ایران چگونه بازی «شطرنج کرکوک» را برنده شد؟

  در اوت 1996، بارزانی از نیروهای صدام دعوت کرد، با کمک آنها وارد اربیل شود. آمریکا به طالبانی اطمینان می‌داد که این اتفاق نخواهد افتاد، ولی همان گونه که طالبانی در خاطرات خود نوشته، روز بعد نیروهای صدام و بارزانی وارد اربیل شدند. دو ماه بعد مسئولیت کمک به کردها برای عقب راندن بارزانی به افرادی مانند اقبالپور واگذار شد.

تابناک در یادداشتی آورده است: حیدر العبادی نخست‌وزیر عراق، فعلا جدایی‌طلبی کردهای عراق را به عقب رانده و بار دیگر حاکمیت دولت فدرال عراق را بر مناطق مورد اختلاف با کردها برقرار کرده است. بارزانی و دولت اقلیم شکست خورد، ولی پرسش اصلی این است که این وضعیت چگونه پیش آمد و تا کی ادامه خواهد داشت.

 در شرایطی که وضعیت درگیری و آتش‌بس میان نیروهای مسلح عراق و پیشمرگه‌های کرد در حال تغییر و نوسان است و پذیرش تعلیق نتایج همه‌پرسی استقلال کردستان عراق از سوی دولت اقلیم، نتوانسته رضایت دولت مرکزی را جلب کند، ال‌مانیتور در مطلبی به بررسی سابقه حضور ایران در کردستان عراق در دوره بعد از جنگ تحمیلی ایران و عراق پرداخته و توضیح داده است که حضور و ثبات قدم فرماندهان نظامی ایران در کردستان عراق، چه نتایجی داشته است.

به نوشته ال‌مانیتور، کردهای کرکوک و دیگر مناطق مورد اختلاف دولت مرکزی و اقلیم کردستان عراق، از عملکرد هر دو حزب اصلی کردستان یعنی حزب دموکرات و اتحادیه میهنی کردستان عراق سرخورده شده‌اند. با وجود این، هیچ یک از رهبران اقلیم تاکنون برای وضعیت پیش آمده عذرخواهی نکرده‌اند، چه رسد به این که تلاش کنند سلسله وقایعی که به عقب‌نشینی سریع نیروهای کرد در 15 و 16 اکتبر منجر شد، توضیح دهند.

با این حال، ترکمن‌های کرکوک و طوزخورماتو که در مجاورت آن قرار دارد، در مخالفت با برگزاری همه‌پرسی 25 سپتامبر به توافق و اجماع نظر رسیده‌اند. با وجود این، با آرام شدن شرایط پس از عقب‌نشینی پیشمرگه‌های کرد از کرکوک و مناطق مجاور، ممکن است اختلافات در کرکوک دوباره سر باز کند.

ترکمن‌های کرکوک بر اساس تفاوت مذهبی با یکدیگر اختلافاتی دارند. نیروهای شیعه ترکمن عضو حشدالشعبی که به مناطق جنوبی کرکوک تعلق دارند، مستقیم با ایران در ارتباط هستند. از سوی دیگر، بیشتر ترکمن‌های اهل سنت، از نظر سیاسی هوادار جبهه ترکمن‌های عراق هستند.

علی المهدی سخنگوی این جنبش در ماه می اذعان کرده بود که ترکمن‌ها بیش از هر گروه دیگری مورد حمایت ترکیه هستند، خود را بخشی از مردم ترک می‌دانند و این که ترکمن‌ها همواره خواهان ایفای نقش ترکیه در مسائل منطقه بوده‌اند.

ترکمن‌ها در سال 2014 نتوانستند بر سر گزینه خود برای شورای استانی کرکوک که می‌توانست مانع برگزاری همه‌پرسی جدایی کردستان در کرکوک شود، به توافق برسند. کاهش تهدید ناشی از حضور داعش، بار دیگر سبب تشدید اختلافات میان ترکمن‌ها و کردها به ویژه در طوزخورماتو شده است. شیعه‌های ترکمن و کردها چندین بار در این منطقه با یکدیگر درگیر شده‌اند. مردم منطقه و رهبری اتحادیه میهنی کردستان اعتراف می‌کنند که ایران در این منطقه از نفوذی بسیاری برخوردار است.

یکی از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران ـ که گفته می‌شود، نقشی مهم در تحولات کرکوک ایفا می‌کند ـ حاج علی اقبالپور است که در میان مردم کرکوک به آقای اقبالی مشهور شده است. بسیاری از مقامات محلی، با این فرمانده پرقدرت ایرانی آشنایی دارند، ولی تمایلی به صحبت کردن در باره وی ندارند. با این حال تصویر این فرمانده ایرانی چهارشانه با موهایی رو به سفیدی و یونیفورم سفیدرنگ به شکل مکرر در صفحات مربوط به حشدالشعبی، منتشر می‌شود؛ هرچند به نام وی اشاره‌ای نمی‌شود. با وجود این، چندین منبع وابسته به اتحادیه میهنی کردستان، اذعان کرده‌اند که فرد مورد نظر، کسی جز اقبالپور یعنی نماینده قاسم سلیمانی در منطقه نیست.

وقتی که رکس تیلرسون، وزیر خارجه آمریکا در 22 اکتبر اظهار داشت که نیروهای نظامی مورد حمایت ایران باید این کشور را ترک کرده و به ایران بازگردند، علاوه بر این که نشان داد، واقعیت‌های عراق را نمی‌داند، نشان داد که درباره شیوه عمل سپاه پاسداران در منطقه دچار سوء تفاهم شده است! در واقع بر خلاف ایالات متحده، ایرانی‌ها دائم در مناطق استراتژیک مانند لبنان، سوریه و عراق خواهند ماند.

همان گونه که نوشیروان مصطفی فرمانده مشهور پیشمرگه‌های کرد در کتاب خاطرات خود نوشته است، وقتی در بهار سال 1988، صدام حسین که مورد حمایت آمریکا قرار داشت، شورش کردها را سرکوب کرد، کردهای زیادی با خانواده خود به ایران پناه بردند. در آن زمان، یک فرمانده جوان ایرانی به عنوان مسئول همکاری با کردها انتخاب شد. آن افسر جوان، اقبالپور بود که از آن زمان تا حالا به کار خود در همکاری با کردها ادامه داده و به زبان کردی نیز مسلط شده است. در حالی که کردها، خودشان را طرفدار غرب می‌دانند، ولی بی‌اعتمادی عمیقی نیز به غرب و به ویژه آمریکایی‌ها دارند و اتفاقات اخیر در کرکوک به این بی‌اعتمادی خواهد افزود.

در 31 اوت 1996، مسعود بارزانی از نیروهای صدام دعوت کرد، با کمک آنها وارد اربیل شود که آن روز در اختیار جلال طالبانی رهبر اتحادیه میهنی کردستان بود. آمریکایی‌ها به طالبانی اطمینان می‌دادند که این اتفاق نخواهد افتاد. در آستانه حمله صدام و بارزانی به اربیل، طالبانی از فرزندش قباد که اکنون معاون نخست‌وزیر اقلیم است، خواست که از آمریکایی‌ها تقاضا کند تا مقررات منطقه پرواز ممنوع را اعمال کنند. آمریکایی‌ها بار دیگر به طالبانی قول دادند که نیروهای صدام وارد اربیل نخواهند شد، ولی همان گونه که جلال طالبانی در خاطرات خود نوشته، روز بعد نیروهای صدام با کمک بارزانی وارد اربیل شدند و معدود آمریکایی‌های باقی مانده در شهر نیز فرار کردند.

دو ماه بعد مسئولیت کمک به کردهای اتحادیه میهنی برای عقب راندن بارزانی به شانه افرادی مانند اقبالپور گذاشته شد. این مسئولیت‌پذیری ایرانی‌ها و سرمایه‌گذاری بلندمدت ایران در منطقه، ریشه واقعی نفوذ ایران در منطقه است. کردها و شیعیان عراقی، ایران را شریکی می‌دانند که به وعده‌هایش عمل می‌کند.
 
پیش از برگزاری همه‌پرسی جدایی کردستان در 25 سپتامبر، اقبالپور و سلیمانی به کردها قول دادند اگر از برگزاری همه‌پرسی خودداری کنند به آنها در رسیدن به حقوقشان در چارچوب قانون اساسی عراق کمک خواهند کرد. آنها البته به کردها هشدار هم دادند که اگر به کارشان در برگزاری همه‌پرسی ادامه دهند، کارشان به شکست خواهد انجامید. دقیقا یک ماه بعد، کردها بدترین شکست خود از سال 1975 به این سو را تجربه کردند.

ظرافت‌های حضور ایران در عراق و بی سر و صدا بودن نیروهای ایرانی در تعامل با گروه‌های مختلف و از جمله جامعه به نسبت کوچک ترکمن‌های عراق، نشان می‌دهد که ایرانی‌ها مدتهاست که ایرانی‌ها به آرامی در حال بسط نفوذ خود در عراق بوده‌اند و مقابله با نفوذ ایران کار کسی که در پارک‌های واشنگتن قدم می‌زند نیست.