اشتباهاتی که در کشف نخبگی دچار آن هستیم

به اعتقاد فعالان علمی کشور، نخبگی افراد باید در شرایط خاص و نامتعارفی بروز پیدا کند نه آنکه با گرفتن آزمون‌ها و رقابت‌های علمی آنها را شناسایی و جداسازی کنیم ضمن آنکه باید شرایط کشور به گونه‌ای باشد که زمینه کشف استعدادهای همه آحاد مردم فراهم شود.

 بر اساس اساسنامه بنیاد ملی نخبگان، نخبه به فرد برجسته و کارآمدی اطلاق می‌شود که اثرگذاری وی در تولید علم، هنر و فناوری کشور محسوس باشد و هوش، خلاقیت، کارآفرینی و نبوغ فکری وی در راستای تولید دانش و نوآوری موجب سرعت بخشیدن به رشد و توسعه علمی و متوازن کشور شود.

بر این اساس افراد ذیل به عنوان نخبه در کشور پذیرفته می‌شوند:

1- برگزیدگان المپیادهای علمی معتبر داخلی و جهانی شامل:

نفرات اول تا سوم و راه یافتگان مرحله نهایی المپیادهای معتبر جهانی و بین‌المللی دانش‌آموزی با تأیید وزارت آموزش و پرورش به عنوان نخبه

نفرات اول تا سوم المپیادهای معتبر بین‌المللی دانشجویی با تایید وزارتخانه‌های علوم و بهداشت به عنوان نخبه

2- برگزیدگان آزمون‌های سراسری که شامل برگزیدگان از میان رتبه‌های برتر آزمون‌های سراسری مقطع کارشناسی از میان 100 نفر اول برای رشته‌های ریاضی و فیزیک، 50 نفر اول رشته‌های علوم تجربی و 50 نفر اول رشته‌های علوم انسانی و 20 نفر اول رشته‌های هنر می‌شود.

3- مخترعان و مکتشفان شامل:

برگزیدگان مسابقات و جشنواره‌های علمی معتبر داخلی و خارجی از قبیل جشنواره بین‌المللی جوان خوارزمی و جشنواره علوم پزشکی رازی با معرفی وزارتخانه‌های علوم و بهداشت و تایید بنیاد ملی نخبگان به عنوان استعداد برتر برگزیدگان از میان مخترعان و مکتشافان ایرانی که اختراع و اکتشاف آنها در مراجع ذی‌صلاح داخلی و یا خارجی به ثبت رسیده باشد.

4- دانش آموختگان برگزیده رشته‌های دانشگاهی و «مدیریت حوزه علمیه قم و خراسان»، برترین‌های مسابقات علوم قرآنی

5- شخصیت‌های برجسته علمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی

6- آفرینندگان آثار بدیع و ارزنده ادبی و هنری

7- اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی و فناوری

8- مدرسین و محققین علوم حوزوی

موارد فوق شرایط احراز نخبگی است و اگر آن را بپذیریم و آن را رویکرد صحیحی برای انتخاب نخبگان کشور بدانیم ولی اخیرا اخباری در زمینه معرفی نخبگان در سنین مختلف در برخی رسانه‌ها و فضاهای مجازی مشاهده می‌شود که به گفته محققان کشور این شیوه بیشتر از آنکه موجب رشد فرد شود، ضررهایی برای آنها به دنبال دارد.

دکتر رضا منصوری استاد دانشگاه صنعتی شریف و عضو هیات علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی و فعال در حوزه ترویج علم معتقد است ما با معرفی هر فردی در هر سنی به عنوان نخبه بدترین شرایط را ایجاد کرده‌ایم؛‌ چراکه نخبگی در شرایط ایستا و با گرفتن برخی آزمون‌های بدون استاندارد میسر نخواهد شد.

به گفته وی، نظام آموزش و پرورش کشور باید به گونه‌ای حرکت کند که زمینه برای رشد همه شهروندان جامعه فراهم شود، نه آنکه افراد نخبه را از دیگران جداسازی کنیم.

نخبه کیست؟

دکتر رضا منصوری، استاد دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با بیان اینکه واژه نخبگی در دنیا هم وجود دارد، گفت: ولی متاسفانه در چند ده سال اخیر در راهی که به اشتباه رفتیم، نخبگی را به اشتباه تعبیر می‌کنیم و نخبگی را در یک شرایط موقت و ایستا تعریف می‌کنیم.

وی ادامه داد: اگر جوانی موضوعاتی را خوب بلد باشد و یا کودک کمتر از 7 تا 10 سال اگر شرایطی را داشته باشد به وی نخبه می‌گوییم و یا اگر دانشجویی قبل از آنکه به مراحلی رسیده باشد در شرایط خاصی به وی نخبه می‌گوییم و این امر بدترین شرایطی است که ما در آن قرار داریم.

منصوری، با تاکید بر اینکه نخبگی در یک فرآیند مشخص می‌شود، خاطر نشان کرد: به این معنا که فرد در معرض فعالیت‌های کمی غیر متعارف در هر حوزه‌ای چون ورزش، هنر، علم، سیاست و یا حرفه قرار گیرد و از خود قابلیت‌هایی نشان دهد به این فرد نخبه می‌گویند.

وی ادامه داد: اگر فردی در جوشکاری نخبه است باید در طی مراحلی به صاحب نظران نشان دهد که در حرفه جوشکاری عملکرد خوبی دارد. به این فرد نخبه می‌گویند؛ ولی ما این فرآیند را به کناری گذاشته‌ایم و از هر فردی در هر سنی در یک شرایط ایستا امتحانات صوری گرفته می‌شود و اگر نمره آن بالاتر از همه شد، به وی نخبه می‌گوییم و این در حالی است که نه شرایط فراهم شده است و نه آن نمره دادن و امتحانات گرفته شده استاندارد است.

استاد دانشگاه صنعتی شریف، اضافه کرد: در کشور افراد در بوته آزمایش‌های دقیق قرار نمی‌گیرند تا نخبگی آنها مشخص شود؛ از این رو در این زمینه هزینه‌های کشور را به شدت هدر می‌دهیم، ضمن آنکه ممکن است زندگی انسان‌ها به نابودی کشیده شود؛ چرا که به آنها می‌گوییم نخبه و بعد بی‌توجهی می‌کنیم.

وی با تاکید بر اینکه این مشکل عمده در کشور است، یادآور شد: بدون استثنا در تمام مراحل و جوایزی که اعطا می‌شود، موردی نمی‌توانم اشاره کنم که کاری در راستای نخبه پروری است، انجام دهیم که کار درستی باشد. از بنیاد ملی نخبگان تا سایر جوایز و دانشگاه‌ها و جوایز و غیره.

جداسازی نخبگان آری یا خیر

منصوری با تاکید بر اینکه در هیچ جای دنیا نخبگان از سایر مردم جداسازی نمی‌شوند، گفت: کمابیش در همه جای دنیا مدارسی با سبک خاصی مدیریت می‌شوند و این خاص بودن به معنای نخبه پروری نیست.

این استاد برجسته فیزیک افزود: در ایران ما افرادی را از دیگران جدا و اعلام می‌کنیم که این افراد جزو افراد خاص هستند و به آنها آموزش‌های خاص می‌دهیم و اگر به روش‌های آموزشی آن توجه کنیم، مشاهده می‌شود که دروس سطوح بالاتر را به دانش‌آموزان سطوح پایین‌تر ارائه می‌شود. به این معنا که دروسی که به دانش‌آموزان 14 ساله ارائه می‌شود، به دانش‌آموزان 10 ساله عرضه خواهد شد.

وی با تاکید بر اینکه این هم یکی از اشتباهاتی است که ما با آن مواجه هستیم، یادآور شد: متاسفانه بخش عمده این رویکرد مربوط به برگزاری المپیادها است که برگزاری آن از 20 تا 25 سال قبل آغاز شده و تاکنون ادامه دارد و لطماتی هم به کشور وارد کرده است.

منصوری با بیان اینکه برگزاری چنین المپیادهایی قطعا اشکال دارد، گفت: این رقابت‌ها به نفع کسانی که در این المپیادها نخبه می‌شوند، نیست. این امر بسیار طبیعی است که برخی افراد توانایی بیشتری نسبت به سایرین دارند که زودتر مطالب را فرابگیرند.

وی در عین حال تاکید کرد: در این بین نظام آموزش و پرورش کشور باید به گونه‌ای بسترسازی کند که به دانش‌آموزان اجازه دهند همه فعال شوند، نه اینکه افرادی که زودتر مطلبی را فرامی‌گیرند، از سایرین جدا کنند.

انتشار نامتعارف اخبار درباره معرفی نخبگان

این عضو هیات علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با اشاره به انتشار اخبار در زمینه معرفی نخبگان در برخی رسانه‌ها اظهار کرد: به نظر من این مطالب "بد اخبار" هستند نه "اخبار".

وی اضافه کرد: این نوع اخبار، اخبار انحرافی هستند که جامعه را به فساد می‌کشانند. من عمدا از این واژه استفاده می‌کنم چون با این مطالب جامعه به فساد کشانده می‌شود؛‌ چراکه باعث بروز بیماری نسلی می‌شوند که خیال می‌کنند این اخبار،‌ اخبار درستی است.

منصوری با تاکید بر اینکه معرفی کودک و یا هر فردی در هر سنی به عنوان نخبه از رسانه ملی به نفع آنها نیست، گفت: چرا که این فرد بعد از گذشت 10 سال دیگر نخبه نیست و دیگر نمی‌داند چه کار باید انجام دهد.

این محقق حوزه فیزیک این امر را یکی از انحرافات بسیار اساسی جامعه مدنی ما دانست که به خصوص بعد از انقلاب دچار آن شده‌ایم، ادامه داد: به نظر من علت آن هم عقده حقارتی است که لااقل تصور می‌کنند دیگران آنها را عقب مانده می‌دانند و می‌خواهند اعلام کنند که اصلا عقب مانده نیستیم و می‌توانیم کارهای خوبی انجام دهیم.

وی اضافه کرد: این افراد فکر می‌کنند معرفی نخبگان در این زمینه می‌تواند به آنها کمک کند در حالی که این امر بدترین کار ممکن است.

بروز بی‌اخلاقی‌ها و نخبه‌پروری

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به بروز برخی از بد اخلاقی‌های علمی در کشور، خاطر نشان کرد: زمانی که معنای علم مدرن، فناوری، پیشرفت صنعتی را ندانیم و ندانیم که در چند صد سال گذشته در دنیا چه اتفاقاتی رخ داده از این رو عقده حقارت و عقده خود کوچک بینی ما رشد می‌کند و ما از آن طرف بوم پرت می‌شویم و درصدد هستیم مهم بودن خود را به اثبات برسانیم.

وی با بیان اینکه اثبات مهم بودن خود را در انتشار تعداد مقالات زیاد می‌دانیم، اظهار کرد: این رویکرد کمک خواهد کرد به کسانی که در معرض انحراف هستند، منحرف‌تر شوند و به تقلب روی بیاورند.

منصوری ایجاد شرکت‌هایی برای تولید مقالات را دستاورد چنین رویکردی دانست و گفت: اینکه زمینه رشد این رویکردها در کشور فراهم است، بخشی مربوط به احساس حقارت در ما است ضمن آنکه اطلاع نداریم که علم چگونه رشد می‌کند.

وی با بیان اینکه علم در دنیا "سالم سازی" می‌شود، ادامه داد: از این رو این گونه نیست که با تصویب یک قانون در مجلس بتوانیم علم را سالم سازی کنیم و این بد اخلاقی‌ها بخشی از انحرافات است.

جداسازی نخبگان در کنار ارائه تسهیلات نخبگان

این محقق حوزه نجوم، در خصوص اثرات اعطای تسهیلات به نخبگان، توضیح داد: باید بپذیریم که نخبگی در یک فرآیند خاصی کشف می‌شود. به عنوان مثال وقتی فردی می‌خواهد نشان دهد که نجار خوبی است، باید در محیطی که نجاران حرفه‌ای هستند، رشد کند و نشان دهد که بهتر از سایرین است.

منصوری ادامه داد: از این رو برای اینکه بتوانیم استعدادهای مختلف انسان‌ها را کشف و بفهمیم که در چه زمینه‌ای استعداد دارند، باید در معرض فرآیندهای مرتبط با استعداد آنها قرار دهیم. به این معنی که باید محیط‌هایی برای انجام کار حرفه‌ای در کشور ایجاد شود تا بتوانند جوانان علاقه‌مند در این محیط‌ها رشد یابند و استعداد آنها شکوفا شود.

 وی با تاکید بر اینکه این رویکرد در همه حوزه‌های علمی و صنعتی صادق است، گفت: این در حالی است که ما در این زمینه اقدام نکردیم و ما در بخش‌های حرفه‌ای چون صنعتی، دانشگاهی و خدماتی اجازه ندادیم "مکان نخبه" و مکان‌هایی که بهترین آدم‌ها بهترین کارها را انجام دهند، ایجاد شود تا این اماکن فرآیند رشد جوانان را ایجاد کنند.

منصوری با اشاره به ویژگی‌های این اماکن حرفه‌ای، توضیح داد: اگر کارخانه‌های بزرگی در استانی داریم که انواع و اقسام فعالیت‌های صنعتی در آن صورت می‌گیرد که برخی از فعالیت‌های صنعتی آن قابل رقابت با سایر کشورها باشد اجازه دهیم این امکان رشد یابد.

به گفته وی در چنین شرایطی موجب می‌شود که جوانی در دورترین نقاط کشور وقتی به زمینه‌ای علاقه دارد می‌داند که برای رشد بیشتر باید به این کارخانه برود و حرفه مورد نظر را یادبگیرد.

استاد دانشگاه صنعتی شریف با ابراز تاسف از اینکه چنین اماکنی در کشور نداریم، خاطر نشان کرد: ما همه حوزه‌ها چه دانشگاه، چه صنعت و چه در بخش خدماتی را در حد متوسط و متوسط رو به پایین نگهداشتیم که این امر موجب شده ‌است که اجازه داده نمی‌شود فردی که با سیاست علاقه دارد رشد کند و ارتقا یابد و این شده که ما اکنون حزبی نداریم که فرد در آن رشد کند.

وی با بیان اینکه در چنین شرایطی نخبگی ایجاد نخواهد شد، با طرح این سوال که چرا جوانان کشور تمایل به مهاجرت دارند؟، افزود: بخشی از دلایل آن به دلایل اقتصادی و رفاهی است ولی مهمترین دلیل آن این است که جوانان امکان رشد در خود نمی‌بینند از این رو به جایی می‌روند که امکان رشد در آنها وجود داشته باشد.

پیشنهاداتی برای رشد بهتر نخبگی در کشور

منصوری در پاسخ به این سوال که بهترین روش برای اینکه فرد بتواند نخبگی خود را نشان دهد، گفت: برای این امر فرد باید سعی کند که وقتی در زمینه‌ای علاقه دارد، افراد، نهادها و گروه‌هایی که در آن زمینه فعال هستند را پیدا کند و خود را به آنها نزدیک کند.

وی با بیان اینکه این امر برای هر حرفه‌ای حتی علم صادق است و من علم را "حرفه" می‌دانم، اظهار کرد: فرد باید به این گروه‌ها نزدیک شود تا بتواند از افرادی که تجربه بیشتر و فن بهتری را بلد هستند یاد بگیرند و تا آنجایی که می‌تواند در زمینه حرفه‌ای خود رشد کند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با ابراز تاسف از اینکه در کشور نهادهای حرفه‌ای و علمی نه در علم و نه حتی در مذهب ایجاد نشده است، ادامه داد: به نظر من دولت به اندازه‌ای گرفتار است که نمی‌تواند 10 تا 20 سال آینده به چنین اموری برسد. از این رو افراد خیر که امکاناتی دارند به این زمینه‌ها توجه کنند.

منصوری با تاکید بر اینکه توجه به ایجاد مکان‌های حرفه‌ی بسیار مهمتر از بیمارستان سازی و مدرسه سازی شود، یادآور شد: باید به سمتی برویم که همه افراد طی فرآیندی در آن رشد کنند. در این مسیر باید خیرین را متقاعد کنیم تا چنین نهادهایی را ایجاد کنند و موجب رشد آینده جوانان شود.

وی با بیان اینکه کشور بامشکلات زیادی مواجه است،‌ گفت: ولی از میان خیرین افرادی هستند که این موضوع را درک کنند و پا به میدان بگذارند و به نظر من این زمینه بهترین زمینه‌ای است که خیران می‌توانند انجام دهند.

این محقق با تاکید بر اینکه ما باید در تعریف نخبه باید دقت کنیم، افزود: ما انحرافات زیادی در این زمینه داشتیم و دولت شاید تا دهه‌ها توان رسیدگی به این امر را ندارند از این رو خیران می‌توانند این نهادها را ایجاد کنند تا مدلی برای دولت باشد و از سوی دیگر دولت نیز باید اجازه رشد به خیرین دهند.