در سال‌مرگ ابوالقاسم حالت؛امضا:خروس لاری

امروز، سوم آبان، سال‌مرگ استاد ابوالقاسم حالت است؛ ربع قرن پس از آن روزِ سال 71 که دست اجل تابلوی از جنس سکته قلبی در دست گرفت و به قلب مرد خونسرد و پرکار ادبیات و طنز ایران فرمان ایست داد.

ابوالقاسم حالت از نام‌های بزرگ ادبِ معاصر است. او که به گواه شناسنامه‌اش در سال 1392 و به گواهِ کلامش، در سال 1298 در تهران به دنیا آمده بود، طی عمر هفتاد و اندی ساله‌ خود، «عمر پُربرکت داشتن» را معنا کرد. ابوالقاسم حالت شاعر است، نویسنده است، پژوهشگر است، روزنامه‌نگار است، مترجم است و طنزسرا و طنزنویس است، که بیش از همه نام و یادش با همین «طنز» گره خورده است.

استاد حالت سال‌های سال با زبان و قلم طنز خود به انتقاد از ناراستی‌های اخلاق و جامعه پرداخت و عمری برای مجله‌های مهمی چون «توفیق» و «گل آقا» (از مهم‌ترین نشریه‌های طنز در پیش و پس از انقلاب) طنز سرود و طنز نوشت.

امروز، سوم آبان، سال‌مرگ استاد ابوالقاسم حالت است؛ ربع قرن پس از آن روزِ سال 71 که دست اجل تابلوی از جنس سکته قلبی در دست گرفت و به قلب مرد خونسرد و پرکار ادبیات و طنز ایران فرمان ایست داد.
آنچه در ادامه می‌آید، معرفی مختصری است از برخی آثاری که استاد ابوالقاسم حالت به نظم و نثر به یادگار نهاده.

** دیوان اشعار ابوالقاسم حالت

درست است که عمده شهرت استاد ابوالقاسم حالت به‌سبب سروده‌ها و نوشته‌های طنز و انتقادی و نیز فکاهی او است، اما این مردِ طنزگوی روزگارِ معاصر، در مرتبه نخست، شاعر و ادیب است. حالت، شعر جدّی نیز کم ندارد؛ سروده‌هایی که اغلب دارای محتوا و مضمونی اخلاقی و گاه اندرزی است.

وی نخستین بار این دیوان را در سال 1341 جمع کرده که به همت انتشارات کتابخانه ابن سینا منتشر شده است. البته پیش‌تر، در سال 1336 نیز بخشی از قصاید حالت در مجموعه‌یی با عنوان «پروانه و شبنم» به چاپ رسیده بود.

همچنان‌ که استاد حالت در مقدمه دیوان اشعارش گفته، نگاه او به فرم و ساختارِ شعر، نگاهی سنتی است و وزن و قافیه را برای شعر ضروری می‌داند و مهم‌ترین تغییری که گاه در فرم شعرهای خود داده، کوتاه و بلند کردن مصراع‌ها است.

استاد ابوالقاسم حالت نگاه خود به شعر را این‌ طور توضیح داده است: «به‌ طور کلی روش من در سرودن شعر همیشه این بوده است که مضامین تازه و بی‌سابقه بیابم؛ از استعمال لغاتی که قرن‌ها است از یاد زبان فارسی رفته و امروز معمول نیست،خودداری کنم؛ همچنین از تشبیهات و استعارات غریب و دور از ذهن غیرقابل فهم بپرهیزم و مطلب را به‌قدری روان و ساده بیان کنم که درک معنی آن به‌سهولت برای همه کس میسّر باشد». (مقدمه دیوان حالت، صفحه 5)
از غزل‌های او است:

«نزدیک تو و دور ز دیدار تو بودم / همسایه دیوار به دیوار تو بودم
سویم نفکندی نظری، گرچه شب و روز / چون آینه آماده دیدار تو بودم
بودی تو طبیب من و آگاه نبودی / از درد من زار که بیمار تو بودم
مانند نسیم سحری، حال من ای گل / زآن بود پریشان، که هوادار تو بودم
از دور جوانی که بهین فرصت عیش است / کامی نگرفتم که گرفتار تو بودم
گر از تو همه ناز خریدم عجبی نیست / زیرا که تهی‌دست خریدار تو بودم
چون هر کسی از دست کسی می‌کشد آزار / شادم که من آزرده ز آزار تو بودم
گفتم که به جز سوز دل ای عشق چه بودی؟ / گفتا سبب گرمی گفتار تو بودم
حالت، غم و درد تو به جان می‌زند آتش / وای از من بدبخت که غمخوار تو بودم»

** ترجمه امثال و حکم اروپایی به رباعی‌های فارسی

دیوان اشعار ابوالقاسم حالت دربردارنده شماری قصیده، غزل، مثنوی، قطعه و رباعی است. از ویژگی‌های این دیوان، آن است که رباعیات آن، ترجمه منظومی است از برخی امثال و حکم اروپایی. این رباعی‎‌ها با عنوان «انسان و زندگی» در دیوان چاپ شده و اصل انگلیسیِ آن‌ها نیز در دیوان درج شده است. نمونه این رباعی‌ها، ترجمه این مثل اروپایی است: «اگر یک مزاح را از دست بدهی، بهتر است تا یک دوست را» (Better lose a jest than a friend):
«راهی که خلاف راه صلح است مپوی / حرفی که از آن دلی شود رنجه مگوی
گر ز آنکه ز یک مزاح روگردانی / به تا ز تو یک دوست بگرداند روی»
«بحر طویل‌های هدهد میرزاـ و نیز «دیوان فکاهیات حالت» هم از جمله آثار منظوم استاد است که جداگانه منتشر شده.

** کتاب‌های «دیوان‌ خروس لاری» و «دیوان ابوالعینک»

این مجموعه که نخستین بار در سال 1362 منتشر شده، دربردارنده شماری از شعرهای طنزی است که ابوالقاسم حالت در سال‌های 1318 تا 1350 سروده و آن‌ها را در هفته‌نامه «توفیق» و برخی دیگر از مجله‌های طنز منتشر کرده بوده است. البته بیشتر این شعرها، حدود نود درصد، مربوط است به مجله توفیق و درصد کمی از آن‌ها در نشریه‌های دیگر چاپ شده بوده است.
«توفیق» را باید از معروف‌ترین نشریه‌های طنز و فکاهی در تاریخ مطبوعات ایران به شمار آورد. این نشریه از سال 1302 تا 1350 با وجود توقیف‌ها و تعطیلی‌های مکرر، در سه دوره مختلف زمانی منتشر می‌شد. افزون بر ابوالقاسم حالت، از دیگر چهره‌های نامداری که در حیات نزدیک به پنجاه ساله نشریه «توفیق»، برای آن مطلب می‌نوشتند، می‌توان از این ادیبان و شاعران نام برد: احمد گلچین معانی، رهی معیری، پرویز خطیبی، محمدابراهیم باستانی پاریزی، کریم فکور، فریدون مشیری، اسماعیل نواب صفا، کیومرث صابری فومنی، منوچهر احترامی، عمران صلاحی و خسرو فرشیدورد (دریغ که همه در خواب مرگ خفته‌اند...).

«خروس لاری»، امضای مستعار ابوالقاسم حالت در هفته‌نامه طنز و فکاهی «توفیق» بود که شعرهای خود را در آن مجله با این امضا منتشر می‌کرد. وی درباره این امضا نوشته است: «چون شاعران و نویسندگانی که آثارشان در هفته‌نامه توفیق چاپ می‌شد، اسامی پرندگان را برای امضاهای مستعار برگزیده بودند، من هم امضای 'خروس لاری' را انتخاب کردم و چیزی نگذشت که خروس لاری به‌ اصطلاح 'یخش گرفت' و اشعاری که به این امضا در توفیق انتشار می‌یافت، علاقه‌مندانی پیدا کرد؛ به‌طوری که گرچه بعدها امضاهای مستعار دیگری نیز مانند شوخ، فاضل‌مآب، ابوالعینک و غیره برگزیدم، ولی هیچ‌یک به شهرت 'خروس لاری' نرسید». (مقدمه «دیوان خروس لاری، صفحه الف)

نمونه‌یی از شعرهای «دیوان خروس لاری»:

«گفت مردی در ادارات از چه روی / شخص بیش از قهوه نوشد چای و آب
شوخ طبعی گفت: زیرا غالباً / قهوه ما را باز می‌دارد ز خواب» (30/6/1340)
استاد حالت گزیده بخش دیگری از شعرهای طنزآمیز انتقادی و سیاسی خود را که اغلب در هفته‌نامه توفیق و گاه در نشریه‌هایی چون «تهران مصور»، «امید» و «راهنمای زندگی» چاپ شده بود، در کتاب «دیوان ابوالعینک» منتشر کرده است. این کتاب دربردارنده شعرهایی است که با امضای «ابوالعینک» در نشریه‌های یادشده منتشر می‌شده است. این اثر برای بار نخست در سال 1363 چاپ شده است.
- قطعه‌یی از «دیوان ابوالعینک»:
«در اتوبوس پیرمردی گفت / که در این تنگنا دلم زار است
در میان کسان ز چار طرف / تنم اندر فشار بسیار است
با چنین وضع تا به خانه رسم / کاملاً هیکلم لت و پار است
این اتوبوسِ شرکت واحد / یا که یک قتلگاه سیار است؟» (22/5/1347)

** مجموعه «رقص کوسه»

این کتاب شامل بیست داستان کوتاه است که در سال 1333 به همت انتشارات صفی‌علی شاه منتشر شده است. ابوالقاسم حالت در مقدمه توضیح داده که خود را داستان‌نویس نمی‌داند و متواضعانه می‌گوید خود آگاه است که به اسلوب داستان‌ نویسی روز آشنایی ندارد؛ با وجود این، اصرار دوستان و تحسینشان را دلیلی دانسته تا مجموعه‌یی از داستان‌های کوتاهش را چاپ کند و به قضاوت مخاطبان بسپارد.

داستان‌های این مجموعه، در نهایت سادگی است؛ اما همین سادگیِ روایت و قلمِ نویسنده جذابیتی در خود نهفته دارد که موجب می‌شود این داستان‌های ساده و کوتاه، برای مخاطب شیرین و خوشایند باشد. به همین سبب است که چندی از داستان‌های این مجموعه، دستمایه ساخت اپیزودهای گوناگونِ چند سریالِ تلویزیونی دهه‌های اخیر شده است.

از کارکردهای بسیار مفید این داستان‌های کوتاه، یکی آن است که تصویری روشن از فضای اجتماعی و انسانی مردم ایران در حدود شصت، هفتاد سال پیش به دست می‌دهد. از کافه رفتن‌ها و مهمانی دادن‌ها و عاشق شدن‌ها و دعوا کردن‌ها و بسیاری روابط و مناسبات مرسوم دیگر.

** زن‌داری و گرفتاری

یکی از کتاب‌های متأخر مرحوم ابوالقاسم حالت، رساله‌یی است جالب در آداب عاشق شدن و زن‌گرفتن و زن‌داری کردن. این کتاب که استاد از آن با عنوان «رساله دکتری زناشویی» یادکرده، دربردارنده نوزده فصل است. این فصل‌های نوزده‌گانه، از «شیطان و حوا» و «وضع زن از دیرباز تاکنون» آغاز می‌شود و به «بلوغ و عشق» و «گزینش همسری شایسته» و «دوره نامزدی» و «عقد و عروسی و ماه عسل» می‌رسد و با «نارضایی زن و شوهر از یکدیگر» و «مادرزن و پدرزن، مادرشوهر و پدرشوهر» ادامه می‌یابد و به «عیوب زن و شوهر» و «طلاق» و «مرگ» ختم می‌شود.
«این کتاب افسانه‌ها، داستان‌ها، شوخی‌ها، سخنان کوتاه و اشعاری را دربردارد که مربوط به کمدی یا تراژدی عشق و ازدواج است». این، توضیحی است که نویسنده در مقدمه کتاب درباره اثر خود به‌دست داده است. درواقع در این مجموعه که به قولِ مؤلفِ آن، بیشتر به «جُنگ» می‌ماند، هم می‌توان نمونه‌یی از مطالب کتاب‌های گران‌سنگ ادبیات فارسی (همچون کلیله و دمنه، گلستان، بوستان، مرزبان‌نامه، قابوس‌نامه، هزار و یک شب و جام جم) درباره ازدواج را دید و هم سخنان کوتاهی از شاعران و نویسندگان و فیلسوفان اروپایی را در این‌باره خواند. بخشی از کتاب نیز متضمن لطیفه‌ها و شوخی‌ها و ضرب‌المثل‌های عهد معاصر است؛ و در لابه‌لای مجموعِ این‌ها، بیت‌ها و داستان‌های کوتاهی از شخصِ مؤلف نیز به چشم می‌خورد.

** زن در چین قدیم!

نمونه‌یی از متن کتاب که از فصل دوم آن انتخاب شده است:
«در چین نیز مانند بسیاری از نقاط دیگر، زن حق نداشت که با شوهر یا پسرانش غذا بخورد. زن بر سر میز غذاخوری حکم مبل را داشت. بی‌حرکت و خاموش می‌نشست. فقط وقتی مرد می‌خواست پیپ بکشد، برمی‌خاست و پیپش را روشن می‌کرد. همین‌که پیپ‌کشیدن و گپ‌زدن و استراحت مردان به پایان می‌رسید و از سر سفره برمی‌خاستند و بیرون می‌رفتند، زنان می‌توانستند به‌جای ایشان بنشینند و ته‌مانده غذای ایشان را بخورند... . همچنین زن پاکدامن، زنی بود که پس از مرگ شوهر، خودکشی کند. بهتر این بود که زنِ بیوه در میدانِ عمومی شهر، جلو چشم هزاران تماشاچی، خود را بکشد. نام چنین زنی را در تابلو افتخارات قید می‌کردند. (زن‌داری و گرفتاری، صفحه 46)
کتاب «زن‌داری و گرفتاری» در سال 1372، به همت انتشارات درسا منتشر شده است.

** مجموعه مقالات طنز

استاد ابوالقاسم حالت هشت دفتر جداگانه، دربردارنده مجموعه نوشته‌ها و مقاله‎های طنزآمیز خود را در کتاب‌های «از عصر شتر تا عصر موتور»، «از بیمارستان تا تیمارستان»، «زباله‌ها و نخاله‌ها»، «صدای پای عزرائیل»، «آش کشک خالته، بخوری پاته، نخوری پاته»‌، «دوره، دوره خرسواری است»، «یامفت یامفت» و «پابوسی و چاپلوسی» منتشر کرده است.
این مقاله‌ها اغلب دربردارنده انتقادهایی است شوخی‌آمیز به اوضاع و احوال سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه ایرانی در عصر مؤلف. به مثل در مقاله‌یی از قیمت سرسام‌آور ماهی شب عید گفته است و در مقاله دیگری به تفاوت حرف‌ شرقی‌ها دربرابر عمل‌ غربی‌ها طعنه زده است و در آن‌یکی به مصائب بین‌التعطیلین و سفر به شمال گریز زده است.
این مقاله‌ها به ‌واقع شیرین نوشته شده است و الحق که وقتی نویسنده، طنازی استاد همچون ابوالقاسم حالت باشد، جز این نیز نمی‌باید انتظار داشت. برای درک این مدعا، کافی است توصیف‌های دقیق و جذابِ مقاله «شهر قحطی‌زدگان» را از کتاب «صدای پای عزرائیل» خواند و از برابر دیده گذراند.
انتشارات گوتنبرگ مجموعه این هشت دفتر مقالات طنزآمیز را در سال‌های میانی دهه هفتاد در دو مجلد با عنوان «مجموعه آثار طنز ابوالقاسم حالت» منتشر کرده است.

** تذکره‌یی در ذوق شعری سلسله‌های حکومتی

یکی دیگر از کتاب‌های ابوالقاسم حالت که در شمار آثار پژوهشی او قرار می‌گیرد ، «شاهان شاعر» است. وی در این اثر تذکره ‌مانندی گردآورده درباره بررسی ذوق شعری شاهان و شاهزداگان سلسله‌های گوناگون تاریخ ایران. در این کتاب همچنین احوال و آثار شاعران مختلفی که به دربارهای سلسله‌های گوناگون حکومتی تاریخ ایران رفت و آمد داشتند، بررسی شده است.

عمده مطالب این مجموعه، پیش از چاپ به‌صورت کتاب، در سلسله مقاله‌هایی در دهه سی در صفحه ادبی روزنامه خبرهای روز آبادان منتشر شده بود و بعد از آن نیز به شکل کامل‌تر در مجله سیاه و سپید چاپ شده بود. به همین دلیل شیوه کار در این کتاب، نه تاریخیِ صرف است و نه ژورنالیستیِ مطلق، بلکه آمیخته‌یی است از این دو تا هم مطالب چندان خشک و علمیِ صرف نباشد و خستگی مخاطب عام را سبب نشود؛ و هم یک‌سره عامی‌پسند و به دور از اعتبار تاریخی نباشد.
در مجموعه «شاهان شاعر» از سامانیان و رودکی و فرخی و غزنویان و عنصری و فردوسی و اسدی و سلجوقیان و سلطان ملکشاه و سنجر و انوری و تکش و جلال‌الدین خوارزمشاه و آل کرت و خاندان اینجو و شاه اسماعیل و شاه عباس و بابریان هند و فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه سخن رفته است.
این کتاب نخستین بار در سال 1346 منتشر شده است.

** ترجمه‌های حالت: از «تاریخ کامل ابن اثیر» تا «زندگی بر روی می‌سی‌سی‌پی»

استاد ابوالقاسم حالت افزون بر سرایش شعر و نوشتن مطالب و داستان‌ها طنز و انتقادی و فکاهی، در ترجمه نیز بسیار چیره‌دست و پرکار بود. از مهم‌ترین آثاری که او ترجمه کرده، برگردانِ کتاب «الکامل فی التاریخ» اثر عزالدین ابن اثیر، از عربی به فارسی است. ابوالقاسم حالت در این ترجمه، کار ناتمام روانشاد عباس خلیلی و علی هاشمی حائری را به پایان رسانده است.

افزون بر این اثر، ابوالقاسم حالت کلمات قصار حضرت امیرالمؤمنین (ع) را نیز به شکل رباعی ترجمه کرده است.

در کنار این‌ها استاد حالت چندین جلد از داستان‌های نویسندگان اروپایی را نیز به فارسی برگردانده که از جمله آنها می‌توان از این کتاب‌ها نام برد:

«جادوگر شهر زمرد» و «بازگشت به شهر زمرد» (هر دو از فرانک باوم)، «زندگی بر روی می‌سی‌سی‌پی» (مارک تواین)، «تاریخ فتوحات مغول» (جی. جی. ساندرز)، «ناپلئون در تبعید» (خاطرات ژنرال برتران)، «پسر ایرانی» (ماری رنولت) و «فرعون» (الویز جارویس مک گرو).

** ترانه‌های حالت: از آثار بنان و مهرتاش تا نخستین سرود جمهوری اسلامی ایران

شاید برای نسل‌های امروزی جالب باشد که پیش از سرود ملی کنونی کشورمان که به آهنگسازی حسن ریاحی و شعر ساعد باقری پدید آمده، مردمانِ ایران برای چند سال سرود ملی دیگری را زمزمه می‌کردند که این‌گونه آغاز می‌شد:

«شد جمهوری اسلامی به پا / که هم دین دهد هم دنیا به ما...».

آهنگ این سرود را روانشاد استاد محمد بیگلری‌پور (رهبر فقید ارکستر سمفونیک صداوسیما) ساخته و شعرش را روانشاد استاد ابوالقاسم حالت سروده است. این سرود از سال 1358 تا سال 71 سرود ملّی ایران بود.

ابوالقاسم حالت که با موسیقی آشنایی داشت، در کنار دیگر کارهای ادبی خود، ترانه‌هایی نیز سروده است. از جمله این سروده‌ها می‌توان به تصنیف «شب» (آهنگ استاد نصرالله زرین‌پنجه) و «دور از وطن» (آهنگ استاد بزرگ لشکری) هر دو با صدای استاد بنان و نیز آثاری به آهنگسازی استاد اسماعیل مهرتاش و خوانندگی استاد محمد منتشری و همچنین ساخته‌ها و خوانده‌هایی از استاد امین‌الله رشیدی اشاره کرد.

** کتاب‌هایی برای ابوالقاسم حالت

در سال‌های اخیر افزون بر تحقیق‌ها درباره آثار استاد حالت که به شکل مقاله و پایان‌نامه کار شده است، دو کتاب مهم نیز درباره او به بازار آمده است. یکی از این آثار، کتابی است به نام «همیشه استاد» که یادنامه‌یی است برای ابوالقاسم حالت به قلم سید عمادالدین قرشی. این کتاب را انتشارات سوره مهر منتشر کرده است.

کتاب دیگر نیز «57 سال با ابوالقاسم حالت» نام دارد که زندگی‌نامه خودنوشت او و شماری از خاطره‌هایش را دربردارد. این اثر به کوشش سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه هنری منتشر شده است.