روایت جنجالی کیارستمی از شاعر بنام ایرانی

  همین دو سال پیش، امروز بود که عباس کیارستمی، سینماگر نامدار کشورمان درگذشت، و ما امروز مرور می‌کنیم آنچه او غیر از سینما نگاشت؛ روایت جنجالی او از حافظ.

حافظ رند است و رندانه حرف می‌زند. او بی‌مرز شعر سروده، طوری که هر کسی معنایی از غزل او می‌گیرد و به ظن خود حافظ را معرفی می‌کند. بزرگان و نامداران بسیاری به سمت حافظ رفته‌اند و به تحقیق و پژوهش درباره او پرداخته اند. در حوزه تصحیح چندین نسخه وجود دارد که یکی از معتبرترین‌های آن تصحیح قزوینی – غنی است که توسط محمد قزوینی و قاسم غنی در سال 1320 به نگارش درآمد. هوشنگ ابتهاج که خود شاعری پرآوازه است نیز تصحیحی بر دیوان حافظ انجام داده که تحسین همگان را برانگیخته است.

جدای از نگاه کارشناسانه و علمی به حافظ چهره‌هایی هم بوده اند که با شیوه خاص نگاه خود به حافظ جنجال ایجاد کرده اند. جنجالی ترین این موارد «حافظ شاملو» و «حافظ به روایت کیارستمی» است که دومی سر و صدایی در میان اهالی فرهنگ و هنر به پا کرد و هر کدام را به موضع‌گیری واداشت. اما نکته جالب این اتفاق حمایت بهاءالدین خرمشاهی شاعر و فیلسوف از کیارستمی بود.

خرمشاهی یکی از حافظ شناسان متبحری است که به قول خود روی حافظ غیرت دارد. او در برابر کار شاملو موضع گرفته بود ولی این بار نه تنها موضعی نگرفت بلکه مقدمه ای نیز برای آن نوشت: «بنده حافظ پژوه دست کم 200 بار حافظ را خوانده ام. ولی این بار جداسازی و فاصله گذاری و قاب گیری و برجسته سازی شما بر عادت و انس 50 ساله من با شعر حافظ غلبه کرد.»

اما منتقدان نه تنها با مقدمه این حافظ پژوه کهنه کار قانع نشدند، بلکه تیغ انتقادات خود را به سمت خرمشاهی بردند و گفتند که او در برابر شهرت کیارستمی مرعوب شده که چنین مقدمه تحسین برانگیزی برای وی نوشته است و اگر شخص دیگری این برخورد را با دیوان حافظ می‌کرد، خرمشاهی عکس العمل شدیدی از خود نشان می داد و نام کیارستمی باعث شده که خرمشاهی این کار ذوقی را تحسین کند.

داریوش آشوری، محقق و مترجم یکی از کسانی بود که از حمایت خرمشاهی تعجب کرد. او به بهانه این کتاب کیارستمی، به «حافظ شاملو» اشاره کرد و در یادداشتی نوشت: «در موردِ شاملو داستانِ «روایت» این است که او بی هیچ گونه دانش و تجربه ای در نسخه شناسی و متن شناسی، و تنها با تکیه بر ذوقِ خود، با پیشداوری هایِ ایدئولوژیکی که فهمِ شاملو پسندی از آن دیوان به او می بخشید، «حافظ»ی از آب درآورد که به هر حال، «حافظِ شاملو» ست و دچارِ لغزش هایِ گزاف در فهمِ متن و ویرایش.»

او همچنین به نقد کارشناسانه خرمشاهی به «حافظ شاملو» اشاره کرد و از خرمشاهی به دلیل تمجید زیاد از کیارستمی انتقاد و کار این سینماگر را «حافظ بازی» دانست نه «حافظ به روایت کیارستمی»: «امّا آنچه می تواند جهت نمایی برایِ فهمِ این تجربه تازه «در کار و بارِ شعر و حافظ پژوهی» باشد، آن عبارتِ نامدار از آرتور رمبو، شاعرِ فرانسوی است که به فرانسه و فارسی در سرلوحه کتاب آمده است: Il faut etre absolument modern.: «باید مطلقاً مدرن بود.» اما، چگونه می‌توان در کارِ خوانشِ حافظ «مطلقاً مدرن» بود؟ با این که شعر او را تکه - تکه از دیوانش برداریم و از قالبِ آشنایِ سنتی به درآوریم و به دلخواهِ خود، به صورتِ مکانیکی، بشکنیم و در سه ــ چهار پاره، به سبک شعرِ نو، زیرِ هم بنویسیم؟ اما آن اعتبار و نامی را که کیارستمی، به خاطرِ هنرِ کمینه گرایش در سینما کسب کرده، آیا می توان در جایی مانندِ شعرِ حافظ نیز خرج کرد و با چنین کمینه گرایی با آن رفتار کرد؟ به نظرِ من، اگر این کار را هیچ جدی نگیریم، به عنوانِ بازی و بازیگوشی، البته می‌شود. اما نامِ حاصلِ چنین کاری را نمی باید حافظ گذاشت، اگر من بودم، نامِ این کتاب را می گذاشتم «حافظ بازی».

ادیبان و پژوهشگران دیگری نیز وارد گود شدند و انتقادات شدیدی به این کتاب کیارستمی وارد کردند. ادامه این واکنش‌ها خرمشاهی را به عقب نشینی واداشت و او اعلام کرد مخالف استفاده از کلمه «روایت» در عنوان کتاب است. او همچنین در پاسخ به اشاره همه منتقدین در برخورد متفاوت او با شاملو و کیارستمی گفت: «حافظ شاملو با کاری که کیارستمی انجام داده متفاوت بود. درواقع حافظ شاملو در برگیرنده نظریات او درباره قرائت شعرهای حافظ و تصحیح دیوان او بود. دیدگاه شاملو دراین باره گاه بسیار علمی و هنری بود و گاه بسیار غیر قابل قبول، اما کار کیارستمی خوانشی دیگرگونه از حافظ بر اساس نسخه های معروف است... شاملو ادعا دارد و ادعا می کند؛ در حالی که کیارستمی چنین ادعایی ندارد؛ هرچند هر دو هم از «روایت» در عنوان کتاب استفاده کرده اند؛ اما کار کیارستمی یک تغییر ذائقه است و شاملو حتی بدون مبنا، ادعا می کند تصحیح کرده است و از طرفی آمده بسیاری از ابیات درخشان حافظ را حذف کرده و شعرهای بد را گذاشته است و از طرفی بیش از 40 غزل درخشان حافظ را در این انتخاب هایش نیاورده است. از این منظر که نگاه می کنیم، می بینیم کار شاملو قابل دفاع نیست. البته او شاعر بزرگی بود؛ اما در این زمینه حرفی برای گفتن نداشت.»

کیارستمی با بیشتر شدن انتقادات از موضع خود کوتاه نیامد و گفت این روند را درباره شعر شاعرانی چون سعدی نیز انجام خواهد داد.

روایت‌های شاملو و کیارستمی از حافظ موافقانی هم داشت که شاید سرشناس ترین آنها آیدین آغداشلو بود که اعتقاد داشت: «عباس کیارستمی دیوان حافظ شیرازی را ورق زده و هر مصراعی را که دوست داشته تقطیع کرده و در یک صفحه آورده است- و همین. الباقی هم پیله کردن به اوست و تعصب ورزیدن. احمد شاملو هم سال ها پیش دیوان حافظ را ویراستاری کرد و برابر دلخواهش فاصله و نقطه و ویرگول گذاشت در هر جا که لازم دید و پیشنهاد کرد که شعر اگر این طور خوانده شود بهتر است...

حالا، به یمن کار عظیم محققین معتبر، بدنه اصلی دیوان حافظ را به مثابه یکی از درخشان‌ترین و ماندگارترین میراث های تاریخ فرهنگ جهان در اختیار داریم و به همین خاطر، اهل نظر و خلاقیت می توانند از آن بهره و شکل لازم را اخذ و دستمایه کار خود کنند. هیچ عیبی هم ندارد. مگر با «هملت» ویلیام شکسپیر چنین نکردند؟»

جدای از هر اعتقاد و شیوه دیدی که در هر کسی درباره حافظ وجود دارد این اتفاقات یک پیام بسیار مهم دارد و آن این که حافظ هنوز زنده است و غزل او چنان جاودانه است که در عصر معاصر نیز هنرمندان نمی توانند بی تفاوت از کنار آن بگذرند. این رمز غزل حافظ است که مخاطبانش به هیچ وجه یکرنگ نیستند و تفکرات گوناگونی به آن ارادت دارند.

تمام این جنجال ها و جدل ها یعنی این که حافظ هنوز زنده است و کیارستمی این را خوب می دانسته است.