تالاب های تهران از تشنگی جان می دهند

  تالاب های تهران چندین سال است که در حسرت آب هستند. کارشناسان ارمغان تشنگی این تالاب ها را طوفان های گرد و غبار برای پایتخت پیش بینی کرده اند.

«پای ریزگردها کم کم به تهران باز می شود» این هشدار مسئولان و کارشناسان محیط زیست است که معتقدند علاوه بر دود خودروها و کارخانه ها، تهرانی ها باید خود را برای «گرد و غبار» هم آماده کنند.

گرد و غباری که این بار نه از تالاب های خشک شده خوزستان و عراق و صحراهای عربستان و اردن و سوریه، که از تالاب های مرده تهران برمی خیزد.

فرماندار ورامین از مدتی پیش زنگ خطر را به صدا درآورده است که اگر تالاب بندعلیخان خشک شود، بحران ریزگرد منطقه ورامین و استان تهران را فرا گرفته و زندگی مردم در این استان را مختل می کند و سلامتی جمعیتی بالغ بر 14 میلیون نفر در معرض خطر قرار می گیرد.

او از مکاتبه با عیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست و تقاضای همکاری برای احیای تالاب بندعلیخان نیز سخن به میان آورده است.

* تالاب های تشنه

هشدار معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست تهران مبنی بر اینکه «تالاب های تهران بعد از خشک شدن، منشاء تولید ریزگردهای آلوده می شوند» جدی تر است.

مهرداد کتال محسنی، مهمترین مشکل تالاب های این استان را کمبود آب و تامین نشدن حق آبه عنوان کرد و گفت: عوامل خشکی تالاب های تهران نخست تغییرات آب و هوایی و خشکسالی و بعد از آن برداشت بی رویه آب در بالادست رودخانه ها برای مصارف کشاورزی و دامداری است.
وی تصریح کرد: از سوی دیگر آلودگی شدید آب های تحت الارضی و رودخانه ها در اثر تخلیه فاضلاب و پساب و پسماند، تالاب ها را نیز تحت تاثیر قرار می دهد.

کتال محسنی اظهار کرد: اولین قربانی کاهش شدید بارندگی در سال جاری طبیعت است، تالاب های تهران بعد از خشک شدن، منشاء تولید ریزگرد می شوند و انواع آلودگی هایی که توسط فاضلاب ها در خاک آنها تخلیه شده، بر سر مردمان می ریزند.

وی تصرف اراضی تالابی بعد از خشک شدن آنها را نیز یکی دیگر از مشکلات دانست و افزود: افت سفره های آب زیرزمینی هم در خشک شدن تالاب های تهران تاثیر داشته است.

کتال محسنی با اشاره ویژگی تالاب ها در زمینه محل زمستان گذرانی پرندگان اظهار کرد: در سرشماری امسال تعداد پرندگان کاهش 30 درصدی داشته به طوری که امسال حدود 6 هزار قطعه پرنده در هفت سایت استان تهران سرشماری شد، این در حالیست که پارسال هشت هزار و 500 قطعه پرنده شمارش شده بود.

معاون حفاظت محیط زیست استان تهران گفت: تالاب بند علیخان و تالاب قنبرآباد از تالاب های طبیعی استان هستند، سد خاکی فشافویه، استخر و آب بند عشق آباد، دریاچه سدهای ماملو و لتیان از نظر ما بر اساس تعریف کنوانسیون رامسر (که آبگیرهای طبیعی و مصنوعی را جزو تالاب می داند) نیز جزو تالاب های تهران به شمار می روند اما مهمترین تالاب استان تهران «بند علیخان» است که اداره کل حفاظت محیط زیست بیشترین تلاش های خود را برای احیای این تالاب باارزش متمرکز کرده است.

وی مساحت تالاب های تهران را در حدود 27 هزار هکتار دانست و با بیان اینکه هیچکدام از تالاب های تهران در لیست تالاب های بین المللی (رامسر سایت) ثبت نشده اند، افزود: تالاب های بند علیخان و قنبرآباد تالاب های طبیعی هستند، تالاب بند علیخان 23 هزار هکتار وسعت دارد که در سال های پرآبی پنج هزار هکتار آن کاملا پرآب می شود اما امسال از آن لکه های آبی با وسعت 100 هکتار باقی مانده، تالاب قنبرآباد 90 هکتار بوده که امسال کاملا خشک شده و سد فشافویه با 200 هکتار امسال به حدود 30 درصد کاهش یافته است، البته آب بندان عشق آباد (سد انسان ساخت که از استخرهای پرورش ماهی تشکیل شده است) با 50 هکتار و دریاچه سدهای ماملو و لتیان تغییر چندانی نداشته است.

* یک دهم جیره آبی

تالاب «بند علیخان» که در 35 کیلومتری جنوب شهرستان ورامین واقع شده، یک تالاب فصلی آب شیرین به مساحت تقریبی پنج هزار هکتار (زیستگاه تالابی) است که بخش زیادی از آن در منطقه حفاظت شده کویر قرار دارد و بخشی از آن نیز در استان قم واقع شده، آب مورد نیاز این منطقه پیش از این از رودخانه های شور و شیرین، کرجی و کن و رودخانه جاجرود تامین می شد.
معاون حفاظت محیط زیست استان تهران با بیان اینکه تالاب بند علیخان رو به خشکی کامل است و ارزش اکولوژیک و اقتصادی خود را از دست داده، گفت: این تالاب حائلی بین کویر و استان های همجوار آن (تهران، قم و سمنان) است که در راستای تعدیل درجه حرارت مناطق اطراف آن و جلوگیری از بیابان زایی، تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش اهمیت بسزایی دارد.

وی عامل خشک شدن تالاب را خشکسالی و برداشت بی رویه آب برای مصرف کشاورزی و دامداری عنوان کرد و گفت: بر اساس مصوبه سال 93 قرار بود که 30 درصد از آب رودخانه شور به تالاب اختصاص یابد ولی این حق آبه تا کنون اختصاص نیافته و اکنون کمتر از 10 درصد حقابه خود را دریافت می کند.

کتال محسنی تاکید کرد: تامین حق آبه این تالاب در شورای برنامه ریزی ورامین در هفته های اخیر تصویب و مقرر شده شرکت آب منطقه ای در این زمینه اقدام کند.

وی تصریح کرد: محیط زیست به تنهایی قادر نیست حق آبه تالاب ها را تامین کند از این رو با طرح و پیگیری این مساله در شورای برنامه ریزی و اعمال فشار از طریق استاندار و فرماندار تلاش دارد حق آبه تالاب ها را محقق کند.

* ریزگرد میکروبی

کتال محسنی انجام مطالعات جامع توسط دانشگاه ها و مراکز علمی برای تعیین حق آبه تالاب بند علیخان را ضروری دانست و گفت: عدم تخلیه فاضلاب به آب های سطحی و زیرزمینی نیز یکی از خواسته های جدی محیط زیست در شورای برنامه ریزی بوده که در این زمینه پیگیری هایی از طریق شرکت آب و فاضلاب برای تکمیل طرح های تصفیه فاضلاب صورت گرفته است.

وی درباره تخلیه فاضلاب شهرک صنعتی چرمشهر نیز اظهار کرد: این شهرک دارای تصفیه خانه است اما به دلیل اینکه فاز دوم تصفیه خانه راه اندازی نشده، ظرفیت کافی ندارد و خروجی فاضلاب به سمت تالاب آلوده به فلزات سنگین و آلودگی میکروبی است و میزان BOD و COD آن بالاتر از میزان استاندارد است که همین مساله باعث می شود این تالاب بعد از خشک شدن منشاء تولید گرد و غبارهای آلوده باشد.

به گفته وی، از طریق مراجع قضایی، اداره کل صنعت و معدن، خانه صنعت و شهرک های صنعتی پیگیری هایی برای جلوگیری از تخلیه فاضلاب آلوده به این تالاب و اعمال جرایم آلایندگی زیست محیطی، شده است.

کتال محسنی تاکید کرد: محیط زیست یک مقوله فرابخشی است و نیازمند این است که همه دستگاه ها، اهالی و ذینفعان برای احیای آن دست به دست هم بدهند به طور مثال برای تغییر الگوی مصرف آب (در همه بخش ها اعم از شرب، کشاورزی و صنعت) همه باید همت کنیم، زیرا در ایران که یک سوم متوسط بارش جهانی را دارد ما بیش از سه برابر استاندارد جهانی آب مصرف می کنیم و این مساله بر روی محیط زیست تاثیر منفی دارد.

* تالاب های شهری جان می دهند

مطالعات ارزش اقتصادی تالاب ها نشانگر آن است که یک تالاب حدود 10 برابر جنگل ها و 200 برابر زمین های زراعی ارزش اقتصادی دارد، اگر چه بسیاری از اکولوژیست ها معتقدند که هنوز ارزش و فواید تالاب ها به درستی شناسایی نشده است.

دوم فوریه (13 بهمن) به عنوان روز جهانی تالاب ها نامگذاری شده، شعار امسال این روز «تالاب ها برای آینده شهری پایدار» اعلام شده است.

عضو هیات علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران معتقد است: تالاب ها یکی از پدیده‌ های طبیعی با اکوسیستم های پیچیده ای است که دارای ارزش های اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی فراوان هستند و همواره با خطر تخریب و نابودی مواجه بوده اند.

محمدجواد امیری با اشاره به شعار جهانی امسال «تالاب ها برای آینده شهری پایدار، تالاب های شهری، شهرها را قابل سکونت می کنند»، تاکید کرد: لازم است اثرات منفی تخریب تالاب ها بیشتر مورد توجه قرار گیرد مثلا در اثر خشک شدن تالاب ها، آنها به مراکز اصلی گرد و غبار تبدیل شده و هجوم ریزگردها به شهرها را به دنبال خواهد داشت، ورود آب های آلوده به تالاب ها سبب از بین رفتن اراضی کشاورزی و به تبع آن آلودگی محصولات زراعی و کاهش کمی و کیفی محصولات و در نتیجه بیماری های مختلف انسانی و دامی و همچنین آلودگی خاک می شود، از بین رفتن زیستگاه امن پرندگان مهاجر، نابودی مراتع اطراف تالاب که بر معیشت و زندگی عشایر تاثیر دارد؛ همچنین عدم حفظ تنوع ژنتیکی، ایجاد فرونشست ها، عامل کوچ اجباری و کاهش سطح سفره های آب زیر زمینی را به بار خواهد داشت.

وی با انتقاد از بهره برداری از تالاب ها در کشور بدون آگاهی از ظرفیت برد و توان اکولوژیک که بسیاری از آنها را به ورطه نابودی کشانده تصریح کرد: یکی از مشکلات اصلی تالاب های تهران، تامین نشدن حق آبه آنها با توجه به احداث سدهای ماملو و لتیان است.

امیری افزود: همچنین می توان به عوامل انسانی که از مولفه های عمده تخریب تالاب ها است شامل «برداشت غیرمجاز کشاورزان شهر ری و ورامین یا به عبارتی بهره برداری غیراصولی و نامناسب از منابع آب های زیرزمینی و سطحی، عدم مدیریت و برنامه ریزی دقیق برای استحصال آب، تغییر کاربری اراضی اطراف تالاب، شرایط طبیعی و اقلیمی حاکم بر این منطقه و همچنین تغییر اقلیم و کمبودهای بارش در سال های اخیر و از همه مهمتر عدم آگاهی در خصوص ویژگی ها و خدمات اکولوژیک تالاب ها» اشاره کرد.

وی خدمات اکولوژیک را عبارت از منافعی دانست که انسان ها از اکوسیستم ها کسب می کنند و به صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر بقاء و کیفیت زندگی و رفاه آنان تاثیر می گذارد. خدمات در حقیقت فرایندها و فرصت های طبیعی هستند و در ساختار و کارکرد سرزمین و اکوسیستم مشهودند، این موارد را تحت عنوان خدمات برای تصمیم گیرندگان بیان می کنیم تا ارزش آنان را مد نظر قرار دهند.

این استاد دانشگاه اظهار کرد: حق آبه تالاب ها از آب های باران و منابع آب های سطحی مثل رودخانه است ولی در تهران با توجه به کمبود بارش و مصرف بیش از حد آب های سطحی و عدم تامین حقابه آن، به ناچار از طریق آب های فاضلاب مشروب می شوند که خود آلودگی های مربوط به خود را به همراه دارد.

وی همچنین مهمترین مانع مدیریتی و ناپایداری تالاب های استان تهران را بی توجهی به شناخت دقیق تالاب های این استان دانست و افزود: بهتر است در این راستا به کمک دانشگاه و مراکز تحقیقاتی به شناخت و رده بندی تالاب های استان تهران همت گمارد که به رغم پایتخت بودن تهران هنوز عرصه های طبیعی آن مورد شناخت دقیق قرار نگرفته، در این استان محیط زیست انسانی بیشتر مورد توجه بوده و از محیط زیست طبیعی غفلت شده است.

امیری با اشاره به قرار گرفتن ایران در منطقه نیمه گرمسیری گفت: تدوین برنامه های منسجم و بلندمدت، احیای رودخانه های تغذیه کننده تالاب ها، جلوگیری از برداشت غیرمجاز و بیش از حد آب های سطحی با همکاری تمامی سازمان های مسئول و ذینفع، فرهنگسازی از سوی اصحاب رسانه و سمن ها برای معرفی اهمیت تالاب ها و حفاظت از این گنجینه ارزشمند، شناخت خدمات اکولوژیک و آشنایی با اثرات منفی خشک شدن تالاب ها بر اکوسیستم، شناسائی آسیب پذیری و ریسک های تالاب و سرزمین آن، ارزیابی خدمات و کالاهای قابل عرضه توسط تالاب، شناسائی مصارف و تقاضاها برای عملکردها، و در نهایت رده بندی تالاب بر اساس شرایط هیدروژئومورفولوژیک(مطالعه برای شناخت ناهموارهای ناشی از آب در زمین) از راهکارهای بهبود وضعیت تالاب هاست.

* از حوض سلطان تا بند علیخان
«250 تالاب در کشور شناسایی شده اند که از این تعداد 105 تالاب به طور دقیق مورد مطالعه قرار گرفته و مشخص شده که 28 تالاب آسیب جدی دیده اند. بین 40 تا 90 درصد این تعداد تالاب، به منشا گرد و غبار در کشور تبدیل شده اند.» این را حمید ظهرابی معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست یک هفته پیش اعلام کرده است.

یک فعال محیط زیست نیز خواستار توجه مسئولان استان تهران به دریاچه نمک «حوض سلطان» شد و گفت: این تالاب که در شمال قم و در جنوب تهران قرار دارد، و با سدسازی روی رودخانه های کرج و جاجرود روبه خشکی گذاشته، بر شرایط اقلیمی و درجه حرارت تهران تاثیر بسزایی دارد.
مسعود امیرزاده درباره تالاب بند علیخان نیز گفت: صاحبان ثروت و قدرت حقابه آن را گرفته و این تالاب که در سال های گذشته به «آمازون کوچک» توصیف می شد در حال نابودی است.

وی با انتقاد از اجرای طرح های عمرانی در اطراف تالاب ها به ویژه دریاچه نمک و بند علیخان اظهار کرد: متاسفانه شاهد هستیم که طرح های عمرانی همچون جاده سازی غیرضروری و مخرب با بودجه های میلیاردی به سرعت اجرایی می شود اما برای تامین حق آبه یک تالاب، سیستم اداری افلیج است و چند سال پیگیری هم نتیجه نمی دهد.

امیرزاده با اشاره به خشک شدن تالاب قنبرآباد در جنوب تهران نیز اضافه کرد: تالاب ها بیشترین خدمات اکولوژیک دارند، اگر به تالاب ها خدمات بدهیم می توانیم از خدمات متعدد آنها هم استفاده کنیم.

وی افزود: حتی در صورت ثبت نشدن در فهرست تالاب های بین المللی نیز از ارزش زیستگاهی آنها کم نمی شود، این تالاب ها با صرف بودجه و تعریف پروژه احیا نمی شوند بلکه تنها راهکار احیای آنها تامین آب مورد نیاز است.

این فعال محیط زیست همچنین با بیان اینکه دریاچه سدهای لتیان و ماملو شایستگی ندارند تالاب نامیده شوند، گفت: مخازن سدها فاقد ویژگی های تالابی بخصوص از جنبه اکوسیستمی و گردشگری هستند و نمی توانند جزو تالاب ها طبقه بندی شوند، در واقع آب مخازن سدها همان سهم رودخانه ها و تالاب هاست که پشت سد ذخیره شده و ظلمی است که به طبیعت تحمیل شده است.

* طعم تلخ خاک
تالاب ها که با تهران وداع کنند، گرد و غبار چترش را پهن می کند روی پایتخت. حالا که مرگ «هامون» و «هورالعظیم» طعم تلخ طوفان های گرد و خاک را به مردم شرق و غرب ایران چشانده، آیا سزاوار است این تجربه یک بار دیگر در تهران تکرار شود؟