از جنگ جهانی کوچک تا جنگ جهانی سوم

بحران سوریه از اواسط دی ماه سال گذشته و با آغاز حمله نیروهای ترکیه به شمال این کشور که نهایتاً بر خلاف تمامی موازین حقوق بین‌الملل منجر به اشغال عفرین به عنوان ضعیف‌ترین کانتون از کانتون‌های سه گانه کردهای شمال سوریه بود، وارد فاز جدیدی از معادلات خود شد. این امر با توجه به پیوند خوردن آن به درگیری‌ها در غوطه شرقی دمشق، وضعیتی را ایجاد کرد که نهایتاً طی روزهای گذشته و همزمان با پیشروی ارتش دولتی سوریه به سمت دوما، با حملات شیمیایی به این شهر وارد مرحله‌ای بحرانی شد. در این اثنا و در حالی که طرفین درگیر در بحران سوریه مشغول ارائه نظراتی بر له یا علیه بشار اسد برای مبادرت به این حمله شیمیایی بودند، روز دوشنبه حمله به پایگاه نظامی تی 4، گویا سوخت کافی را برای شعله‌ور کردن آتش نوعی جنگ جهانی کوچک در سوریه فراهم کرد.

در ابتدای همان روز حمله به پایگاه تی4 که همزمان شده بود با جلسه شورای امنیت در خصوص سوریه، دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا با انتشار پیامی شدید اللحن، روسیه، ایران و سوریه را تهدید کرد که تا 48 ساعت آینده تصمیمات مهمی را اتخاذ خواهد کرد. در همین رابطه با پیشروی ناوشکن آمریکا در دریای مدیترانه و نزدیکی آن به بندر طرطوس، منابع خبری اعلام کردند که نیروهای روسیه در آماده باش کامل قرار گرفته و جنگنده های این کشور مشغول پرواز در ارتفاع پایین هستند.

به گزارش منابع آگاه، در حالی‌که آمریکا دومین ناوشکن خود را با نام یواس اس پرتر در حال اعزام کردن به آب‌های سوریه است، جنگنده‌های روسیه دست‌کم تا روز گذشته، چهار پرواز را بر فراز ناوشکن یو اس اس اس دونالد کوک انجام داده‌اند. این در شرایطی است که صحنه شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز در جلسه خود شاهد رویارویی میان نمایندگان مسکو و واشنگتن بود.
رویارویی آمریکا و روسیه در شورای امنیت با چاشنی تحقیر نماینده سوریه در این جلسه که به منظور بررسی حمله به دوما صورت گرفت، نیکی هیلی نماینده آمریکا در سازمان ملل صحبت از پیش نویس قطعنامه‌ای کرد که محوریت آن انجام تحقیقات برای مشخص شدن عامل حمله شیمیایی به دومای سوریه بود. از همان روزهای ابتدایی آمریکا، اروپا و متحدان عربی آنها با صراحت بشار اسد را مسئول این حملات عنوان کرده بودند. نکته مهم در جلسه شورای امنیت این بود که نماینده آمریکا با متهم کردن سوریه و روسیه در خصوص این حملات، به صراحت تاکید کرده که نتیجه جلسه هر چه باشد، آمریکا به طور مستقل واکنش خود را به این موضوع نشان خواهد داد. در این جلسه نمایندگان انگلیس و فرانسه نیز ضمن همراهی با آمریکا اذعان داشتند که دمشق مسئول این حملات است و با حمایت‌های ایران و روسیه مبادرت به انجام چنین حمله‌ای گرفته است.

روس‌ها نیز در نشست شورای امنیت ضمن رد کامل ادعاهای مطرح شده توسط آمریکا و اروپا، اساساً حمله شیمیایی به دوما را تکذیب کرده و استدلال کردند که دولت سوریه مواد شیمیایی در اختیار ندارد بلکه این گروه‌های تروریستی هستند که با حمایت‌های غرب اکنون، دارای سلاح‌های شیمیایی هستند. نماینده روسیه تاکید کرد که باید کارشناسان منع تسلیحات شیمیایی به منطقه اعزام شوند، چرا که در چنین وضعیتی راهکار نظامی نه تنها برای سوریه بلکه برای تمامی جهان نیز بسیار خطرناک خواهد بود. این در حالی است که بشار جعفری نماینده سوریه در سازمان ملل نیز با اعلام اینکه دولت کشورش موافق حضور کارشناسان برای بررسی صحت و سقم ماجراست، گفت که ما آماده تسهیل ورود هیئت حقیقت یاب سازمان منع تسلیحات شیمیایی به دوما در سریع‌ترین زمان ممکن هستیم.

اما نکته مهم در این خصوص ترک جلسه از سوی نمایندگان آمریکا و اروپایی در حین سخنرانی بشار جعفری بود. هر چند که او به موضوع مهمی در خصوص آمادگی برای روشن شدن قضیه اذعان داشت، اما این اقدام و نشنیدن پیام وی حاکی از مساله مهمی است که قرار است در راهبردهای جدید غرب در مورد سوریه اجرایی شود.

نقشه آمریکا برای واکنش جمعی در سوریه

در همین راستا، خبرگزاری رویترز گزارش داده است که مقامات آمریکا روز گذشته در حال بررسی یک طرح واکنش جمعی برای مقابله با دمشق هستند. همچنین گفته می شود که ترامپ طی تماس تلفنی با رئیس جمهوری فرانسه عنوان اقدام نظامی علیه سوریه را جنگ با حضور ایران در سوریه برگزیده است. با چنین تفاسیری باید انتظار داشت که در خوشبینانه‌ترین حالت، واشنگتن به مانند سال گذشته، اهدافی را علیه چندین تاسیسات راهبردی در سوریه هدف حمله قرار دهد.
در این حالت و با توجه به رویکرد همگرای میان اروپا و آمریکا در قبال تحولات اخیر سوریه که به جدال دیپماتیک میان آنها و مسکو نیز پیوند خورده است، احتمالا فرانسه، انگلیس و برخی از هم‌پیمانان منطقه‌ای واشنگتن در این اقدام جمعی حضور خواهند داشت. وضعیت زمانی نگران کننده‌تر می‌شود که برخی گمانه‌زنی‏ها مبنی بر این است که احتمالاً یکی از اهداف مورد نظر آمریکایی‌ها پایگاه هوایی حمیمیم در شمال غرب سوریه خواهد بود. اهمیت این موضوع اینجاست که چند ماه قبل روسیه طی قراردادی بلندمدت، علاوه بر دستیابی به پایگاه دریایی سنتی خود در بندر طرطوس، پایگاه هوایی حمیمیم را نیز در لاذقیه در اختیار گرفت. در چنین شرایطی هرگونه اقدام نظامی علیه این دو پایگاه به مثابه برخورد مستقیم با مسکو در میدان سوریه تلقی خواهد شد که به گفته کارشناسان می‌تواند شلعه‌های یک جنگ وسیع را میان بازیگران فرامنطقه‌ای روشن کند. تا به این جای کار دو ناوشکن آمریکایی در حال نزدیک شدن به طرطوس بوده و گمانه‌زنی در مورد هدف قرار دادن حمیمیم نیز شرایط را برای محور ایران، روسیه و حتی ترکیه بسیار پیچیده‌ خواهد ساخت؛ چرا که محور غربی- عربی حاضر در بحران سوریه اکنون از یک همگرایی منظم و هم راستا بودن مواضع برخوردار هستند. حتی میان عربستان و اسرائیل نیز بر سر برخورد با رژیم اسد در سوریه هماهنگی کامل به چشم می‌خورد.

علامت‌های سوال در محور آستانه

از سوی مقابل اما در محور آستانه، یعنی ایران، ترکیه و روسیه ابهامات و علامت‌های سوال فراوانی وجود دارد. نخستین ابهام در این قضیه به نشست هفته گذشته میان سران سه کشور در آنکارا باز می‌گردد. هر چند در بیانیه مشترک اعلام شده از سوی روسای جمهوری ایران، ترکیه و روسیه بر تمامیت ارضی سوریه به عنوان اصلی اساسی تاکید کردند، اما کوچکترین اشاره‌ای به بحث تجاوز ترکیه به عفرین به عنوان تهدیدی جدی برای تمامیت ارضی سوریه صورت نگرفت. فارغ از اینکه در مذاکرات پشت درب‌های بسته ایران و روسیه چه موضعی در این خصوص اتخاذ کرده‌اند، اما حمله ترک‌ها به شمال سوریه یکی از عوامل مهم پیچیده‌تر شدن اوضاع این کشور پس از نابودی خلافت داعش است.

تا به اینجای کار ترک‌ها در طول این هفت سال نشان داده‌اند که با حرکات پاندولی خود به هر طریق ممکن سعی دارند از طرفین درگیر در این بحران بیشترین بهره‌برداری را داشته باشند. آنکارا ضمن اینکه متحد آمریکا به شمار رفته و بزرگترین ارتش ناتو را در اختیار دارد، همزمان یکی از مخالفان جدی بشار اسد محسوب شده و با ایران و روسیه نیز در یک پیوند مشترک برای حل و فصل بحران سوریه قرار گرفته است.

به گفته بسیاری از کارشناسان حمله ترکیه به عفرین نیز با چراغ سبز روس‌ها صورت گرفته به طوری‌که متناوباً از برخی مسئولان یگان‌های خلق شنیده می‌شود که روسیه و آمریکا به آنها خیانت کرده‌اند. اکنون در چنین شرایطی و در حالی که ترکیه اعلام کرده بود که علت حضور نظامی این کشور در شمال سوریه، صرفا مبارزه با تروریسم است، اما اکنون با اشغال عفرین، رجب طیب اردوغان طی تازه‌ترین اظهارات خود اعلام کرده است که عاملان حمله به غوطه شرقی بهای سنگینی را پرداخت خواهند کرد و آنکارا در زمان مناسب خود عفرین را ترک می‌کند؛ یعنی اینکه فعلاً قصدی برای خروج از شمال سوریه ندارند.

از سوی دیگر وضعیت روسیه نیز در سوریه به عنوان یکی از قدرت‌های بین‌المللی مشخص است. هر چند بسیاری از کارشناسان معتقدند که روابط میان تهران و روسیه راهبردی است و این دو قدرت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دارای راهبردهای مشخص و یکسان در قبال بحران سوریه هستند، اما از سوی دیگر برخی دیگر از تحلیل‌گران معقتدند که این روابط راهبردی نبوده و در طی سال‌های گذشته روسیه تک روی‌هایی را بدون در نظر گرفتن منویات متحدان خود داشته است. استدلال آنها بر این است که با توجه به اهرم قدرتمند اقتصاد در مناسبات و پیوندهای سیاسی میان دو کشور، آنکارا و مسکو در اوج بحران روابط خود بیش از 30 میلیارد دلار مراوده اقتصادی داشتند، در حالی‌که مناسبات اقتصادی میان تهران و مسکو در خوشبینانه‌ترین حالت به کمتر از 5 میلیارد دلار می‌رسد.

ولایتی در دمشق، نماینده پوتین در تهران

در همین رابطه، روز گذشته دو سفر مهم نیز میان مقامات ایران و روسیه به تهران و دمشق صورت گرفت. در سفر نخست علی‌اکبر ولایتی مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل به دمشق رفت و به محض ورود حمله هوایی رژیم صهیونیستی به یک پایگاه نظامی در سوریه را جرم توصیف کرده و تصریح کرد که این اقدام بی پاسخ نخواهد ماند. از سوی دیگر الکساندر لاورنتیف، نماینده ویژه پوتین در امور سوریه و رئیس هیات مذاکره کننده روسیه در روند آستانه طی سفر غیرمنتظره به تهران در دیدار با علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی و همچنین مذاکره با سایر مقامات کشورمان به حسین جابری انصاری دستیار ارشد وزیر خارجه کشورمان تاکید کرده که ما نیازمند فهم مشترک نسبت به مسایل هستیم تا بتوانیم بر اساس آن شرایط را مورد بررسی قرار دهیم. در چنین حالتی با توجه به شرایط متغیر و پیچیده شدن معادلات سوریه، یک نکته مهم در خصوص این کشور و شرایط کلی منطقه خاورمیانه وجود دارد. در این شرایط کشورهای ضعیفی که روند دولت- ملت‌سازی را طی نکرده‌اند خود را بیش از پیش دچار فروپاشی خواهند یافت و نحوه امتیازگیری قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در چارچوب تغییر نظم منطقه و شاید تغییر مرزها تعیین خواهد شد. در نتیجه جنگی که اکنون در سوریه در جریان است به نظر نمی‌رسد که بدون تغییرات اساسی و تعیین مرزهای جدید به سرانجام برسد و در چنین حالتی ایران باید در شرایطی که بدون شریک راهبردی در سوریه حاضر است چندین راهبرد مختلف را در محاسبات آتی خود در نظر داشته باشد، چرا که ورود به یک بازی هر چند آسان می‌نماید ولی خروج از آن الزاماً آسان نخواهد بود.