن است هفته ها یا سال ها در حافظه باقی بمانند و به نوعی تبدیل به یکی از خاطراتمان شوند.

اما چرا بعضی از رویاها در ذهن انسان جا خوش می کنند و برخی دیگر به راحتی فراموش می شوند؟ در مطلب حاضر سعی می کنیم با انعکاس نظر بعضی از عصب شناسان و روانشناسان برجسته دنیا، تا حدودی به پرسش مذکور پاسخ دهیم. با دیجیاتو همراه باشید:

کاتیا ولی پژوهشگر فوق دکتری دانشگاه تورکو فنلاند و استاد علوم عصبی-شناختی دانشگاه شفده سوئد که در زمینه حالات مختلف هوشیاری، رویا و خواب تحقیق می کند:

ما معمولاً رویاهایی را به یاد می آوریم که اواسط شب یا نزدیک صبح دیده باشیم. دلیل این موضوع احتمالاً عدم توانایی مغز در انتقال به موقع رویاها از حافظه کوتاه مدت به حافظه بلند مدت است. به همین خاطر هم معمولاً رویاهای اول شب از ذهن پاک شده و پس از بیداری آنها را به خاطر نمی آوریم.

آزمایشات نشان می دهند که ما در تمام طول شب خواب می بینیم و هروقت که بیدار شویم، آخرین چیزهایی که دیده ایم را به خاطر خواهیم آورد. محتوای رؤیا هم در احتمال به یاد آوردن آن تأثیر دارد. رؤیاهای احساسی و به خصوص مواردی که حس منفی منتقل می کنند (کابوس) نسبت به رؤیاهای زیبا بیشتر در ذهن ماندگار می شوند.

همین مسئله درباره رؤیاهایی که ما را از خواب بیدار می کنند نیز صدق می کند و معمولاً کابوس هایی که محتوای منفی شدیدی دارند، موجب پریدن از خواب می شوند.

البته توانایی یادآوری رؤیاها ممکن است در برخی افراد قوی و در برخی دیگر ضعیف باشد. این موضوع معمولاً از توجه و علاقه افراد به رؤیاهایشان ناشی می شود و قابل تقویت است. می توانید از امشب قلم و کاغذی در کنار محل خواب خود قرار دهید و صبح به محض بیدار شدن، هرچه در حافظه دارید بنویسید. پس از چند هفته از افزایش تواناییتان در یادآوری رؤیاها شگفت زده خواهید شد.

شلبی هریس دانشیار بالینی کالج دارویی آلبرت اینیشتین نیویورک و روانشناس متخصص در حوزه داروهای کنترل رفتار خواب:

دوست دارم خواب دیدن را نوعی فرآیند پردازش اطلاعات روزانه تصور کنم. مغز ما مانند یک مرکز بایگانی است و طی شب و به خصوص در طول خواب عمیق، خاطرات را ذخیره کرده، مهارت های جدید را مرور نموده و موارد اضافی را دور می ریزد. خواب دیدن در واقع نسخه ای شلوغ و سریع شده از اتفاقات روزانه است که مغز با مرور آن، اطلاعات را طبقه بندی می کند.

اکثر مردم در به یادآوری رؤیاهایشان مشکل دارند. بیشترشان در پنج دقیقه اول بیداری، 50 درصد از آنچه دیده اند را فراموش می کنند. 50 درصد باقی مانده هم طی ساعات روز از یادشان می رود. معمولاً رؤیاهایی در ذهن ماندگار می شوند که فرد در میانه آنها از خواب پریده باشد. خصوصاً زمانی که محتوای خواب بسیار تأثیرگذار بوده یا فرد کابوسی ببیند.

دیردر برت استادیار روانشناسی دانشکده پزشکی هاروارد و نویسنده کتاب کمیسیون خواب و علم نوین خواب دیدن:

اگر از خواب نپریم، رؤیایی که می دیدیم شانس بسیار کمی برای انتقال از حافظه کوتاه مدت به حافظه بلند مدت خواهد داشت. دلیل این موضوع پایین بودن سطح انتقال دهنده عصبی لازم (نوراپی‌نفرین) در زمان خواب دیدن و همچنین کاهش فعالیت بخش های مسئول حافظه بلند مدت در مغز است.

اگر در طول رؤیا از خواب بپریم، شانس یادآوری محتوای دیده شده را داریم. هرچند در چنین حالتی باز هم امکان یادآوری رؤیاها نسبت به اتفاقات زمان بیداری بسیار کمتر است. بخشی از ماجرا به ماهیت غیرمنطقی، بی دنباله و اکثراً مبهم رؤیاها بازمی گردد. عامل دیگر، فرآیند بیدار شدن مغز است که در دقایق نخست، بخش های مسئول حافظه بلند مدت آن غیر فعال بوده و کم کم به کار می افتند.

علاوه بر موارد فوق، فاکتورهای شخصی نیز در امکان یادآوری رؤیاها دخیل هستند. افرادی که به نسبت بیشتر می خوابند، معمولاً رؤیاهای بیشتری را به خاطر می آورند. علاقه مند بودن به خواب دیدن و در کل فکر کردن بیشتر نیز در تقویت احتمال یادآوری رؤیاها مؤثر است. از نظر جسمی هم تحقیقات نشان داده که جریان خون بیشتر در بخش میانی قشر پیش‌پیشانی مغز، رابطه مستقیمی با یادآوری خواب ها دارد.

برای تقویت توانایی یادآوری رؤیاها روش های مختلفی وجود دارد که مهم ترین آنها بیشتر خوابیدن است. همچنین می توانید پیش از خواب با خود تکرار کنید: «می خواهم خواب امشب را به یاد بیاورم»؛ بگذارید این جمله آخرین مفهومی باشد که پیش از خوابیدن در ذهنتان نقش می بندد.

روش دیگر استفاده از تکنیک کاغذ و قلم است. البته می توانید از اپلیکیشن های یادآوری خواب نیز استفاده کنید. فقط حواستان باشد که پس از بیداری، به هیچ چیز جز فکر کردن درباره رؤیای دیشب مشغول نشوید و حتی از جایتان برنخیزید. اگر در همان ابتدا چیزی به خاطر نیاوردید، نگران نشوید و سعی کنید به خواب شب قبل فکر کنید. پس از یک یا دو دقیقه اطلاعات رؤیای دیشب به ذهنتان بازمی گردند.

استاد دانشگاه، عصب شناس، چشم پزشک، داروشناس و فیزیولوژیست مرکز پزشکی دانشگاه ایالتی نیویورک، نویسنده کتاب قهرمانان خیال: علم ذهن:

یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در یادآوری رؤیاها، بیدار شدن در طول آنهاست. همه انسان ها هر شب خواب می بینند؛ اما اکثراً کسانی رؤیای خود را به خاطر می آورند که در طول خواب عمیق REM (همراه با حرکات سریع چشم) بیدار شده باشند. در غیر این صورت و ادامه خواب تا تکمیل تمام مراحل، احتمال خیلی کمی برای یادآوری رؤیای شب گذشته وجود خواهد داشت.

اکثراً کسانی رؤیای خود را به خاطر می آورند که در میانه یک خواب عمیق بیدار شده باشند
عامل مؤثر بعدی تأثیرات احساسی رؤیاییست که دیده اید. در نظر داشته باشید که خواب‌ها حتی پس از یادآوری هنگام صبح، بعد از مدتی از ذهنمان پاک می شوند و تنها رؤیاهایی در خاطرمان می مانند که خیلی لذت بخش یا خیلی ناراحت کننده بوده اند. در زمان بیداری هم شرایط مشابهی حاکم است؛ احتمال یادآوری صبحانه ای که در یک روز معمولی 10 سال پیش خورده اید تقریباً وجود ندارد، اما تجربه نزدیک به مرگی که در خیابان داشتید و نزدیک بود توسط یک خودرو زیر گرفته شوید، تا آخر عمر در یادتان خواهد ماند.

استاد روانشناسی بالینی و انسان شناسی دانشگاه سی‌بروک اوکلند:

اکثر رؤیاها هنگام صبح و درست پس از بیداری به ذهن انسان بازمی گردند. دلایل این موضوع، یکی نزدیکی رؤیاهای یادآوری شده به زمان بیداری و دیگری بار احساسی بالای خواب‌هاییست که معمولاً در نزدیکی ساعات صبح دیده می شوند.

رؤیاها بیشتر در طول خواب عمیق REM رخ می دهند؛ البته فعالیت مغز در کل زمان خواب ادامه دارد. اما خواب‌هایی که احساسات بیشتری را درگیر خود می کنند و به خصوص محتوای ناراحت کننده یا ترسناک دارند، باعث پریدن از خواب می شوند که همین امر، یادآوری آنها را راحت تر می کند.

البته کودکان دچار پدیده دیگری تحت عنوان «ترس های شب» می شوند که با کابوس تفاوت داشته (اکثر والدین این دو موضوع را با هم اشتباه می گیرند) و در زمان خواب عمیق اتفاق نمی افتد. به همین خاطر خردسالان جزئیات بیشتری از این پدیده را به خاطر می آورند.

زمانی که افراد برای یادآوری خواب‌های خود انگیزه پیدا کرده و دفترچه یادداشتی مخصوص این کار در نظر می گیرند، فرآیند یادآوری نیز در آنها تقویت شده و کم کم خواب‌هایی که در ساعات نخستین شب دیده اند را هم به یاد می آورند.