دلایل فرونشست‌های زمین در پایتخت چیست؟

اگرچه گودبرداری‌های عظیم و غیر اصولی انجام شده در تهران و کلانشهرها می‌تواند یکی از عوامل فرونشست‌ و آسیب زا به زمین باشد، اما یک استاد دانشگاه معتقد است افزایش ارزش افزوده زمین،بی توجهی به اصول ساخت‌وساز ، سلیقه‌ای رفتار کردن در ساخت‌و ساز و... می‌تواند تهران را در آینده‌ای نه چندان دور به متروکه‌ تبدیل کند.

دکتر ابراهیم مقیمی با بیان اینکه بایستی سیاست‌های توسعه مسکن در راستای استفاده بهتر از زمین مشخص شود، زیرا می‌توان برخی کالاها را ازجایی به جای دیگر منتقل کرد اما ماهیت زمین ثابت و غیر قابل انتقال است، گفت: در خصوص استفاده کالاهایی که ثابت و غیر منقولند با محدودیت روبه رو هستیم بنابراین دقت زیادی در این زمینه لازم است که چگونه و چه سازه‌ایی بر روی زمین بنا کنیم تا آسیب نبیند.

وی ادامه داد: در تهران به دلیل ساخت‌وسازهای غیر سیاست گذاری  شده و غیرهدفمند آسیب‌های ناشی از  اقدامات انجام شده به زمین کم نیست و شاید بتوان گفت که هوا به دلیل ماهیت سیالیتی که دارد می‌تواند آلودگی‌ها را جابه جا یا از بین ببرد اما درخصوص زمین اینگونه نیست.زمین نقطه پایدار هر اقدامی است  و اگر به این مهم پی ببریم از هر اقدام نسنجیده یعنی از هرگونه باربرداری و بارگذاری غیر اصولی دوری خواهیم کرد.

رییس دانشکده جغرافیای دانشگاه‌ تهران با اشاره به اینکه ابزار و تکنولوژی بار برداری از زمین و بارگذاری بر آن بسیار پیشرفت کرده است به طوری که در چند دهه گذشته در تهران این اقدامات با ابزارهای ساده‌تر انجام می شد، اظهارکرد: در تهران و در چند دهه گذشته بیل‌های مکانیکی با بازوان سه متری برای خاکبرداری وجود داشت و امروزه با پیشرفت تکنولوژی این بیل‌های مکانیکی دارای بازوی بیش از بیست متری، مشغول حفر زمین هستند از طرفی امروزه ابزارآلات و ماشین‌های بسیار پیچیده‌ای نیز وجود دارند که بارگذاری ‌را به سرعت و در زمان کمی انجام می دهند که در نهایت می‌توانیم شاهد حضور بلندمرتبه‌ها در تمام شهرهای ایران باشیم.
ساختمان‌سازی و استفاده از زمین باید متناسب با توانمندی آن نقطه و محیط پیرامونی باشد
به چه میزان  توانمندی‌های نقطه‌ای و پیرامونی زمین را به منظور باربرداری و بارگذاری بررسی  کرده ایم؟

این استاد دانشگاه با بیان اینکه رشد ساختمان‌سازی و استفاده از زمین بایستی متناسب با توانمندی آن نقطه و محیط پیرامون زمین باشد، افزود: سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چقدر توانمندهای نقطه‌ای زمین را بررسی کرده‌ایم. همچنین موضوع دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد ارزش افزوده زمین است. در حقیقت ارزش افزوده زمین ما را به سمت بلندمرتبه سازی و تعمیق سازه‌ها یا بارگذاری سازه‌ها در عمق هدایت می‌کند.

وی افزود: سطوح ارتفاعی و عمقی هدف اصلی استفاده از زمین شده است.در حقیقت در گذشته در تهران بیشتر نگرش‌ها بر ساختمان‌هایی با دوطبقه ارتفاع بود اما اکنون این نگاه‌ها عوض شده است و ارزش افزوده زمین  مسبب اصلی همین تغییر نگرش‌ها است.به عبارت دیگر با بررسی ارزش افزوده متوجه می‌شویم که در سال 1340 شمسی در تهران اگرقیمت زمین  به طور میانگین متری  پنج ریال بود امروزه  به طور میانگین به متری 10 میلیون تومان تبدیل شده است( یعنی بیست میلیون برابر).این در حالی است که هیچ کالایی چنین تغییر و ارزش افزوده ای را نداشته است.درحقیقت ارزش افزود زمین قابل مقایسه با هیج کالایی نیست.یعنی زمین را نمی توان با چیزی حتی با ارزش دلار و طلا مقایسه کرد.

مقیمی ارزش افزوده زمین  و سیاست‌های نادرست استفاده از فضای شهری را مسبب حرکت ارتفاعی و عمقی  دانست و گفت: سوال مطرح شده در اینجا این است که حرکت در عمق چه مقدار  به پایداری سطح زمین منجر خواهد شد؟چه مقدار به ما کمک می کند که زمین را پایدار نگاه داریم.در حقیقت سازه‌ای که در عمق سی متری قرار می گیرد با سازه ای که در عمق یک متری،  متفاوت است. به هر میزان که به عمق زمین نزدیک شویم به همان میزان نیز بر روی  فرآیندهای درون زمین تاثیرگذار خواهیم بود.

رییس دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران ضمن پیچیده دانستن فرآیندهای درون زمین، بیان کرد: به عنوان یک استاد دانشگاه و رییس دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران، در صورت تمایل شهرداری و شورای شهر توانایی انجام پژوهش‌های لازم در این حوزه را داریم.

این متخصص ژئومورفولوژی در ادامه اضافه کرد: بایستی سیاست و منطق ساختمان‌سازی در تهران که در طرح جامع بر مبنای 5 طبقه تعریف شده است، مشخص شود.همچنین باید مشخص شود چه سیاست و منطقی برای حفاری در عمق وجود دارد. زیرا با وجود توصیه های لازم اما حرکت در عمق هنوز هماهنگ و همسو نیست و امری سلیقه‌ای شده است.

این استاد دانشگاه افزود: همانطور که در چشم انداز ارتفاعی شهری تهران و به عبارتی مورفولوژی آن ناهنجاری‌هایی وجود دارد، این ناهنجاری‌ها را می‌توان به داخل زمین نیز تعمیم داد. در حقیقت ساختمان یک طبقه به اندازه یک متر در عمق حرکت کرده است و ساختمان سی طبقه حداقل 15 متر در زمین نفوذ داشته است بنابراین ناهنجاری در سطح در عمق نیز وجود دارد.
مردم  تهران  در آینده در حرکت از سطح زمین، دلهره و استرس خواهند داشت

تهران علاوه بر آلودگی هوا در آینده با آلودگی و ناپایداری زمین نیز مواجه خواهد بود

به گفته وی، طی میلیون‌ها سال فرآیندهای عمق زمین سازمان یافته است  و این فرآیندها با رفتارهای نادرست، ناهنجار می‌شوند که این امر می‌تواند در نهایت منجر به فرونشینی زمین و درآینده نیز منجر به کاهش پایداری سازه‌های مجاور شود. در حقیقت ممکن است نقطه‌ای از زمین از لحاظ مکانیک خاک  بررسی شده باشد اما این بررسی به تنهایی کفایت نمی‌کند.در حقیقت حضور یک سازه 2 متری در کنار یک سازه ده متری ناهنجاری‌هایی را در پی دارد خصوصا زمانی که زلزله یا تکان‌های به وجود آید.در حقیقت جریان‌های هیدرولوژیکی زیر سطحی می‌توانند مشکلاتی را به وجود آورند.

مقیمی ادامه داد: سوال اینجاست که چه نقشه‌هایی از جریان‌های هیدرولوژیکی زیر زمین داریم؟چه بررسی‌هایی صورت گرفته است؟و چه کسانی این بررسی را انجام داده‌اند؟ در حقیقت بسیاری از گودبرداری ها سلیقه‌ای وغیر استاندارد است و در آینده در تهران علاوه بر آلودگی هوا با آلودگی و ناپایداری زمین نیز مواجه خواهیم بود و مردم در حرکت از سطح زمین، دلهره و استرس خواهند داشت. آیا معنای پیشرفت این است ؟
فرونشست در تهران چند عاملی است

رییس دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران با بیان اینکه فرونشست در تهران عوامل متعددی دارد، گفت: به طور کلی سه نوع فرونشست پیوسته، منطقه‌ای و نقطه‌ای در تهران وجود دارد. در خصوص فرونشست پیوسته می‌توان گفت: تهران سالی چند میلیمتر فرونشست پیوسته دارد. علاوه بر این نشست پیوسته، نشست منطقه‌ای نیز وجود دارد؛ به طوری که یک منطقه نسبت به سایر مناطق دیگر نشست بیشتری می کند. همچنین در تهران نیز گاهی شاهد نشست‌های نقطه‌ای هستیم که گاها به علت کور یا مسدود شدن قنات و یا ترکیدگی لوله که منجر به تجمع آب یا وارفتگی خاک می‌شود و چون روی آن آسفالت قرار دارد، دیده نمی‌شود و زمین به طور ناگهانی فرو می‌ریزد.

وی در ادامه افزود: بیان این  مسائل منحصرا مربوط به  مراکز آکادمیک نیست. قوای مجریه، قضاییه و مقننه بایستی به این موضوعات ورود پیدا کنند و شهرهای ایران را نجات دهند. در حقیقت بسیاری از پرونده‌هایی که در مراکز قضایی مطرح است به دلیل دعواهای ناشی از همین ارزش افزوده ایجاد شده است و با تغییر کاربری زمین و تجاری کردن و بلندمرتبه سازی و...ارزش افزوده ایجاد کرده‌ایم. اگر درآمد اخذ شده از تراکم فروشی را صرف هزینه پایداری زمین کنیم و آن زمان نیز زمین حرکت‌های خود را آغاز کند، این در آمدها کافی نخواهد بود .آن وقت باید بخش زیادی از درآمد حاصل از نفت را صرف پایدار سازی تصنعی زمین کنیم و این یعنی بخش کثیری از بودجه کل کشور. به عبارت دیگر اگر ارزش افزوده مهار نشود و مراقبت محیطی و نوآوری در باز توسعه مناطق شهری بزرگ اتفاق نیفتد، پیامدهای ناگواری خواهیم داشت.
متروکه شدن زمین در نتیجه بی توجهی به آن

مقیمی یادآور شد: همان اندازه که بی توجهی به هوا خطرناک است بی توجه بودن به زمین نیز مخاطره  دارد. بنابراین این سوال در اینجا مطرح می شود که چرا در آینده  نه چندان دور زمین شهری را تبدیل به یک متروکه و زمین‌های قهوه‌ای یا زمین‌های مساله‌دار کنیم؟

وی با بیان اینکه بارگذاری و باربرداری های انجام شده در کشور نقطه‌ای ناپایدار و غیر اصولی است، اظهار کرد: اینکه  یک مگامال در کنار  بخش شهری باکاربری مسکونی قرار می‌گیرد خطرناک است. در حقیقت نباید این رویه ساخت و ساز را پیش بگیریم زیرا متراکم سازی مخاطرات را افزایش می‌دهد. در حقیقت می‌توانیم از فضاهای باز استفاده کنیم و مگامال‌ها را درآن فضاها گسترش دهیم. به عبارت دیگر بایستی سازوکار ساخت و ساز و صدور پروانه به این شکل برای مگامال‌ها و تجاری‌ها  متوقف شود.
شهرهای ایران گول تهران را نخورند

به گفته وی، شیوه‌های کاربست پیش رو، جمعیت را به سمت پرتگاه هدایت می‌کند و متاسفانه رویه‌های نادرستی که در تهران در حال پیاده شدن است، نمونه و الگوی شهرهای دیگر شده است. درصورتی که باید هر شهری اصول خودش را داشته و نباید اساس ساخت و ساز در همه شهرها مشابه تهران باشد و دیگر شهرهای ایران نبایند گول تهران را بخورند.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه تهران آسیب دیده است و باید هزینه بسیاری  برای رفع آسیب‌ها انجام شود، اظهار کرد: شهرسازان و معماران بایستی تفکر کرده وایده‌های جدیدی  متناسب با منطقه خود ارائه دهند. در حقیقت نباید جمعیت رو به رشد را محکوم کنیم بلکه باید به این موضوع فکر کنیم که چه تدابیری برای سامان دهی جمعیت اندیشیده‌ شده است و بخش عظیمی از جمعیت تهران که اکثرا مهاجران هستند  به دلیل ارزش افزوده زمین به تهران آمده‌اند.
توجه به پایداری زمین اهمیت بالایی دارد

این متخصص ژئومورفولوژی اظهار کرد: باید به پایداری زمین به عنوان یک فاکتور مهم نگاه کرد و برنامه بلند مدت و آینده‌نگر وجود داشته باشد زیرا راهکار مقطعی برای این موضوع وجود ندارد. برای مثال امروزه آلودگی تهران پیوسته شده است در حالی که در گذشته این آلودگی در چند نقطه‌ بیشتر نبود و در آینده نیز ممکن است بر روی زمین به دنبال نقاطی با ناپایداری کمتر باشیم که این امر بسیار خطرناک است و هزینه بسیاری دارد. بنابراین تازمانی که ایده ها، نگرش‌ها و سیاست‌ها اصلاح نشود اقدامات بی فایده خواهد بود.

مقیمی در پایان صحبت‌هایش اضافه کرد: اگر به این زمینه‌ها توجه نکنیم ناچاریم در آینده هزینه‌های زیادی پرداخت کنیم و با وجود منابع نفتی محدود ایران به سمت فقر بیشتر حرکت خواهیم کرد. اگرچه در ظاهر نوسازی اتفاق افتاده است اما عملا فقیرتر و به عبارت دیگر دچار فقر مدرن می‌شویم. به عبارت دیگر فقر مدرن فقری است که به  خود- معیشتی مردم مربوط نمی‌شود بلکه حاصل سیاست‌های غلط  قانونی شده است.