مزایا و معایب پخت غذا در ظروف چدنی

 "در چه ظرفی غذا بپزیم و بخوریم تا سالم‌تر باشیم؟" این سؤالی است که بسیاری از خانواده‌ها دارند؛ از این پس در قالب سلسله مطالبی از دکتر "وحید‌ علیان‌نژادی" پژوهشگر و متخصص طب سنتی به بررسی دقیق خواص، تاثیرات، عوارض و مزایای هر یک از ظروف پخت غذا خواهیم پرداخت.

متاسفانه اهل فن در حیطه‌های مختلف، اعم از طب سنتی و جدید و صنایع غذایی و ... با گفتار مغشوش و متناقض خود درباره اواع ظروف، مردم را دچار سرگردانی کرده‌اند؛ در این مطلب سعی شده تا در عین ایجاز، تصویری نسبتا روشن از وضعیت ظروف غذایی موجود در بازار ایران ارائه شود؛ هر چند در برخی موارد، تناقضات ظاهری نظرات، جمع‌بندی محکم و مستدل را دشوار می‌کند.

تغذیه در هر مکتب طبی از امهات بحث‌های مربوط به پیشگیری و درمان است؛ در این بین، ظروف پخت و پز، به جهت تاثیر بر زمان و قیمت پخت و پز و کیفیت و طعم غذا می‌توانند از مولفه‌های مهم در تغذیه عموم مردم و نیز به دلیل تعاملات فیزیکوشیمیایی با غذا، از عوامل تاثیرگزار در نتیجه طبی تغذیه باشند؛ اهمیت این بحث در کتب طب سنتی ایرانی باعث شده تا مولفین، بحث‌هایی مستقل را در این زمینه اختصاص دهند؛ در طب نوین، این بحث‌ها به طور معمول در کتب طبی ذکر نمی‌شوند و به صورت پراکنده و غیرمنسجم در خلال بحث‌های سایر علوم از جمله صنایع غذایی از آنها یاد می‌شود.

4 مساله مهم در انتخاب ظرف غذا باید مدنظر قرار گیرد:

1- فعل و انفعال مادّی ظرف و غذا
ظرفی که برای طبخ یا نگهداری مواد غذایی به کار می­‌رود یا نباید با مواد غذائی وارد فعل و انفعال شود(مثل ظروف شیشه‌ای) یا دارای فعل و انفعالی مثبت باشد یعنی موادی که از ظرف به داخل غذا منتشر می‌شوند یا مواد حاصل از تعاملات فیزیکوشیمیایی ظرف با غذا، نه تنها مضر به احوال بدن نباشند بلکه مفید فایده نیز باشند.

2-توزیع حرارت
ظرف باید این توانایی را داشته باشد که هنگام پخت، حرارت را به طور یکنواخت و ملایم در غذا توزیع کند تا کیفیت غذای حاصله، مطلوب و همسان باشد.

3- نظافت
ظرف باید این قابلیت را داشته باشد که به راحتی از آلودگی‌های غذاها پاکیزه شود؛ این مساله هم مربوط به جنس ظرف و هم مربوط به طراحی شکل آن است.

4- سهولت استفاده از جمله سبکی ظرف.

ظروف آهنی و چدنی
ظروف آهنی در طب سنتی مورد تایید هستند: «بباید دانست که بهترین ظروف از براى طبخ غذا، طلایى و نقره‌اى و مسى تازه قلعى جید یا حدیدى تازه جید نموده‏ است که پاک شسته و نظیف باشد.» (عقیلى علوى شیرازى، سید محمد حسین بن محمد هادى، خلاصة الحکمة، 3جلد، اسماعیلیان - قم، چاپ: اول، 1385 ه.ش. ج‏2 ؛ ص 47)

«و کذا مطبوخ‏ فى‏ قدر الحدید مقوّى‏ مثانه‏ و اعضاى‏ تناسل‏ است‏ و موجب‏ نعوظ.»(چغمینى، محمود بن محمد - شارح: شاه ارزانى، میر محمد اکبر بن محمد، مفرح القلوب (شرح قانونچه)، 1جلد، مطبعة إسلامیة - لاهور، چاپ: اول، ص316)

اما نکته مهم در مورد ظروف آهنی، سرعت زنگ زدگی آنهاست لذا توصیه اطبای قدیم آن است که یا مکرراً، زنگ‌زدایی شوند یا با قلع اندود شوند: «باید دانست که هر ظرفى که جیّدالجوهر است، طبخ طعام در آن مستحسن است و آن اناى ذهبى است و فضّى و بعد آن اناى حدیدى، خاصه که در غسل وى مبالغه همى کنند و زنگ بستن ندهند و آن را به قلعى اندودن مانع از زنگ بستن است.» (همان منبع)

امروزه برای رفع مشکل زنگ‌زدگی این ظروف، معمول این است که از یکی از آلیاژهای آن یعنی چدن استفاده شود؛ چدن، آلیاژی مرکب از آهن، کربن و سیلیسیم است که ضد سایش، مقاوم به خوردگی و مقاوم در برابر حرارت است؛ چدن، رسانای حرارتی ضعیفی به شمار می‌رود اما حرارت را در خود نگه داشته؛ آنرا به طور یکنواخت پخش می‌کند؛ رنگ این ظروف از بین نمی‌‌رود؛ زنگ نمی‌‌زنند و طعم و عطر غذا را حفظ می‌‌کنند.

کارشناسان اعتقاد دارند که ظروف چدن واقعی هیچگونه یونی وارد غذا نمی‌کنند.(مصاحبه دکتر منصور کشاورز با روزنامه جام؛ 10/6/1392)

اگر این گونه باشد، آثار طبّی مترتّب بر استفاده از ظروف آهنی که در بالا به آنها اشاره کردیم، شامل ظروف چدنی نمی‌شود اما به همین دلیل که دارای کنش و واکنش منفی با غذا نیستند، ظروف مطلوبی محسوب می‌شوند اما اگر استفاده از ظروف چدنی، موجب افزایش میزان یون‌های آهن در غذای مصرفی شود و با توجه به این نکته که کمبود آهن، مساله‌ای بسیار شایع در دنیای امروزی است، استفاده از این ظروف می‌تواند مفیدتر هم باشد؛ اما باید توجّه داشت که:

1- ظروف چدنی اصل، کمیاب و گران هستند.

2- این ظروف سنگین هستند و استفاده از آنها آسان نیست.

3- بسیاری از ظروفی که به نام ظروف چدنی عرضه می‌شوند، در حقیقت آلومینیوم فشرده هستند که با فرآیند ریخته‌گری تهیه می‌شوند؛ این فرآیند موجب افزایش مقاومت و نیز افزایش جرم حجمی و در نتیجه سنگین شدن این ظروف(به نسبت آلومینیوم و نه نسبت به چدن اصل) می‌شود؛ این ظروف به ندرت به صورت بدون پوشش یا بدون لعاب یافت می‌شوند و اغلب دارای پوشش تفلون هستند البته دکتر کشاورز، مدیر گروه تغذیه دانشگاه تهران اعتقاد دارد که «فقط اگر این ظروف لعاب استیل داشته باشند، مشکلی ایجاد نمی‌کند.»

4- یک راه برای تشخیص چدنی بودن ظرف این است که آهن ربا به آنها می‌چسبد و اگر با نیروی زیاد یا از ارتفاع بلند به زمین بی‌افتند، می‌شکنند(نه این که قُر یا له شوند.)

5- در ظروف چدنی جدید، نوعی اندود سرامیک به کار می­رود که براساس اطلاعات فعلی، این گونه ظروف نچسب ضمن داشتن امتیازات ظروف چدنی، مضرات ظروف تفلونی را نیز ندارند؛ گرانی قیمت این ظروف از جنبه­‌های منفی کاربرد آنهاست.

6- گفته می‌شود برای کاهش تبادلات نامطلوب چدن‌های فاقد روکش با غذا، نخستین بار، سطح داخلی آنها با کمی روغن چرب شود و دو ساعت روی اجاق گاز یا فر قرار گیرند.(مصاحبه دکتر منصور کشاورز با روزنامه جام؛ 10/6/1392)

7- قبل از استفاده از ظروف چدنی اصل و فاقد روکش باید چند دقیقه‌ای آنها را روی حرارت بگذارید تا گرم شوند؛ برای آنکه از گرم شدن کافی ظرف مطمئن شوید، می‌توانید قطره‌ای آب داخل آن بریزید و اگر به سرعت تبخیر شد، یعنی ظرف گرم شده است.

8- بعد از اتمام پخت، ماده غذایی را از درون ظروف چدنی فاقد روکش خارج کنید تا چدن اکسید نشود؛ در ضمن بهتر است در ظروف چدنی فاقد روکش، مواد اسیدی مثل آبلیمو یا سس گوجه‌فرنگی ریخته نشود.

9- برای شست‌وشوی چدن‌های دارای روکش تفلون از ابر استفاده کنید چرا که سیم ظرفشویی باعث خراشیدگی و آسیب آن می‌شود.