میراث آرش کمانگیر برای مازندرانی‌ها

جشن "تیرماه سیزده شو" با قدمت بیش از سه هزار ساله برای ایجاد فضای شاد، اشاعه فرهنگ بومی و محلی، توجه به آیین‌های مازندران و انتقال فرهنگ اصیل استان به نسل جوان هنوز در مازندران برگزار می شود.

جشنی شب گذشته در خانه‌های روستایی و اهالی معتقد به آیین‌های سنتی مازندران به مثابه هر ساله در میانه آبان‌ماه برگزارشده که به آن «تیرماه سیزده شو» گفته می‌شود و آن را سالروز حماسه‌ معین‌ کردن مرز ایران با تیر رها شده‌ از کمان آرش می‌دانند و به ثبت ملی نیز رسیده اما به دلیل محاسبه نکردن روزهای کبیسه پس از ساسانیان، هنگامه‌ این جشن از تیرماه به میانه آبان‌ ماه جابه‌جا شد.

سیزدهم تیرماه طبری که سال‌ها در تقویم خورشیدی برابر با دوازدهم آبان ماه است، از دیرباز در برخی نقاط ایران خصوصاً مازندران در چنین شبی مراسمی برگزار می‌شد که همچون سایر مراسم سنتی و اساطیری بار معنایی خاصی دارد.

مهم ترین بخش جشن تیرماه سیزده شو در مازندران آماده کردن ۱۳ نوع خوراکی و خوردن آن در طول شب به همراه جشن است. در این شب انواع شیرینی‌ها، تنقلات و میوه‌ها همانند بشتزیک (تهیه شده از شیرۀ خرمالوی وحشی، مغز گردو، کنجد و شکر)، پیسه گنده (تهیه شده از مغز پودر شدۀ گردو، برنج، آرد برنج، شکر یا عسل) و همچنین میوه‌ها و تنقلاتی مانند انار، پرتقال، خربزه، هندوانه، ازگیل (کنس)، گندم برشته، کشمش، گردو، تخمه، شاهدانه، سنجد، حلوا و نخودچی تهیه و خورده می‌شود.

جشن تیرماه سیزده شو قدمت بیش از سه هزار ساله دارد و هر ساله این جشن در مازندران برگزار می‌شود و هدف از برگزاری این جشن را ایجاد فضای شاد، اشاعه فرهنگ بومی و محلی، توجه به آیین‌های مازندران و انتقال فرهنگ اصیل استان به نسل جوان برمی شمرند.

در برخی مناطق دیگر، این آیین به نام «لال شو» نیز معروف است، مردی به عنوان «لال» انتخاب می‌شود. در گذشته این شخص لباس کهنه و مندرسی می‌پوشید و یقه‌های کت را بالا آورده و کلاهش را بر سر می‌گذاشت و با کاه‌هایی که به صورت طناب درست می‌کردند، دور کمر، پاها و سرش را می‌بستند. ضمناً تارهای کاهی را که به سر بسته می‌شد، به طوری آویزان بود که صورتش را تقریباً می‌پوشاند. چنانچه لال سید بود، شال سبزی به کمر خود می‌بست.

مراسم «تیرماه سیزده شو» به همین شکل با رفتن گروه لال به خانه‌های دیگر و اضافه شدن بچه‌های هر خانه به دنبال این گروه و هم آواز شدن آنها با گروه لال تا آخرین خانۀ آن روستا ادامه داشت.

در غروب لال شو (تیرماه سیزه شو) افرادی که درختی از درختان آنها محصول نداده بود و یا محصول آن خوب نبود، با یک «تبر» و به همراه فرد دیگری به زیر آن درخت می‌رفتند و صاحب درخت با پشت تبر ضربه‌ای بر درخت می‌زد و به ظاهر قصد قطع کردن درخت را نشان می‌داد.

در بعضی نقاط خانواده‌ها در این شب در خانه‌هایشان جمع می‌شوند و فال حافظ می‌گیرند.

همچنین به وسیلۀ گردو بخت و اقبال خود را آزمایش می‌کردند به این صورت که فردی از افراد خانواده که احتمالاً بزرگ خانواده بود، تعدادی گردو را در دستش می‌چرخاند و سپس گردوها را روی زمین می‌ریخت و پس از آن یکی از افراد، گردویی را بر می‌داشت و سپس گردوی آن را می‌شکستند، کیفیت مغز گردو خوش اقبالی یا بداقبالی فرد را در سال آینده نشان می‌داد.

آداب و رسوم این شب هر ساله رو به زوال و فراموشی می‌رود اما آثار آن را در خاطرات افراد مسن روستایی و بعضی از کتاب‌هایی که صفحاتی را به این مراسم اختصاص دادند و همچنین ترانه‌های مازندرانی می‌بینیم.

حسین اسلامی ساروی محقق تاریخ مازندران و رئیس پژوهشکده ساری شناسی در گفت و گو با ایسنا، درباره تیرماسیزده شو در مازندران، با اشاره به اینکه قسمت عمده رسم آمدن لال، شگون چوب خوردن از لال بوده و در برخی از شهرها این مراسم را لال شو یا شب لال می‌نامند، می‌گوید: در این شب شخصی با لباس مبدل دستمالی به سر بسته و صورتش را سیاه می‌کند که به وی لال مار هم اطلاق می‌شود به همراه چند نفر دیگر وارد خانه می‌شوند. در روستاهای مازندران چند جوان با ترکه‌هایی که به دست داشتند وارد خانه همسایه شده و افراد خانه را با ترکه البته با مراعات حالشان می‌زدند و سپس در بیرون خانه می‌ایستادند و صاحب‌خانه نیز به فراخور حال به آنها پول، برنج و عسل هدیه می کردند.

اسلامی می‌افزاید: از مراسم و سرگرمی‌هایی که در این شب اجرا می‌شد می‌توان به شال افکنی و جوراب افکنی و همچنین از اعتقادات این شب فال گرفتن را هم نام برد.

وی درباره خوراکی مورد استفاده در این شب، خاطرنشان می‌کند: در جشن تیرماسیزده طعام و خوراکی خاص مصرف می‌شد و این سنت از زمان کهن تا عصر حاضر محفوظ مانده است. در برخی از مناطق ۱۳ گونه تنقلات مانند انگور، هندوانه، خربزه، سیب، نیشکر، ازگیل (کنس)، مرکبات، کنجد، حلوا، نخودچی، گندم برشته و تخمه را می‌خوردند.

وی با بیان اینکه در مازندران از خوراکی‌های مخصوص این جشن سه خوراکی از همه معروف‌تر است و جزء پر شگون‌ترین خوراک‌ها در برخی از نواحی مازندران به شمار می‌آید، می‌گوید: پیسه‌گنده از خوراکی‌های تیرماسیزده است که مرکب از آرد برنج، پودر مغز گردو، شکر یا عسل یا نیشکر و یا شیره خرمالوی جنگلی که بسیار خوشمزه می‌شود و همچنین پشت‌زیک که نوعی حلوای کنجدی که اغلب اوقات با شکر سرخ مازندران تهیه می‌شد را می توان نام برد.

اسلامی یادآور می‌شود: غذای دیگری نیز به نام حلوا گندله یا حلوا گندلک که از آرد برنج و شکر درست می‌کنند و بسیار خوش طعم و مطبوع است در این شب مورد استقبال خانواده های مازندرانی است.

وی نمادهای تیرماسیزده شو را آب و لال شیش می‌داند و می‌گوید: نمادهای تیرماسیزده مثل آب، لال شیش که از درختی درست می‌شد نشانه‌هایی از برکت و روزی بود و تیر نشانی از تیر آرش کمانگیر و لال بودن نشانه ظلمی است که افراسیاب تورانی به مردم ایران زمین کرد.

سیروس مهدوی محقق دیگر مازندرانی درباه تیرماسیزده شو، در گفت و گو با ایسنا، می‌گوید: افراسیاب بر منوچهر در منطقه رویان چیره می‌شود و در این مرحله افراسیاب می‌گوید یا باید تسلیم شوی و یا افرادی از لشکرت تیری به سمت غرب شلیک کند که آرش یکی از افراد لشکر افراسیاب بیرون می‌آید و در کوه دماوند تیری به سمت غرب رها کرده که این تیر به درخت گردویی می‌خورد که مرز ایران آنجا می‌شود.

مهدوی می‌افزاید: مردم به پاسداشت اقدام آرش چوبی را برمی‌دارند که این چوب صدا ندارد که به لال شیش‌مار معروف است.

وی تصریح می‌کند: مردم معتقد هستند که این چوب درمان کننده است چراکه این چوب به جای آن تیر آرش است و در واقع جایگزین آن شد.در این سنت لال مار با این چوب وارد خانه می‌شود و صاحب خانه با تخم‌مرغ و یا برنج برایش می‌ریزد و این سنت با جشن‌هایی در سراسر اروپا و جهان همراه شد چون ایرانیان با کوچ کردن از دیار ایران این سنت را به آن مناطق انتقال دادند.

مهدوی می‌گوید: در شب تیرماسیزده شو کشاورزان حاصل دسترنج خود را بر روی سفره می‌گذارند و با شعر حافظ درمی‌آمیزند و با تفاعل به فال حافظ، این سنت را پاس می‌دارند.کشاورزان فقط از محصولات و تولیدات کشاورزی خود استفاده می‌کنند و از این طریق از خداوند تشکر می‌کنند.

احمد باوند محقق تاریخ و فرهنگ عامه سوادکوه در گفت و گو با ایسنا، با اشاره به اینکه جشن تیرماسیزه در سوادکوه «لال شو» نام دارد و با آداب و رسوم خاصی در شب سیزدهم تیرماه از تقویم فرس قدیم برگزار می‌شود، می‌گوید: این جشن به دو قسمت تقسیم می‌شود که قسمت اول مربوط به آمدن «لال» و قسمت دوم مربوط به خوراکی‌ها و خوردنی‌ها در این شب است.

باوند می‌افزاید: لال، یک گروه سه نفری بیشتر از جوان‌های روستا بوده که این سه نفر در غروب شب تیرما سیزده (برابر با 12 آبان ماه شمسی) چوب درخت توت را که به لهجه محلی شیشک (توت شیش) برداشته و به در منزل اهالی محل می‌روند.

وی درباره مشخصات لال با بیان اینکه این سه نفر هر کدام یک نقش را ایفا می‌کنند، یادآور می شود: نفر اول که لال نام دارد سر خود را با دستمال و یا علوفه خشک به اصطلاح کَمِل می‌بندد. کمربند خود را از علوفه خشک درست می‌کند و لباس کھنه ‌پوشیده و صورت خود را سیاه کرده و یا صورتکی را بر صورت خود گذاشته و در این شب هیچ حرفی نمی‌زنند.  در گذشته در روستای فرامرزکلا لال برای اینکه بتواند نقش خود را خوب ایفا کند و قادر به صحبت کردن نباشد، در غروب این شب (13 تیرماه) وارد آب سرد رودخانه که به آن «درکا» می‌گویند شده به طوری که بدن وی سرد می‌شد تا حدی که قادر به صحبت کردن نبود.

این محقق درباره وظیفه و نقش نفر دوم که به لال مار (مادر لال) معروف است، می‌افزاید: لال مار هنگامی که وارد حیاط خانه می شد با صدای بلند این شعر را می‌خواند و دو تا سه بار آن را تکرار می‌کرد

لال انه لال انه پیسه کنده خوار انه/پار بورده امسال انه

چل ر زمبه/دیگ ر زمبه/گهره چلیک ر زمبه

لال در این لحظه در خانه را باز کرده و با چوب بر سر اعضای خانه می‌زند و چوب را داخل خانه می‌گذارد خود به سرعت خارج می‌شود. لال مار در داخل  حیات ایستاده و خوراکی و یا پول از طرف صاحب خانه می‌گیرد.

وی یادآور می‌شود: نفر سوم شیشک دار است و کارش حمل چوب بوده و باید مهارت داشته باشد و چوب‌ها را در جاهای مختلف پنهان کند تا گروه های دیگر چوب یا شیش‌ها را نگیرند.

باوند درباره باورهای مردم، می‌گوید: بیشتر  اهالی روستاهای سوادکوه، چوب خوردن از لال را موجب بقا و تندرستی خود می‌دانند و معتقدند که تا سال آینده مریض نمی‌شوند. مردان روستای فرامرزکلا چوب لال را دارای برکت دانسته و می‌گویند اگر درختی بار نیاورد این چوب را به درخت بزنند سال بعد محصول می‌دهد. چوپانان این چوب را به رمه‌های گاو و گوسفند خود می‌زنند و می‌گویند که برکت آنها زیاد می‌شود. برخی از مردم نیز این چوب را بر پشت بام خانه خود قرار می‌دهند و معتقدند که موجب برکت بام خانه و دفع حیوانات موذی می‌شود.

وی در زمینه بازی‌های این شب در میان لال‌ها، خاطرنشان می‌کند: در شب تیرما سیزده گروه‌های لال سعی می‌کنند همدیگر را در بین راه نبینند، چون اگر به هم برخورد کنند، با همدیگر درگیر می‌شوند، تا جایی که چوب‌ها را گرفته و همدیگر را می‌زنند. اگر گروهی موفق شود لال را به حرف بیاورد، پول و خوراکی از آنها می‌گیرد و می‌رود در غیر این حالت کاری به هم ندارند. در برخی مواقع چوب‌ها را از همدیگر می‌ربایند چون ممکن است گروهی چوب کمتر داشته باشد و گروهی که چوب زیاد دارد به خانه‏‌های بیشتری برود و پول و خوراکی بیشتری جمع کند. بازی دیگر پاشیدن آب بر روی لال است، به طوری که فرزندان خانه برای اینکه سرگرمی داشته باشند، در جایی از حیاط مخفی می‌شوند و هنگام برگشت لال از خانه آب بر روی لال می‌ریزند. در این موقع لال باید سریع عمل کند تا آب بر سر و رویش نریزد. در نهایت گروه لال، پول و خوراکی را که به دست آوردند، به طور مساوی با هم تقسیم می‌کنند. فرزندان خانواده هم در کنار خانواده مشغول صرف شام و خوراکی می ‎ شوند.

این محقق درباره دیگر باور های شب سیزده شو، خاطرنشان می‌کند: در این شب سکه در دیگ غذا گذاشته و هنگام صرف غذا این سکه در بشقاب کسی می‌رفت باور داشتند خوش شانس خواهد بود و همچنین در این شب صاحب خانه تبر را گرفته به سمت درخت می‌رفت مثلا قصد قطع کردن درخت را داشت فرد دیگر پادرمیانی می‌کرد و می‌گفت من واسطه می‌شوم که تا سال بعد میوه بدهد که در این حالت درخت می‌ترسید و سال بعد محصول می‌آورد این باور ریشه علمی دارد که باید بیشتر تحقیق شود.

وی یادآور شمی شودد: نیاکانمان برای بقا و سلامتی بیشتر دست به کارهایی می‌زدند که آنانی که در حال و آینده زندگی می‌کنند آن را باور می‌دانیم این نشان از دانش اندکمان است.