هشدار در باره تزریق به موقع 'واکسن اعتیاد'

مقابله با اعتیاد به جای انتهای خط و مرحله سخت، هزینه ‌بر، زمان ‌بر و کم ‌بازده قهری و پلیسی، باید از آغاز و نقطه صفر کلید بخورد؛ در واقع واکسن اعتیاد را باید در خانواده و مدرسه تزریق کرد.

اگر از بازار بزرگ 'تجارت مواد مخدر' که به گفته عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور حتی 'بر روند نوسانات بازار ارز موثر بوده' هم بتوان گذشت، اما معضل 'اعتیاد' قابل چشم پوشی نیست.
2 میلیون و 808 هزار نفر مصرف‌ کننده مستمر مواد مخدر در کشور وجود دارد که البته ستاد مبارزه با مواد مخدر تاکید دارد همه این افراد شاخصه‌های معتادی را ندارند اما در هر صورت نمی توان این واقعیت را انکار کرد که بخش قابل توجهی از جمعیت کشور به صورت مستقیم یا غیرمستقیم درگیر پیامدهای ناگوار مصرف مواد مخدر هستند.

آمارها می گویند سهم کرمانشاه از مصرف کنندگان مواد مخدر بین 90 تا صد هزار نفر است؛ آماری که وقتی در کنار دیگر آسیب های اجتماعی استان قرار می گیرد، خبر از وقوع یک بحران اجتماعی می دهد.

هرچند این استان در شیوع شناسی اعتیاد سال 94 خود را از استان های پرخطر جدا کرده و در بین استان های با نرخ متوسط قرار گرفته اما نگرانی‌ها همچنان زیاد است.

وضع وقتی بدتر شده که صدها مخدر صنعتی با تاثیر شدیدتر و امکان ترک سخت‌ تر، سن اعتیاد را پایین آورده و دختران بیشتری را هم در دام خود انداخته است.

** بیکاری و اعتیاد
براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی اعتیاد هر نوع وابستگی دارویی یا روانی به مواد مخدر است؛ یک پدیده چند وجهی جسمی، روانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی.

معضل اعتیاد در استان کرمانشاه هم دلایل متعدد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی دارد.
مهمترین دلیل اقتصادی معتاد شدن کرمانشاهی ها، بیکاری و کمبود درآمد کافی است؛ به گفته اسدالله رازانی، استاندار سابق کرمانشاه نرخ بیکاری این استان در 19 سال اخیر 15 بار رکورددار کشور بوده است.

رازانی همچنین گفته بود که 'فضای کسب و کار ایران در جهان در رتبه آخر است و فضای کسب و کار کرمانشاه نیز رتبه آخر کشور را به خود اختصاص داده است.'

براساس آمار مرکز آمار ایران نرخ بیکاری استان کرمانشاه 21.6 درصد است و 153 هزار و 241 نفر بیکار مطلق و حدود 91 هزار اشتغال ناقص در استان وجود دارد.

** برخاستن اعتیاد از حاشیه شهر
حاشیه نشینی اما مهمترین دلیل اجتماعی گرایش نوجوانان و جوانان استان بویژه در شهر کرمانشاه به مواد مخدر است.

55 درصد از جمعیت 2 میلیونی استان در شهرستان کرمانشاه زندگی می کنند، جایی که حدود 35 درصد از جمعیت آن حاشیه نشین هستند و در 36 محله مسئله‌دار زندگی می کنند.

از این 36 محله، وضعیت سکونت در 13 محله به صورت اسکان غیررسمی است که بستر ارتکاب بزه و جرم در آن بشدت بالاست به این دلایل: رشد بالای جمعیت، قرار داشتن زیر خط فقر، داشتن اشتغال ساده، موقت و ناپایدار، وجود واحدهای مسکونی زیر 60 متر(سرانه هر نفر 13.6 مترمربع)، بار تکفل بالای 4.5 نفر و میزان مرگ و میر بالا.

براین اساس است که نرخ شیوع اعتیاد در این محلات بالاست و برخی از آنها به محل جولان انواع مواد فروشان و معتادان تبدیل و حسابی ناامن شده است.

** پیوند 2 طرفه طلاق و اعتیاد

طلاق هم یک عامل مهم اجتماعی در شیوع اعتیاد در استان کرمانشاه است.
هرچند ممکن است طلاق گاهی برای والدین لازم یا تنها راه در مواقع بن بست باشد اما برای فرزندان همیشه یک فاجعه است؛ فاجعه ای که محرومیت ابدی از عواطف والدین را به دنبال دارد.
تحقیقات نشان داده که ارتباط مستقیمی بین طلاق و رشد بزهکاری یا ناهنجاری های رفتاری از جمله اعتیاد در فرزندان به ویژه کودکان و نوجوانان وجود دارد زیرا فرزند از وجود مهر و محبت یکی از والدین و گاه هر دوی آنها محروم می شود تا جایی که گاهی مجبور است برای رهایی از این شرایط نابسامان از خانه فرار کند و به دنبال کانونهایی برای پذیرش باشد.

استان کرمانشاه به نسبت جمعیت خود شاهد آمار بالاتری از میانگین ثبت طلاق در کشور است؛ نسبت ازدواج به طلاق در کشور 3.5 ازدواج در مقابل یک طلاق است اما بنابر آمارهای اداره کل ثبت احوال استان کرمانشاه، این آمار در سال 96 در استان یک طلاق در مقابل هر 3.3 ازدواج است.
همانگونه که طلاق یک از عوامل گرایش به مواد مخدر است، یکی از پیامدهای اعتیاد در استان کرمانشاه نیز هست زیرا کم نیستند کسانی که به دلیل آلوده شده همسرشان به اعتیاد طلاق گرفته اند یا در فکر جدایی هستند.

تاثیر محیط اجتماعی در اعتیاد به مواد مخدر بویژه دسترسی سریع به انواع مواد با قیمت ارزان هم قابل کتمان نیست؛ کار تا جایی بالا گرفته که با یک پیامک یا پیام اینترنتی، مواد را در مکان دلخواه مصرف کننده تحویل می دهند حتی بی آنکه نیاز باشد مواد فروش را ملاقات کرد.

** نقش فرهنگ و خانواده در رشد اعتیاد
شاید در ابتدا تصور شود که مشکلات اقتصادی مهمترین دلیل افتادن در دام اعتیاد است اما تحقیقات بیشتر نشان می دهد که واقعیت های اجتماعی و بویژه فرهنگی و خانوادگی عامل مهمتری در نشستن افراد پای دود و دَم است.

مهمترین دلیل آن هم شیوع اعتیاد در بین قشر متوسط و مرفه جامعه است طبقاتی که شاید به دلیل نوع مخدر مصرفی، ظاهر آراسته‌ تر و تغذیه مناسب‌ تر، اعتیاد آنان نمود بیرونی کمتری دارد.
کم نیستند نوجوانان و جوانان مرفهی که به دلیل ناآگاهی، بی توجهی، ندیدن آموزش و غفلت به میل خود مصرف مواد مخدر را آغاز می کنند.

بیشتر آنان به دلایل مختلف از جمله سرگرمی، فرار از فشار روانی و استرس و تصور مصرف تفریحی، افزایش انرژی و توان کار کردن و درس خواندن بیشتر، تناسب اندام و... و اینکه هرگز معتاد نمی شود، سراغ مصرف مواد می روند اما وقتی به خود می آیند که بسیاری از پل های پشت سر خراب شده و راه برگشت سخت و ناهموار است.

اعتیاد امروز دیگر فقط وابستگی به هروئین و تریاک نیست بلکه حدود 700 نوع مخدر و روانگردان صنعتی ظهور کرده که روز به روز هم بر تعداد آن افزوده می شود اما نوجوانان و جوانان بی‌اطلاع گمان می کنند که هم ‌نشینی با آنها قابل مدیریت است.

** نقش محوری خانواده
بی‌شک مهمترین دلیل غرق شدن جوان در منجلاب اعتیاد، کم ‌توجهی و غفلت خانواده ها و اطرافیان است یعنی یا هیچ نظارت و تمرکزی روی فرزند نیست و یا علایق و احساسات او از سوی والدین درک نمی شود.
به گفته کوروش محمدی، رئیس انجمن آسیب شناسی اجتماعی ایران 'افرادی که نتوانسته‌اند به درستی هیجان های خود را در دوران نوجوانی تخلیه کنند، خیلی زود دچار افسردگی و اختلالات روانشناختی همچون ترس، اضطراب می‌شوند، از نگاه این افراد مصرف مواد مخدر موجب تسکین و کنترل اختلالات رفتاری‌ او می‌شود.'

عامل دیگر 'الگوپذیری' نوجوانان است زیرا آنان در سنی هستند که بشدت دنبال گرفتن الگو هستند اما وقتی الگوهای مناسب و سالم به موقع به آنان معرفی نشود، به احتمال زیاد پیرو بسیاری از الگوهای موجود ناسالم و یا ناهنجار می شوند.

این واقعیت هم قابل تامل است که قبح مصرف دست کم بخشی از مواد مخدر از جمله سیگار، قلیان و تا حدودی تریاک در بسیاری از خانواده ها ریخته است و واکنش اطرافیان به مصرف این مخدرها چندان بازدارنده نیست که فرد را منزوی و وادار به ترک کند.

حتی بسیاری مصرف این مخدرها را داشتن اعتیاد تعریف نمی کنند و مصرف آن را نوعی تفریح و گذران وقت قلمداد می کنند؛ بخشی از معتادان با همین تصور در دام مخدرهای نابودگر افتاده اند و به یکباره همه داشته هایشان را بر باد داده اند.

به اعتقاد سرهنگ علیرضا دلیری، رئیس پلیس مبارزه با مواد مخدر استان کرمانشاه 'سینه ای که دود سیگار و قلیان در آن برود، خیلی زود برای میزبانی انواع مواد مخدر آماده می شود.'

** پیامدهای خطرناک اجتماعی
اعتیاد عوارض جسمی و روانی وحشتناکی برای فرد معتاد دارد و حتی ممکن است به زندگی او خاتمه دهد چنانچه طبق آمار پزشکی قانونی در سال 95 بیش از 564 معتاد در استان کرمانشاه فوت کردند که البته با اقدام های پیشگیرانه و کاهش دهنده آسیب، این آمار در سال گذشته 30 درصد کاهش یافت.
این واقعیت نشان می دهد که با وجود درمان های پزشکی، سالانه جمعیت زیادی از معتادان سرنوشتی جز مرگ ندارند.
بی شک تاثیرات اجتماعی اعتیاد به مراتب بیشتر و خطرناک‌ تر از پیامدهای جسمی و روحی آن است چرا که فرد معتاد نسبت به اعضای خانواده خود احساس مسئولیت نمی کند، به دیگران اعتماد ندارد.

تامین نیازهای خود را بر دیگران مقدم می داند، روابط اجتماعی سطحی و تصنعی دارد و تبعا ارتکاب جرم در او به علت ضعف روابط انسانی روز به روز بیشتر می شود تا جایی که امنیت و اعتماد عمومی به خطر می افتد.

در واقع اعتیاد، تنها ریشه معتاد را نمی خشکاند بلکه کانون خانواده را هم می پاشد و اجتماع را به گرداب ناامنی و ناامیدی می کشاند.

وقتی وابستگی معتاد به مخدرها شدید شد، تنها هدف او تهیه و مصرف مواد برای رفع خماری است؛ آن هم به هر قیمتی حتی دزدی یا قتل در خانه خود.

شاید به دلیل آمار بالای اعتیاد در کرمانشاه است که سرقت، جرم اول استان است؛ بنابر اعلام محمدحسین صادقی، دادستان عمومی و انقلاب مرکز کرمانشاه سرقت مربوط به خودرو(سرقت مورد علاقه معتادان) حدود 75 درصد از کل سرقت ها را تشکیل می دهد.

** ایدز و طلاق

معتادان کرمانشاه نقش پررنگی هم در بالابردن تعداد مبتلایان به ویروس HIV ایدز دارند و تزریق مشترک با سرنگ آلوده همچنان از مهمترین راه های انتقال HIV در استان است.

در آخرین تحقیقات، این ویروس بیشتر از راه رابطه جنسی منتقل شده که این موضوع هم ارتباط مستقیمی با اعتیاد دارد زیرا معتاد تزریقی در رابطه جنسی خود توجهی به مسائل بهداشتی ندارد.

** ترویج تبعیض و ناامیدی
بسیاری از کسانی که مصرف کننده مواد مخدر هستند، فروشنده هم هستند و به تجارت سودآور مواد مشغولند؛ تجارتی که اگر موفقیت آمیز باشد خیلی زود به ثروث هنگفتی ختم می شود بی آنکه هیچ مسئول یا نهادی در باره منشا آن سوال بپرسد.

بسیاری از شهروندان و کسانی که تاجران مواد مخدر را می شناسند، با دیدن مسیر ثروتمند شدن آنان مملو از احساس تبعیض و فساد می شوند و حتی اگر بر وسوسه انجام اعمال غیرقانونی غلبه کنند، دست کم پایبندی‌شان به قانون کمتر و ناامیدی‌شان به مبارزه با اعتیاد و مواد مخدر بیشتر می شود.

** خودکشی
آمار دقیقی از تاثیر مواد مخدر بر خودکشی وجود ندارد اما رابطه این 2 آسیب اجتماعی قابل چشم پوشی نیست.

در سال 1394 استان های تهران، فارس، خوزستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه بیشترین تعداد خودکشی را داشتند اما از نظر شاخص میزان خودکشی در هر 100 هزار نفر، استان های کرمانشاه، ایلام، کهگیلویه و بویر احمد و لرستان بیشترین میزان خودکشی را به خود اختصاص داده اند.

همسر آزاری، کودک آزاری، قتل، نزاع و زورگیری از دیگر پیامدهای اجتماعی اعتیاد در استان کرمانشاه است که هر یک از آنها ظرفیت بررسی و تحقیق جداگانه را هم دارد.

همچنین براساس آمار شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان کرمانشاه '65 درصد بزهکاری ها، 55 درصد طلاق ها، 30 درصد کودک آزاری ها، 35 درصد قتل های عمد، 23 درصد نزاع ها، 20 درصد جرائم منکرانی و 10 درصد جرائم مالی استان ناشی از اعتیاد است.'

** درمان، دیگر جواب نمی دهد

در گذشته امکانات درمانی مقابله با اعتیاد کمتر بود اما مسیر و راهکار آن مشخص و آسان بود امروز اما با وجود صدها مخدر صنعتی، مقابله درمانی با اعتیاد به مراتب سخت‌ تر و گاهی حتی نشدنی است.

در استان کرمانشاه یک کمپ اجباری (ماده 16) و 19 کمپ خصوصی (ماده 15) برای ترک اعتیاد فعال هستند که سالانه هزاران نفر در آنها دوره ترک را طی می کنند اما به دلیل ناقص بودن چرخه ترک اعتیاد، بیش از 90 درصد از آنان به آغوش اعتیاد بر می گردند.

نبود شغل، نگاه تحقیرآمیز جامعه و نداشتن اعتماد به نفس از مهمترین حلقه های مفقوده در زنجیره ترک اعتیاد هستند که باعث پناه بردن مجدد معتادان بهبود یافته به سایه مواد مخدر و کم‌ نتیجه بودن مقابله درمانی با اعتیاد می شود.

** برخورد کم‌ ثمر پلیسی

گرچه پلیس مبارزه با مواد مخدر استان کرمانشاه توان خود را برای مقابله با مواد مخدر بکار گرفته اما همچنان وجود صدها خرده‌ فروش مواد مخدر در محلات استان سبب نارضایتی شهروندان است؛ متهمانی که بسیاری از آنان پس از دستگیری با قرار وثیقه آزاد می شوند و خیلی زود به کار و کاسبی سابق خود برمی گردند.

به همین دلیل در چند سال اخیر پلیس و نهادهای اطلاعاتی بر به دام انداختن سرباندها و فروشندگان کلان مواد مخدر تمرکز کرده اند که نتیجه آن رشد چندین برابری کشفیات بوده است که این هم خود دلیلی بر وجود بیشتر مواد در استان است.

علاوه بر کشف 2 هزار و 704 کیلوگرم انواع مواد مخدر و پلمب 200 مکان تهیه و توزیع مواد مخدر در استان کرمانشاه در سال 96، پلیس در بهار 97 هم حدود 450 کیلوگرم انواع مواد مخدر کشف کرد، هزار و 79 متهم شامل قاچاقچیان و خرده فروشان و معتادان متجاهر را به دام انداخت و در 51 مکان تهیه و توزیع مواد مخدر را تخته کرد.

تجربه های سال های گذشته اما نشان می دهد که فقط برخورد پلیسی جوابگو نیست و اگر در کنار توسعه اقدام های درمانی و تشدید مجازات های مرتبط مواد مخدر، بسترهای اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی گرایش به مواد مخدر هم برچیده نشود، نمی توان امید چندانی به مهار اعتیاد داشت.

** تغییر ریل ضروری است

به همین دلیل ضروری است که مقابله با اعتیاد به جای مرحله سخت، هزینه‌ بر، زمان‌ بر و کم ‌بازده و انتهای خط (قهری و پلیسی) از ابتدا کلید بخورد؛ یعنی در خانواده سپس مدرسه و محیط رشد کودکان و نوجوانان.

تغییر تصورات مثبت و تثبیت نگرش منفی به مصرف مواد مخدر و آموزش مهارت های اجتماعی (مهارتهای ارتباطی، توانایی اظهارنظر و توان مخالفت و مهارت نه گفتن) از مهمترین اقدام هایی است که باید در خانواده سپس مدرسه آغاز و تداوم یابد زیرا منجر به کاهش سوء مصرف مواد مخدر و افت پرخاشگری، انزوا و فرار از مدرسه و خانه و در نتیجه کم شدن اعتیاد می شود.

در این میان شناسایی و کمک به افراد در معرض خطر بویژه کسانی که ارتباط ضعیفی با ارزش ها و ساختارهای اجتماعی (خانواده، مدرسه، مذهب) دارند یا دچار استرس و فشارهای روحی هستند، ضروری است.

تامین نیازهای اجتماعی و روانی نونهالان و نوجوانان، آموزش مقاومت در مقابل فشارهای مشکون از ناحیه دوستان، آموزش های پیشگیرانه و آگاه سازی والدین در باره مواد مخدر، برنامه آگاهی بخش و پیشگیرانه در مدارس، تشویق فعالیت های سالم و خلاق و ایجاد زمینه های تفریحات سالم ارزان (کلاس های ورزشی، هنری و علمی) برای همه نوجوانان و جوانان بویژه گروه های در معرض خطر از دیگر اقدام های فرهنگی و پیشگیرانه مهم در مقابله با اعتیاد است.
بسیاری از این اقدام ها وظیفه نهادهای حاکمیتی و دولتی است؛ دستگاه هایی که همه آنها اکنون عضو شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان کرمانشاه هستند اما موفقیت چندانی در عمل به وظایف خود کسب نکرده اند.

به عنوان نمونه اعتبار کل وزارت آموزش و پرورش در سال 96 برای مبارزه با مواد مخدر تنها 40 میلیارد ریال بوده است اگرچه این مبلغ امسال به 400 میلیارد ریال افزایش یافته اما بازهم نمی توان انتظار چندانی از آن داشت.

سایر اعضای شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر هم یا در تامین هزینه های جاری خود مانده اند یا تمایل چندانی به نقش آفرینی در مبارزه با اعتیاد ندارند.
به همین دلیل علی شمشیری، دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان کرمانشاه از رسانه‌ها و افکار عمومی خواست که از اعضای این شورا مطالبه ‌گری کنند و بخواهند که در باره اجرای وظایف شان در مبارزه با اعتیاد گزارش دهند.

** جذابیت مهمتر از اجرا
شاید مهمتر از اجرای راهکارهای مورد اشاره نحوه عملیاتی کردن آنهاست زیرا نوجوانان و جوانانِ امروز، از امر و نهی و توصیه مستقیم فراری‌اند و اگر آموزش و اطلاع رسانی به آنها جذاب و نو نباشند، تمایلی به دریافت آن ندارند.

در همین راستا می توان از ظرفیت الگوهای مناسب در جامعه از جمله هنرمندان و ورزشکاران، شیوه های نوین آموزشی (تولیدات جذاب در صدا و سیما و فضای مجازی)، کلاس های مشترک و سرگرم کننده خانوادگی و... برای مقابله و پیشگیری از اعتیاد و حتی درمان معتادان استفاده کرد.

همچنین سلامت معنوی و امید به زندگی به طور معناداری، پیشگیری از اعتیاد را کاهش می دهد و از آنجایی که افراد با سلامت معنوی بالا درجات بالاتری از امید به زندگی را دارند، می توان نتیجه گرفت که فراهم نمودن عوامل حمایتی (مانند مذهب و معنویت) در افزایش سلامت معنوی و امید به زندگی و تبعا پیشگیری از اعتیاد موثر است.

بسیاری از صاحب نظران حوزه آسیبهای اجتماعی معتقدند که خانواده یک عامل موثر در ایجاد و مقابله یا گسترش اعتیاد است و هیچ جامعه ای نمی تواند ادعای سلامت کند، چنانچه از خانواده های سالم برخوردار نباشد.