تب تند بن سلمان در اصلاح حقوق زنان عربستان

 موج اصلاحات اجتماعی از بالا عربستان سعودی را مرکز توجهات بین المللی قرار داده است. به خصوصی که این تغییرات، از جنس حقوق زنان آن هم در جامعه ای باشد که قدرت نهاد وهابیت و تفاسیر سختگیرانه آن از عرصه اجتماعی، سرعت تحولات و دگرگونی را کم و بی رمق کرده است.

در این فضا، اعطای حق رانندگی به زنان سعودی از سوی پادشاه عربستان سعودی را باید در رهگذر تغییرات هرم قدرت، روند اجتناب ناپذیر اصلاحات اقتصادی و گشایش های اجتماعی در این کشور درک کرد. لغو ممنوعیت رانندگی زنان سعودی که در سال های اخیر به یک مسئله مهم اجتماعی تبدیل شده است، در ادامه اعطای دیگر حقوق زنان از جمله حضور در ورزشگاه و مراسم عمومی، حق رای، حق عضویت در مجلس شورای مشورتی و حق نامزدی در انتخابات محلی صورت گرفته است. تغییراتی که نقش بسیار مهمی در موفقیت یا عدم موفقیت اصلاحات شتابان و از بالا در عربستان دارد.

این تغییرات که در چارچوب سند چشم انداز 2030 در عربستان سعودی صورت می گیرد تا حد زیادی هسته سخت نهاد وهابیت را نشانه گرفته است و به تعبیر مضاوی الرشید، نویسنده و معارض سرشناس سعودی، عرصه اجتماعی وهابی شده را در مقابل سیاست سعودی قرار داده است.

مغز متفکر این تغییرات محمد بن سلمان و برادرش فیصل امیر مدینه است که بر ضرورت و سرعت اصلاحات در عربستان سعودی تاکید ویژه ای دارند، اگرچه بخش عمده ای از این سرعت به روند جانشینی در عربستان و نیاز محمد به تبلیغات و توجهات و خرید مشروعیت و رضایت داخلی دارد. در این فضا که هر روز شاهد رفع محدودیت ها بر حقوق اجتماعی زنان در عربستان هستیم، این پرسش مهم طرح شده است که این تغییرات در چه فرآیندی در حال وقوع است و چشم انداز پادشاهی سعودی در روند گشایش های اجتماعی و سرعت تحولات به کدام سو در حال حرکت است؟ در این نوشتار، تبیین این مسئله مهم مورد تحلیل قرار گرفته است.

دومینوی تغییرات
با امضای حکمی از سوی ملک سلمان پادشاه عربستان سعودی، زنان این کشور از ژوئن 2018 اجازه رانندگی پیدا می کنند و از این پس می توانند گواهینامه بگیرند. گرچه در عربستان سعودی قانونی که رانندگی زنان را منع کند وجود نداشت با این حال برخی از زنان پیش تر به خاطر رانندگی جریمه یا زندانی شده بودند و این مسئله به یک مشکل اجتماعی تبدیل شده بود.

پادشاه عربستان همچنین در پیامی خطاب به عبدالعزیز بن سعود بن نایف، وزیر کشور، به او دستور داد قانونی برای مبارزه با تعرض جنسی به زنان را تا 60 روز آتی تدوین کند. پخش آواز و کنسرت زنان از شبکه فرهنگی عربستان سعودی از جمله پخش آواز ام کلثوم، خواننده مشهور، دیگر تحولی بود که اخیرا توجهات را به خود معطوف کرد. بازخورد این مسائل در عربستان سعودی به موافقان و مخالفان در شبکه های مجازی دامن زده است و برخی این را آغاز فرآیند جدیدی می دانند که هفته ها و ماه های آینده کامل خواهدشد.

در این میان برخی کاربران سعودی هشتگ سینما باید آزاد شود را توییت کرده اند که به نظر می رسد مطالبه جدیدی در انبوه مطالبات نادیده گرفته شده در عربستان سعودی است. همچنین در چارچوب مجموعه تصمیمات اخیر عربستان در قبال زنان، به دانشجویان دختر اجازه داده شده تا با تلفن همراه وارد دانشگاه شوند.

اهداف سند 2030
در سند چشم انداز 2030 تاکید ویژه ای بر فرهنگ و سرگرمی و جامعه بانشاط شده است. در این سند ذکر شده است: «ما فرهنگ و سرگرمی را بخش های ضروری کیفیت زندگی می دانیم. ما به خوبی آگاه هستیم که فرصت های فرهنگی و سرگرمی که اکنون در دسترس است، نه با خواست های رو به فزونی شهروندان ما سازگار است و نه در شأن اقتصاد غنی ماست. زمین مناسب برای پروژه های فرهنگی و سرگرمی فراهم خواهدشد و نویسندگان و کارگردانان به دقت حمایت خواهندشد. ما به دنبال آن هستیم که تنوعی از اماکن و جایگاه های فرهنگی از قبیل کتابخانه ها، هنرگاه ها و موزه ها را به موازات امکانات سرگرمی برای ذائقه های گوناگون فراهم نماییم.»

در این چارچوب باید این تغییرات اجتماعی را در چهار متغیر مورد تبیین و تحلیل قرار داد:

1. مشروعیت سازی
نیاز محمد بن سلمان به جلب نظر زنان و جوانان سعودی در فرآیندهای معطوف به قدرت گیری در هرم جانشینی در عربستان و کسب مشروعیت و رضایت آنها برای انجام بهتر اصلاحات از بالا یکی از مهم ترین متغیرهای تاثیرگذار بر این گشایش است. از آنجا که این تغییرات ملوکانه بوده و در مقطع اخیر که روندهای جانشینی در عربستان سعودی به سمت فرآیندهای تعین بخشی در حال حرکت است، می توان متوجه ماهیت این تغییرات شد. اگرچه بناید گرایش های لیبرالیستی شاهزادگان سعودی در کاخ پادشاهی را نادیده گرفت. به خصوص که این شاهزادگان نسلی تحصیل کرده غرب بوده و تمایل زیادی به نوسازی بافت به شدت سنتی جامعه خود دارند.

تعدیل بافتار مذهبی علمای سعودی در فرآیند مدرنیزاسیون جامعه، یکی دیگر از اهدافی است که به مقامات سعودی در مشروعیت سازی در نسل جدید کمک شایانی می کند و از سوی دیگر منجر به کاهش نفوذ مفتی های سعودی می شود.

منطق این تحول نیز، شکل دهی به یک ساختار سازمانی به شدت تحت نظارت دولت از علمای وهابی و کاهش قدرت آنها در عرصه اجتماعی است که از همان زمان پیوند دولت و دعوت در عربستان سعودی در اختیار علمای مذهبی قرار گرفت.

2. مطالبات اجتماعی
متغیر دوم؛ فشارهای اجتماعی و به سطح آمدن مطالباتی است که در دهه های اخیر به عنوان یک دغدغه اساسی در لایه های پایین جامعه مطرح بوده و مقامات سعودی ناگزیر از رفع آنها به دلیل پتانسیل اعتراضی ای که در آن نهفته است، بودند. از زمانی که فرآیند نوسازی در دولت و جامعه عربستان سعودی اتفاق افتاد، تا زمان کنونی که این حقوق به زنان اعطا شد، عربستان در کشاکش قدرت و مقاومت قرار داشت.

جامعه برخوردار از تکنولوژی های روز جهانی، فرهنگ مصرفی کالاهای غربی، تبادلات علمی، فرهنگی و اجتماعی میان مردمان سعودی با دولت های دموکراتیک و برخوردار از آزادی های اجتماعی، باعث انباشت مطالبات در لایه های اجتماعی جامعه به خصوص زنان سعودی که دهه ها محروم از این حقوق بودند، شده بود.

3. منطق اقتصادی
متغیر سوم هم به منافع اقتصادی نهفته در این آزادی ها بر می گردد. در سند 2030 بر مسائل اقتصادی از جمله جذب سرمایه گذاری ها و شناسایی منابع مالی مغفول اشاره شده است. در این سند ذکر کرده که این پروژه ها به اقتصاد عربستان کمک خواهدکرد و منتج به ایجاد فرصت های شغلی فراوانی خواهدشد.

برای بهره گیری هرچه بیشتر از این ظرفیت ها، عربستان در سندی که محمد بن سلمان رونمایی کرده است به دنبال ایجاد فرهنگی است که عزم و همت را ارج نهد، برای همگان فرصت ایجاد کند و به همه در کسب مهارت های لازم برای دستیابی به اهداف شخصی کمک کند.

نکته مهمی که در اعطای حق رای برای زنان سعودی فارغ از گشایش های اجتماعی و مطالبات، وجود دارد، به منطق اقتصادی آن بر می گردد. نزدیک به 800 هزار راننده غیربومی در عربستان سعودی وجود دارد که هزینه های استخدام آنها سالانه رقم قابل توجهی را به خود اختصاص می دهند.

براساس آمارها، هزینه هایی که برای رانندگان خارجی در سال 2016 پرداخت شده، بیش از 14 میلیارد ریال سعودی، معادل 3 میلیارد و 750 میلیون دلار است. این هزینه ها شامل هزینه های اقامت، ویزا، گواهینامه رانندگی، بیمه، مسکن، خوراک، درمان، حقوق ماهیانه و هزینه های سفر است. پیش بینی می شود ممکن شدن رانندگی زنان، این هزینه ها را به شکل ویژه ای کاهش داده و مانع از خروج میلیاردها دلار از کشور عربستان سعودی شود.

همچنین تخمین زده می شود که با ممکن شدن رانندگی زنان، بازار خرید و فروش خودروها نیز در این کشور به شکل ویژه ای رونق بگیرد و این موضوع نیز باعث کسب میلیاردها دلار درآمد برای این کشور خواهدشد. بنابراین مقامات سعودی به دنبال تحقق این موضوع هستند تا از یکسو فشارهای اجتماعی را مدیریت کنند و از سوی دیگر مانع از هدر رفتن منابع اقتصادی شوند.

4. فشارهای بین المللی
متغیر چهارم هم به موضوع فشارهای بین المللی و حضور عربستان در کمیته حقوق زنان سازمان ملل بر می گردد. درواقع عربستان تنها کشوری در جهان بود که این مسئله باعث فشارهای داخلی و خارجی بر آن شده بود و از این رو سعودی ها در سال های اخیر تلاش زیادی کردند تا با عضویت در این نهادها، ضمن رفع این نگرانی ها، چهره دموکراتیکی از خود در همراهی با حقوق بشر و حقوق زنان نشان دهند. شاید یکی از دلایل گنجاندن نام عربستان در چنین کمیته هایی، به تمایل و زیرکی مقامات غربی در قرار دادن عربستان در چنین فرآیندی برگردد که مستقیم و غیرمستقیم منجر به چنین گشایش هایی شود.

چشم انداز
سرعت اعطای برخی حقوق به زنان سعودی در یک هفته اخیر که موجی از واکنش ها را در عربستان سعودی به دنبال داشته است، این پرسش مهم را برجسته کرده است که آیا این تحولات ناشی از گشایش های اجتماعی و رفرماسیون است یا صرفا از بالا و به صورت نمادین و نمایشی آن هم به دلیل نیاز محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی به کسب حمایت های داخلی صورت گرفته است؟ آیا این تغییرات عربستان سعودی را در آستانه تحولی مهم که بر نقش منطقه ای آن هم تاثیرگذار است قرار خواهداد یا برعکس، منجر به فروپاشی سیستم به دلیل سرعت تحولات و تقابل با نهاد وهابیت خواهدشد؟

در پاسخ به این دو پرسش مهم باید به چهار متغییر مهمی که در متن مورد اشاره قرار گرفت توجه کرد. متغیرهایی که کم و کیف و سطح و دامنه آن ها می تواند عربستان را در یکی از دوگانه های مورد اشاره قرار دهد.

اگرچه ذکر این نکته ضروری است که رفع این مطالبات به دلایل ذکرشده، باعث شده تا عربستان بخشی از فشارهایی که بر سیستم سیاسی خود متحمل شده بود را با انجام این رفرماسیون برای ممانعت از فرماسیون صورت دهد. اگرچه فقدان اپوزیسیون قدرتمند که رهبری مطالبات سیاسی و اجتماعی را در عربستان سعودی برعهده داشته باشد، عملا باعث شده تا صحبت از تغییرات گسترده و فروپاشی سیستم با واقعیت های موجود همخوانی نداشته باشد. چرا که عمده ترین اپوزیسیون رژیم، گروه های سلفی جهادی است که تفسیر آنها از حقوق زنان و شکل دادن به عرصه اجتماعی همخوان با تفاسیر نهاد علمای ارشد سعودی است.

از این زاویه است که نوع واکنش نهاد علمای رسمی و همچنین اپوزیسیون رادیکال نقش مهمی در کم و کیف و سرعت و جهت این اصلاحات از بالا خواهدداشت. همچنین باید این نکته کلیدی را در نظر داشت که نباید بر سرعت تحولات پیشی گرفت و در واقعیت های اجتماعی موجود در عربستان اغراق کرد، چون به تعبیر «کارمن بن لادن» نویسنده کتاب در قلمرو پادشاهان، ذهنیت های انباشته تاریخی، محدودیت های سازمان یافته، مقاومت های موجود و عدم خودباوری زنان نسبت به حقوق خود، سرعت این خوشبینی را کم می کند.

منبع : هفته‌نامه صدا