حقایقی درباره زلزله اخیر در کرمانشاه

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله گفت: اگر ساختمان آسیب دیده در پی زمین لرزه اصلی وجود داشته باشد، ممکن است در پس لرزه‌ها فرو بریزد، بنابراین نباید از ساختمان‌هایی که آسیب دیده‌اند ولی ظاهرا هنوز سرپا هستند و کارشناسان این ساختمان را آسیب دیده تلقی می‌کنند، استفاده کرد.

مهدی زارع  اظهار کرد: رخداد زلزله شدید با بزرگای بیش از 6 ریشتر  سبب وقوع پس لرزه‌های زیادی می‌شود که نمونه آن زلزله 5 دیماه 1382 بم بود که پس لرزه‌های آن حدود 2 سال ادامه یافت. تعداد پس‌لرزه‌های زلزله 21 آبان ازگله و سرپل ذهاب در کرمانشاه نیز طی 2 هفته پس از رخداد آن قابل ملاحظه بوده و انتظار داریم حداقل در یک سال آینده ادامه یابد؛ پیش‌بینی می‌شود عمدتا هم در پیرامون همان پهنه کانونی در دشت ذهاب ادامه یابد و  ثبت شود.

وی افزود: معمولا زلزله‌های کوچک که به تعداد زیاد و در بازه زمانی نسبتا کوتاهی رخ می‌دهند و یا به عبارتی، زلزله‌های فوج گونه در منطقه زاگرس تجربه شده‌اند. به‌ عنوان نمونه در همین منطقه سرپل ذهاب و قصر شیرین دقیقا 4 سال قبل و در هفته اول آذر 1392 یک فوج زمین‌لرزه که بزرگترین آنها بزرگای 5.3 داشت رخ داد و سایر زلزله‌های آن، فوج زلزله‌های  کوچک با بزرگای کمتر از 5 بودند. اگر همانند زلزله بم، همین زلزله21 آبان مثلا در زیر شهر سرپل ذهاب با حدود 45 هزار نفر جمعیت رخ می‌داد، می‌شد انتظار داشت تا به جای تلفات حدود 500 نفر چه بسا میزان تلفات تا 10 برابر افزایش می‌یافت.

مسکن مهر آزمون سوم خود را در زلزله اخیر بد پس داد

زارع در پاسخ به این‌که چه فاکتورهایی موجب خرابی زیاد در سرپل ذهاب در پی زلزله اخیر شد، توضیح داد: عوامل متعددی در آسیب دیدگی منطقه زلزله زده موثر بوده ولی یکی از دلایل می‌تواند این باشد که پهنه آسیب دیده در حوزه نزدیک گسل در معرض یک زلزله شدید با بزرگای 7.3 قرار گرفت و علاوه بر آن، کیفیت ساخت بناها بسیار پایین بوده است. مسکن مهر و سایر ساختمان‌ها که در دهه گذشته ساخته شده بودند و حتی سازندگان آنها دولت هم نبودند، عملا بیشتر تلفات (حدود 70 درصد) را داشته‌اند.

وی با تصریح بر این‌که در زلزله اخیر، مسکن مهر آزمون سوم خود را بد پس داد، ادامه داد: زلزله 1391 ورزقان و 1393 مورموری ایلام نیز دو تجربه تلخ قبلی ما از نظر عملکرد بد واحدهای مسکن مهر بودند. گسترش تخریب به محل ساختمان‌ها نیز بستگی دارد. واحدهایی که در سر پل ذهاب آسیب جدی دیده‌اند، بر روی زمین‌های کشاورزی با خاک نرم ساخته شده‌اند. به نظر می‌رسد، اثر تشدید خاک نرم و سطح بالای آب زیرزمینی باعث شده که شدت امواج  در سطح زمین بیشتر شده و این بناها خسارت بیشتری را متحمل شوند.

این زلزله شناس افزود: عامل دیگر که سبب آسیب شدید این مناطق در زلزله شد مساله نزدیکی گسل و ایجاد مولفه حرکت شدید عمود بر گسل بوده است؛ در زلزله اخیر یک جابه‌جایی جدی و شدید در راستای شرقی-غربی و عمود بر گسل با روند تقریبا شمالی-جنوبی (پدیده جهت پذیری) رخ داد. اثر توپوگرافی یعنی تشدید امواج لرزه‌ای در زلزله در لبه‌های قله‌ها و پاشنه‌های تپه‌ها و دره‌ها نیز در روستاهایی که در لبه ارتفاعات یا بر روی تپه ها قرار دارند رخ داده است. چنین حالتی را به ویژه در تشدید خرابی‌ها در بخش‌های راز و روستاهای کوئیک و امام عباس در شمال سرپل ذهاب  می‌توان دید.

وی خاطرنشان کرد: علت تخریب سازه بیمارستان تازه ساز سرپل ذهاب باید از مهندسان سازه پرسیده شود اما در بازدیدی که از زلزله اول آبان 1390 در وان ترکیه داشتم متوجه شدم می‌توان حتی در پهنه رومرکزی زلزله‌ای با بزرگای بیش از 7 ریشتر، بیمارستانی مقاوم در مقابل زلزله ساخت. بیمارستان بزرگ وان که در شهریور 1390 و حدود یک ماه قبل از رخداد زلزله وان افتتاح شده بود با آسیب کم سرپا بماند و توانست به خدمات‌رسانی ادامه دهد، بنابراین وقتی چنین کاری در شرق ترکیه ممکن باشد، چرا در ایران امکان پذیر نباشد.

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله تاکید کرد: بهترین راهکار برای جلوگیری از بروز تبعات سنگین زلزله در ایران، بکارگیری نیروهای متخصص و باسواد و توانمند و پیمودن راه درستی است که در مکزیک و شیلی در بیست تا سی سال اخیر رفته‌اند.

وی در پاسخ به این‌که آیا زلزله و پس لرزه‌های اخیر بروجرد ارتباطی با زلزله کرمانشاه دارد؟ خاطرنشان کرد: زلزله‌های بروجرد ربط مستقیمی به زلزله ازگله سرپل ذهاب ندارد و زلزله‌هایی که در پهنه درود رخ می‌دهد به گسل اصلی جوان زاگرس مربوطند. گسل اصلی جوان، یک گسل امتداد لغز راستگرد جنبا و لرزه‌زا با روندی شمال غرب- جنوب شرق است. شواهد زمین شناسی نشان از جابه‌جایی راستگرد به میزان ۱۰ تا ۶۰ کیلومتر در قطعات دورود و نهاوند از گسل اصلی جوان دارد. اگر  لغزش در سطح این گسل از ۵ میلیون سال پیش شروع شده باشد، نرخ میانگین لغزش سالانه این گسل ۴۰ میلی‌متر (4 سانتی متر در سال) خواهد بود. قابل توجه است که بخش‌هایی از گسل اصلی جوان که سبب جابه‌جایی راستگرد گسل معکوس اصلی زاگرس شده‌اند (بخش‌های دورود، نهاوند، صحنه و دینور )  فعالیت‌های لرزه‌زایی بیشتری نسبت به سایر بخش‌های این گسل (بخش‌های سرتخت، مروارید، مریوان و پیرانشهر) نشان می‌دهند.

زارع ادامه داد: این گسل در تمامی درازای خود از دینور در شمال غرب با رویداد زمین‌لرزه فارسینج در تاریخ 22 آذرماه 1336 تا دریاچه گهر در جنوب شرق با وقوع زمین‌لرزه سیلاخور 3 بهمن  1287 با بزرگای 7.4 و زمین‌لرزه 12 فروردین 1385 چالان چولان (بروجرد) با بزرگای 6.0 گسیخته شده است، بنابراین قطعه گسل دورود که بین بروجرد تا داخل شهر دورود گسترده در حدود 110 سال گذشته 2 زمین‌لرزه با بزرگای بیش از 6 نشان داده است و البته توان لرزه‌زایی مشابه نیز دارد، بنابراین نیازی به اثبات لرزه خیزی آن با توجه به سایر نواحی از جمله کرمانشاه و سرپل ذهاب نیست. خود همین منطقه به حد کافی لرزه‌خیزی و زلزله‌های مهم قبلی داشته است.

ایجاد سامانه هشدار پیش هنگام زلزله در مکزیک از سال 1991 تاکنون

وی با مقایسه آمادگی کشورهای زلزله‌خیز در مقابل زلزله توضیح داد: مکزیک در 16 شهریور امسال (7 سپتابر 2017) بعد از 32 سال زمین‌لرزه‌ای با بزرگی 8.1 ریشتر را تجربه کرد. این زمین لرزه در نزدیکی ساحل چیاپاس مکزیک (در زون فرورانش ورقه کوکوس به زیر ورقه آمریکای شمالی) در عمق 75 کیلومتری در حدود نیمه شب (ساعت 23:49 به وقت محلی) رخ داد و تعداد تلفات آن 98 نفر گزارش شد که چنین زمین‌لرزه‌ای برای کشور مکزیک البته تعداد زیادی نیست. کانون زلزله حدود 90 کیلومتر از ساحل و حدود 98 کیلومتر از شهر "پیجی جیاپان" با جمعیت 15 هزار نفر فاصله داشت. فاصله کانون با مکزیکو سیتی (جمعیت حدود 25 میلیون نفر در کلانشهر مکزیکو سینی و حومه) حدود 700 کیلومتر و با گوتمالا سیتی (با جمعیت 950 هزار نفر) حدد 350 کیلومتر بوده است، بنابراین می‌توان گفت که هم از نظر فاصله مناطق جمعیتی از کانون زلزله و هم از نظر عمق،  مکزیکی‌ها بخت خوبی داشته‌اند تا این رخداد زلزله به فاجعه انسانی بزرگی تبدیل نشود.

این کارشناس زلزله ادامه داد: زمین لرزه دوم در تاریخ سه شنبه 28 شهریور (19 سپتامبر 2017) با بزرگای 7.1 و با ژرفای 59  کیلومتر و در ساعت 13:14 به وقت محلی (در میانه روز کاری) و در فاصله رومرکزی یک کیلومتری شهر ایزوکار دو ماتاموروس با 43 هزار جمعیت و فاصله رومرکزی  120 کیلومتری شهر مکزیکو سیتی (با 25 میلیون نفر ساکنین کلان شهر مکزیکو سیتی) رخ داد. البته ژرفای 59 کیلومتری ان زلزله موجب شده که احتمالا این زمین لرزه تلفات نسبتا بالایی نداشته باشد ولی از سوی دیگر این‌که زلزله در میانه روز و هنگام باز بودن مدارس و ادارات رخ داده است، موجب شده که تا 3 روز بعد از رخداد میزان تلفات 273 نفر اعلام شود.

تمرکز مکزیک بر اجرایی شدن برنامه کاهش ریسک در زلزله

وی بیان کرد: در مقایسه مکزیک با ایران باید گفت که کشور مکزیک با حدود 127 میلون نفر جمعیت، در سال 2016 تولید ناخاص داخلی 1.5 تریلیون دلار (حدود 4 برابر ایران 80 میلیون نفری، با 435 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی) داشته است. در عین حال برنامه‌های مکزیک از نظر مدیریت بحران و کاهش ریسک در سه دهه اخیر جزو برنامه‌های موفق در کشورهای در حال توسعه بوده است. ایجاد سامانه هشدار پیش هنگام زلزله برای مکزیکو سیتی که از سال 1991 تاکنون (در طی 26 سال گذشته) عملیاتی شده، نمونه‌ای از این برنامه‌هاست. از سوی دیگر در دهه اخیر دولت مکزیک، تمرکز جالب و موفقی بر روی برنامه کاهش ریسک با راهبرد حمایت از برنامه‌هایی که با نگاهی فدرال (استانی) هزینه‌های آسیب را در یک سانحه محتمل بعدی برای دولت فدرال کاهش می‌دهند، داشته است. این کار بر پایه درس‌های آموخته شده از سوانح و زلزله‌های قبلی به تمرکز بر برنامه‌های نسبتا موفق آمایش سرزمین و برنامه‌ریزی شهری منجر شده است. اجرای چنین برنامه‌های موفقی با به کارگیری نیروهای انسانی نسل جدید تحصیل کرده که با یکی دو زبان خارجی آشنا هستند، در بدنه اجرایی این کشور به ویژه برای برنامه‌های کاهش ریسک سوانح ممکن شده است.

تبدیل شدن شیلی به نماد موفقیت و تاب‌آور در برابر زلزله در میان کشورهای در حال توسعه

زارع با اشاره به شرایط شیلی و مقاومت آن در مقابل زلزله به عنوان یکی از کشورهای درحال توسعه اظهار کرد: این کشور در پایان سال 2016  با حدود 16 میلیون نفر جمعیت، تولید ناخالص داخلی حود 400 میلیارد دلار (در حدود تولید ناخالص داخلی ایران، با 80 میلیون جمعیت در سال 2016) داشته است. پایتخت این کشور حدود 5 میلیون و 200 هزار نفر جمعیت دارد و حدود کمتر از یک سوم جمعیت این کشور در پایتخت زندگی می‌کنند. این کشور در 11 سپتامبر 1973  (20 شهریور 1352) کودتای نظامیان دوران تاریکی از حکومت بسته نظامی و فاسد را پشت سر گذاشت و به ویژه در دو دهه اخیر با کنار زدن نظامیان وابسته به تدریج به موفق‌ترین کشور آمریکای جنوبی از نظر توسعه تبدیل شده است. شیلی از حدود سال 1990 به بعد از نظر شاخص توسعه انسانی و هم‌چنین به نماد موفقیت در رعایت توسعه تاب آور در برابر زلزله در میان کشور های در حال توسعه تبدیل شده است.

 وی ادامه گفت‌وگو با ایسنا تاکید کرد: در زلزله‌های مهمی که از سال 2010 به بعد در شیلی رخ داده و بزرگای آنها بیش از 7.5 بوده است، نوع خسارت‌ها در این کشور بیشتر به سمت خسارت‌های اقتصادی با تلفات انسانی محدود رفته است. زلزله 27 فوریه 2010  کنسپسیون شیلی (نام شهری در شیلی) با بزرگای 8.8 با حدود 30 میلیارد دلار خسارت فقط 525 کشته و 25 مفقود در سونامی برجای گذاشت و این نوع آسیب چیزی شبیه به حالتی است که در کشور هایی توسعه یافته  مانند ژاپن، آمریکا و نیوزیلند رخ می‌دهد و مانند زلزله‌های  کشورهای فقیر هائیتی همچون زلزله 2010 در این کشور یا زلزله نپال در سال 2015 نبوده است، زیرا آسیب زلزله در این کشورها در زلزله بیشتر انسانی بوده است و آسیب‌های نابود کننده اقتصادی و زیر ساختی را نیز تحمل کرده‌اند. حتی در کشور های در حال توسعه مانند ایران و ترکیه، رخدادهایی مانند زلزله 1999 ایزمیت و یا 2003 بم، تلفات انسانی سنگین به همراه آسیب شدید به زیرساخت‌هایشان به این کشورها وارد شد.  

احتمال بالای رخداد یک زمین‌لرزه مهم در تهران

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله از فعال بودن پهنه تهران از دیدگاه زمین‌لرزه و احتمال بالای رخداد یک زمین‌لرزه مهم بعدی در آن خبر داد و تصریح کرد: بررسی وقوع زمین‌لرزه‌های مخرب تاریخی در محدوده تهران و ری، وقوع و ثبت رخداد خرد زمین‌لرزه‌ها در سال‌های اخیر  و تعیین سن انجام شده در محل ترانشه‌های حفر شده روی گسل‌های فعال نمایانگر وقوع 7 زلزله با بزرگای بین 6.5 تا 7.5 روی گسل شمال تهران است که دو تای آنها در 7000 سال اخر رخ داده‌اند. هم‌چنین ویرانی تمدن قیطریه بر پایه یافته‌های باستانشناسی زنده یاد دکتر نگهبان در دهه 40 شمسی در بازه حدود 3200 سال قبل که احتمالا در رخداد زمین لرزه رخ داده است، همگی نمایانگر فعال بودن پهنه تهران از دیدگاه زمین‌لرزه و احتمال بالای رخداد یک زمین‌لرزه مهم بعدی در آن است.

وی در تشریح فعالیت گسل‌های تهران ادامه داد: گسل شمال تهران با جابه‌جا شدن نهشته‌های کواترنر در ناحیه شمالی تهران همراه بوده است و آخرین بررسی‌های دیرینه لرزه شناسی گویای لرزه‌زا بودن آن حتی در مدت زمان عهد حاضر  است. از گسله شمال تهران با طول تقریبی 100 کیلومتر، گسلی فعال است که متوسط دوره بازگشت زلزله‌های روی این گسل حدود 3500 سال است. گسله مشاء با طولی بیش از 180 کیلومتر از ناحیه شمال‌شرقی تهران و شمال کوه‌های توچال می‌گذرد و در غرب به گسل طالقان می‌پیوندد.  هم‌چنین پهنه گسل ایوانکی- گسل ری در جنوب و جنوب‌شرق شهر تهران واقع شده است.  گسل پیشوا نیز در کنار شهر پیشوای ورامین قرار گرفته است. این شهر و کل محدوده ورامین و ری در زلزله سال  1384 میلادی  در زمان خلافت واثق دوم عباسی و همزمان با حمله تیمور لنگ، در اثر فعال‌شدن گسل پیشوا، ویران شد.

احتمال رخ دادن زلزله 7 ریشتری در گستره 100 کیلومتری پیرامون تهران

زارع افزود: در گستره یاد شده در هر دویست سال در گستره یکصد کیلومتری پیرامون تهران انتظار رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای حدود 7 وجود دارد. آخرین رخداد مهم مربوط به زلزله 1830 دماوند شمیرانات در اواخر دوره فتحعلیشاه قاجار رخ داده است.  

دقیق نبودن هر نوع اظهارنظر در مورد تاب‌آوری تهران در مقابل زلزله

وی بیان کرد: محدوده جمعیتی کلان شهر تهران عملا از هشتگرد در استان البرز در غرب آغاز شده و  تا کرج و تهران ادامه می‌یابد و در نهایت در محدوده شهرهای پردیس و بومهن در استان تهران به پایان می‌رسد. این پهنه کلانشهری که شامل چندین شهر و شهرک در دو استان تهران و البرز است جمعیتی بالغ بر حدود 17 میلیون نفر را در خود جای داده است. متاسفانه گسل‌های فعال مانند گسل شمال تهران و گسل‌های کهریزک و ری و اشتهارد و گسل‌های فعال ولی کوچکتری مانند گسل طرشت و چیتگر  همگی در همین پهنه بزرگ شهری جای گرفته‌اند. با درنظر گرفتن آسیب پذیری بالا و  معرضیت جمعیتی بالا به نحوی  که حدود 4 میلیون نفر   در حریم یا نزدیک گسل‌های فعال در این محدوده زندگی می‌کنند، ریسک زلزله ناشی از نزدیک بودن به هریک از گسل‌های فعال در کل محدوده بسیار بالا خواهد بود. این‌که سناریوهای مختلف رخداد زلزله در تهران چه خواهد بود هنوز دقیقا نمی‌دانیم، چرا که تبعات دقیق رخداد زلزله‌های بزرگ هنوز با شبیه‌سازی و مدل‌سازی نشان داده نشده و برآورد نشده و  راه‌های مقابله با تبعات آنها هنوز به تفصیل نشان داده نشده است، بنابراین هر نوع اظهار نظر در مورد تاب آوری تهران و میران آمادگی تهران هم اکنون دقیق نیست.